Interview Laurens Jan Brinkhorst
‘De Tweede Kamerfractie bestond uit mensen die twintig, dertig jaar jonger waren dan ik. Ze hadden mijn kinderen kunnen zijn. Ik wilde Boris Dittrich en Lousewies van der Laan verder helpen in de politiek. Ze hadden de juiste capaciteiten, ze waren enthousiast. Ik verwachtte veel van ze.’
Het liep anders.
Op 29 juni 2006 blies de D66-fractie onder leiding van Lousewies van der Laan het tweede kabinet-Balkenende op. Collatoral damage: vice-premier en minister van Economische Zaken Laurens Jan Brinkhorst.
‘Ik voelde me als een vogel die in volle vlucht werd neergeschoten. Het was een bizar ongeluk.’
Brinkhorst is tegenwoordig hoogleraar internationaal en Europees recht aan de Universiteit Leiden. Op zijn negenenzestigste is hij nog zijn eigen bedrijfje begonnen: LJB Euro Consult BV. In het pandje aan de Lange Voorhout dat hij net heeft betrokken, vertelt hij enthousiast over de achthonderd studenten die hij de vorige dag heeft overtuigd van het belang van de Europese integratie. Een Japans schilderij herinnert aan de tijd dat hij ambassadeur in Tokio was. Op de wandkast staat een ingelijste poster met daarop een foto van Brinkhorst. Uit de tijd dat hij minster van Economische Zaken was. ‘Woekeren met talent’, staat er onder zijn beeltenis. De openslaande deuren leiden naar een patio waar sneeuwklokjes bloeien.
Vlak voordat we Brinkhorst ontmoeten, heeft oud-Kamerlid Bert Bakker zijn hart uitgestort in de Volkskrant. Ter sprake kwamen de vele conflicten die zich onder Balkenende II tussen bewindslieden en fractie van D66 afspeelden. Gevloekt werd er en met serviesgoed gesmeten. Bakker riep zelfs een keer: ‘Laurens Jan, je kunt de pot op!’ Botsende ego’s wonnen het van het partijbelang. En passant noemde de voormalige parlementariër Jan Peter Balkenende een ‘onnozele hals’ en Rita Verdonk ‘te stom om voor de duvel te dansen’. Met oud-minister Loek Hermans verzon hij altijd platte grappen over blondjes, biechtte hij op.
‘Ik werd daar niet vrolijk van,’ zegt Brinkhorst. ‘Bert is een man met veel kwaliteiten, hij heeft het goed gedaan in de Kamer. Daarom vind ik dit een beetje triest.’
Hij schildert u af als een machtsbeluste regent die zich niets van de fractie wilde aantrekken.
‘Bert is een eenzame, teleurgestelde man. Hij zit niet meer in de Kamer. Dat steekt hem. Ik begrijp dat, ik heb zelf een voorkeursstem op hem uitgebracht. Maar het is geen excuus voor zulke woeste uithalen. Het is het verhaal van een gekwetst iemand.’
Maar misschien heeft hij gelijk dat u de fractie arrogant behandelde.
‘Als vice-premier heb ik te weinig met de fractie gecommuniceerd. Dat reken ik mezelf wel aan. Maar het was onbegonnen werk. D66 had maar zes zetels in de Kamer en zat toch in het kabinet, met redelijke invloed. Dat leidde ertoe dat de fractie een Calimero-complex opliep: “Zij zijn groot en ik is klein, en dat is niet eerlijk.” Ze hadden een gigantische behoefte om zich te manifesteren en daardoor maakten ze miskleunen. De steun aan het kabinet veroorzaakte enorme frustraties binnen de fractie. Dat heb ik onderschat.’
Misschien had D66 beter niet met CDA en VVD kunnen gaan regeren.
‘Dat is nooit mijn positie geweest. Het punt is: als je ergens voor kiest, dan moet je er ook voor staan. En niet op twee benen gaan hinken. De fractie deed dat wel en dat ging ten koste van de stabiliteit van het kabinet.’
Mis liep het volgens Brinkhorst in het voorjaar van 2005, toen zijn voorganger als vice-premier Thom de Graaf aftrad. De Eerste Kamer had zijn plan voor een gekozen burgemeester verworpen. Het kroonjuweel van D66 was niet meer. De Democraten bleven in de regering, maar de fractie kreeg steeds meer behoefte een grote mond op te zetten.
