Non-fictie / De primitieve mens als voorbeeld
Beter dan de vijand meteen te doden, is hem te verleiden aan te schuiven aan je dis om hem te laten geloven in je warme gevoelens. Heer­lijk is dan de angst in zijn ogen als je, voor je toeslaat, zegt: we hebben je met vriendschap vetgemest voor de slacht. Dit ideaal van zoet bedrog koestert het Sawivolk op het eiland Nieuw-Guinea. Niet meteen een lichtend voorbeeld, zal een westerling denken. Toch is de missie van Jared Diamond in zijn nieuwe boek The World Until Yesterday te inventariseren wat wij van traditionele samenlevingen kunnen leren. Natuurlijk moeten we het verleden niet romantiseren, benadrukt hij. Wel vindt hij bij primitief geachte volkeren superieure manieren om met elkaar te praten en conflicten op te lossen, om kinderen groot te brengen en de kennis van ouderen te eren en om gezond te blijven. Wij weirds (western, educated, industrialized, rich and democratic) denken dat onze leefwijze de enig mogelijke is. Maar we zijn volgens Diamond vergeten dat we slechts de jongste loot zijn aan de millennia-oude boom van traditionele leefwijzen. Die hebben ons gevormd tot wat we nu zijn, stelt de Californische hoogleraar geografie en auteur van Collapse, het meesterwerk over hoe samenlevingen door de geschiedenis heen telkens weer zijn ingestort door overmoedig milieu en hulpbronnen uit te putten.
Diamond neemt veel hooi op zijn vork. Zijn ‘kleine boek’ van vijfhonderd bladzijden ‘heeft als thema mogelijk alle aspecten van de menselijke cultuur, van alle volkeren over de hele wereld, over de laatste elfduizend jaar’. Bij zo veel ambitie dreigt levensgroot het gevaar dat elk onderwerp slechts oppervlakkig, in brede streken wordt neergezet. Aan die dreiging weet Diamond te ontsnappen dankzij zijn grote verteltalent en analytische geest. Decen­nia­lang deed hij in Nieuw-Guinea veldonderzoek. The World Until Yesterday is alleen al de moeite waard om de verhalen over de prachtige avonturen die hij daarbij meemaakte. Gelukkig blijft Diamond niet steken in de anekdotiek. Hij heeft een voorliefde voor het systematisch vergelijken van patronen in verschillende samenlevingen.
Wraakzucht
Neem oorlog. Nadat hij uit alle hoeken en gaten gegevens over oorlogsvoering heeft verzameld en op hun merites heeft beoordeeld, komt Diamond tot de conclusie dat de sterfte door krijgsverrichtingen binnen traditionele, kleinschalige samenlevingen vele malen groter is dan die in wat wij de meest gruwelijke episode van de geschiedenis achten, het Duitsland en Rusland van de twintigste eeuw. De verklaring is dat oorlog tussen staten incidenteel, met lange tussenpozen plaatsvindt en tribale strijd bijna permanent is. Ook wordt het leeuwendeel van de slachtoffers van moderne oorlogsvoering gevormd door mannelijke soldaten, terwijl stammenstrijd alle burgers – jong en oud, man en vrouw – treft. Alleen een sterke staat met een monopolie op geweld kan de cyclus van geweld en wraak doorbreken, stelt Diamond.
Maar net als je denkt dat we op dit gebied dus weinig hebben te leren van traditionele samenlevingen, neemt zijn betoog een wonderlijke wending. Dat de staat het alleenrecht op geweld en vergelding claimt, heeft volgens hem namelijk een hoge prijs. We leven in een moreel gespleten universum. Constant wordt er bij ons ingehamerd dat wraak slecht is. Van jongs af aan krijgen we een afkeer van doden bijgebracht. Maar op hun achttiende geven we soldaten een geweer, leren we ze alles te vergeten wat we ze hebben bijgebracht en sturen we ze de oorlog in. Vandaar dat het moderne krijgers lastig valt te doden. Diamond heeft honderden malen met Amerikaanse en Europese veteranen gesproken, schrijft hij. Geen van hen wilde vertellen over het moment waarop ze iemand gedood hadden, terwijl veel van zijn vrienden uit Nieuw-Guinea dat met liefde deden. Morele vooruitgang, denken we al snel. Maar Diamond heeft bezwaren tegen onze scrupules. ‘Wraakzucht is niet leuk, maar kan niet worden genegeerd. Ze moet worden begrepen, erkend en geadresseerd – op andere manieren dan echt wraak nemen,’ besluit hij het deel over oorlogsvoering. Alleen vertelt hij er niet bij hoe dan.