Brinkhorst: ‘In september van dat jaar begon de ellende. In het kabinet was besproken of we extra geld moesten uittrekken om de gestegen energieprijzen voor de burger te compenseren. Omdat die prijsstijging meeviel, hebben we uiteindelijk gezegd: we doen het niet. De fractie was het daar niet mee eens. Ze waren woedend. Ze namen het me persoonlijk kwalijk dat ik niet eerst met Bert Bakker had overlegd voordat ik een standpunt innam in het kabinet. Precies twee weken later zat ik in Hongkong voor een vergadering van de Wereldhandelsorganisatie. De telefoon ging. Mij werd meegedeeld dat de fractie had besloten om wat er ook gebeurde tegen de uitzending van soldaten naar Uruzgan te stemmen. Ik vond dat buitengewoon onverstandig. Het was nog niet eens besproken in het kabinet. Voordat onze ministers aan zet waren, zei de fractie al: wij zijn tegen. Sterker nog: ze dreigden de steun aan het kabinet in te trekken als wij niet deden wat ze wilden. I was not amused en dat heb ik ze laten merken.’
Docerend: ‘Je moet als fractie niet voor je beurt spreken. Als je aan een kabinet wilt meedoen, moet je bereid zijn compromissen te sluiten. Doe je dat niet, dan loop je het risico dat je wordt vermorzeld.’
De fractie dacht waarschijnlijk: straks gaat Laurens Jan weer zijn eigen gang in het kabinet, we moeten hem voor zijn.
‘Inhoudelijk was ik het helemaal niet zo oneens met de fractie. Maar het is principieel fout om een ontijdig standpunt in te nemen. En om niet te overleggen. De fractie wekte de indruk alleen maar tegen te zijn om het tegen zijn.’
Februari 2006. De Kamer besluit dat de missie naar Uruzgan doorgaat. Boris Dittrich en de zijnen stemmen tegen, maar durven het kabinet niet ten val te brengen. Dittrich trekt de consequenties uit het debacle en treedt af als fractievoorzitter. Hij wordt opgevolgd door een belangrijke protégé van Brinkhorst: Lousewies van der Laan. Ze kenden elkaar uit Brussel. Sterker nog: ze was medewerkster van eurocommissaris Hans van den Broek toen Brinkhorst daar directeur-generaal Milieuzaken was.
‘Lousewies en ik zaten dicht bij elkaar,’ zegt Brinkhorst. Eind jaren negentig was hij het die Van der Laan pushte om lijsttrekker van D66 te worden bij de verkiezingen voor het Europees Parlement. Sinds 2003 zat ze in de Tweede Kamer. Brinkhorst: ‘Ze was enthousiast, ze was pro-Europees. Ik ben altijd heel trots op haar geweest.’
Toch liep het tussen de vice-premier en de nieuwe fractieleider meteen mis.
‘Die overtrokken behoefte van de fractie om zelfstandig te zijn, werd alleen maar sterker na het aantreden van Lousewies. De dag nadat ze fractievoorzitter was geworden, zei ze dat zij en zij alleen de baas was. “Ik zet de lijn van de partij uit, want ik ben nu de leider.” Dat zei ze, terwijl de lijsttrekker nog moest worden gekozen. Lousewies trok de omgekeerde conclusie uit Uruzgan die ik had getrokken. Ze was ervan overtuigd dat ze in een nog eerder stadium de zaken naar zich toe moest trekken om ervoor te zorgen dat de ministers haar niet voor de voeten konden lopen. Ik was verbijsterd. Je zou zeggen: een ezel stoot zich niet twee keer aan dezelfde steen. Maar de fractie deed dat wel. Vol overgave.’
Brinkhorst kreeg het onaangename gevoel dat zijn tovenaarsleerling zich tegen hem keerde: ‘Natuurlijk wist ik dat ik in de ogen van de jongeren een dinosaurus was. Maar er bestond toch ook altijd waardering en wederzijds respect. Nu kreeg ik de indruk dat de fractie dacht: uit de weg jij, wij willen aan de bak.’
Wat ook nog speelde, was de machtsstrijd tussen Van der Laan en Brinkhorsts collega-bewindsman Alexander Pechtold. Ze wilden allebei lijsttrekker van D66 worden. Pechtold won.
Vijf dagen later blies Lousewies het kabinet op.