Weduwe wurgen
Het is een terugkerend patroon in The World Until Yesterday. Bij zijn zoektocht naar levenswijzen van traditionele samenlevingen stuit Diamond op een enorme variëteit. Lang niet alles wat hij tegenkomt is fraai. Het gebruik van Aché-indianen bijvoorbeeld om baby’s, vooral meisjes, te doden als ze te snel na de vorige baby komen. Of de tot in de jaren vijftig gangbare gewoonte van het Kaulongvolk om een weduwe door een broer of zoon te laten wurgen meteen na het overlijden van haar man. Prompt vindt de geograaf dan functionele verklaringen voor dit gedrag. We moeten ons afvragen, schrijft hij, ‘wat een nomadische samenleving, of een samenleving met niet genoeg eten voor de hele groep, anders kon doen met zijn ouderen’. En dan zet hij zijn zoektocht voort, tot hij iets vindt dat hem wel bekoort, en waarmee hij op niet zelden lichtjes geforceerde wijze zijn visie kan staven dat we echt iets kunnen leren van traditionele levenswijzen.
Een dergelijke vondst is de koestering van ouderen door vele traditionele samenlevingen. Keer op keer hoorde Diamond bij interviews op Nieuw-Guinea wanneer zijn informanten even aarzelden: laten we het aan de oude man of vrouw vragen. Waar geen boeken en internet zijn, vormen oude mensen het geheugen van de samenleving, verklaart hij. Alleen is die functie weggevallen in onze moderne maatschappij. Wat nu? Een suggestie is, schrijft Diamond, de rol van ouderen als grootouders nieuw leven in te blazen.
Niet meteen een idee waarbij je denkt, wauw, dat kunnen we alleen bedenken door langdurig en nauwgezet traditionele samenlevingen te bestuderen. En dat geldt eigenlijk voor alle bevindingen van de geograaf. Met angst en beven beschrijft hij de epidemie van obesitas en diabetes. Maar waar hij uiteindelijk op uitkomt, is niet een paleolithisch dieet, maar het advies dat iedere moderne dokter zal geven: weinig zout, suiker en verzadigde vetten, veel vezels, fruit, groente en beweging. Hij schrijft dat hij is getroffen door de emotionele stabiliteit, nieuwsgierigheid en autonomie van kinderen uit kleinschalige samenlevingen. De opvoedkundige adviezen die hij aan bestudering ervan ontleent, klinken allemaal sympathiek. Kinderen niet opsluiten in groepen met alleen leeftijdgenoten. Hun de ruimte geven om te experimenteren en hun eigen creativiteit te ontdekken. Andere volwassenen dan de ouders betrekken bij de opvoeding. Vast verstandig, maar evengoed te vinden in de leerboeken van westerse pedagogen als Maria Montessori.
Culturele rijkdom
Het meest verrassend is Diamonds verdediging van meertaligheid. Ooit bracht hij een week in de bergen door met twintig Papoea’s. De man die de minste talen machtig was, sprak er vijf, de koploper beheerste er vijftien. Er is veel boosheid over het verdwijnen van soorten als onze coca-colabeschaving zich verspreidt over de aarde, constateert Diamond, maar over het in rap tempo verloren gaan van talen hoor je haast geen mens. Collectief zijn we gevallen voor het idee dat we één taal nodig hebben om met elkaar te kunnen communiceren en dat taalverschillen een bron van conflict zijn. Maar die ideeën zijn niet bestand tegen de feiten. De grootste massamoorden uit de recente geschiedenis zoals in Rusland, Rwanda en Cambodja vonden plaats binnen één taalgemeenschap.
In de komende eeuw dreigt 95 procent van de zevenduizend talen die de wereld rijk is een stille dood te sterven. En met elke taal verdwijnt een unieke manier van praten en denken, een uniek wereldbeeld, stelt Diamond. Meertalig­heid zorgt niet alleen voor culturele rijkdom, maar heeft ook een functioneel voordeel. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat meer­talige mensen beter complexe taken kunnen verrichten waarbij de regels van het spel onvoorspelbaar veranderen en tegelijkertijd misleidende, nutteloze informatie wordt aangeboden, net als in het echte leven. Ook lijkt de beheersing van verschillende talen te beschermen tegen alzheimer.
Prachtig, maar vallen de machtige krachten van de economische globalisering te stoppen en is de taaldiversiteit te redden? ‘We zijn niet hulpeloos,’ schrijft Diamond. Om te komen met drie niet al te krachtige suggesties. Lin­guïs­ten meer inspanning laten verrichten om verdwijnende talen te boekstaven. Taalpolitiek voeren om talen te beschermen, zoals Neder­land dat doet met het Fries. En taalgemeenschappen zelf initiatieven laten nemen om hun taal levend te houden. Tegen zijn zin moet Diamond erkennen dat het vechten tegen de bierkaai blijft. Het illustreert dat de reanimatiepogingen van de geograaf alleen kans maken als dat wat hij van de ondergang probeert te redden aansluit bij ontwikkelingen die zich al voltrekken of bij wat we zelf ook al hadden bedacht.
*** Jared Diamond, ‘The World Until Yesterday. What Can We Learn From Traditional Societies?’, Allen Lane, 500 p., € 26,95

Gerelateerd