‘Half mei was die crisis rond het paspoort van Ayaan Hirsi Ali ontstaan. Bijna de hele ministerraad was woedend op Rita Verdonk. Ik herinner me de boosheid van Gerrit Zalm nog. Zelf heb ik ook een keihard verhaal gehouden. Ik zei dat we internationaal een pleefiguur sloegen. Dat Verdonk totaal geen gevoel voor de politieke context had. Achter de schermen hebben Balkenende, Zalm en ik er alles aan gedaan om de dreigende denaturalisatie van Hirsi Ali ongedaan te maken.’
Met succes. Verdonk moest inbinden. De minister van Vreemdelingenzaken en Integratie eiste wel dat Hirsi Ali berouw zou tonen voor alle misverstanden die ze had gewekt. De dochter van Hirsi, de zoon van Magan, liet vervolgens weten dat ze op een onoorbare manier onder druk was gezet. Femke Halsema van GroenLinks diende een motie van afkeuring tegen Verdonk in die de steun van D66 kreeg, maar door de Kamermeerderheid werd verworpen. Maar dat weerhield Lousewies van der Laan er niet van om genadeloos terug te slaan. De fractie trok haar steun aan Balkenende II in.
Brinkhorst, die bij het topoverleg in het kabinet betrokken was geweest, vond het een valse streek van Ayaan om zo op haar poot te spelen. Hij zag geen kwaad in de excuusbrief die Verdonks gezicht moest redden. ‘Ik vond niet dat er onoorbare druk op Hirsi Ali was uitgeoefend. In elke verhouding wordt druk uitgeoefend: tussen ouders en kinderen, tussen mannen en vrouwen, tussen broertjes en zusjes. Je moet daar als politicus een beetje pragmatisch mee omgaan.’
Hij had er het volste begrip voor dat Halsema als lid van de oppositie daar vragen over stelde. ‘Maar het eerste dat D66 deed, was als een blind paard achter Halsema aanhollen.’
De geschiedenis van de energieprijzen en Uruzgan herhaalde zich.
‘Alexander en ik hebben tijdens dat nachtelijke Kamerdebat om een gesprek met de fractie gevraagd. We mochten heel even bij de vergadering aanschuiven. Toen bleek dat ze de beslissing al hadden genomen. Vervolgens moesten we weer weg. Ik ben weggelopen en heb gezegd: ik ben het er niet mee eens, maar this is your game.’
U vond het een stelletje amateurs?
‘Natuurlijk, dat waren ze ook.’
Brinkhorst diende de volgende dag zijn ontslag in. Als hij jonger was geweest, zou hij misschien als minister zijn aangebleven. Onder de noemer van een nieuwe partij. ‘Dan was D66 gesplitst. Dan had ik gezegd: ik val aan, volg mij, dit is mijn D66 niet meer! Gelet op mijn leeftijd heb ik besloten me bij het besluit van de fractie neer te leggen en loyaal te blijven aan de partij.’
Maar over de vrouw die vadermoord op hem pleegde, zegt hij: ‘Met Boris Dittrich heb ik nog goed contact, Lousewies spreek ik niet meer.’
Bij de verkiezingen van 22 november bleven er van de zes Kamerzetels van D66 nog maar drie over. De partij kan dat niemand anders dan zichzelf aanrekenen, vindt Brinkhorst. ‘Ze moeten niet zeggen dat we zijn vermorzeld door CDA en VVD. We zijn puur door eigen toedoen onder de stoomwals terechtgekomen. We waren ingehuurd voor een klus en die hebben we niet afgemaakt. Dat getuigt van vrijblijvendheid. Het is altijd een kenmerk van D66 geweest: het is een vrijzinnige maar ook vrijblijvende partij. Dan krijg je dat mensen zeggen: ze staan nergens voor. Door de vaandelvlucht van D66 zitten we nu met een kabinet van christelijke mannenbroeders opgescheept.’
Politiek dakloos wil hij zich nog net niet noemen. Maar voor een partij die zo’n marginale positie inneemt als D66 nu heeft, ziet hij op termijn geen toekomst. ‘Ik vind dat we met alle sociaal-liberalen binnen de VVD en de PvdA om de tafel moeten om te praten over iets nieuws.’
De afgelopen jaren ziet hij als een aaneenschakeling van verkeersongelukken, door eigen schuld veroorzaakt. ‘We zijn daar allemaal het slachtoffer van geworden. Van de partijtop heeft Alexander Pechtold het als enige overleefd.’

Max van Weezel

Margalith Kleijwegt

Gerelateerd