De democratische school

Dicht bij het spoor in Amersfoort, niet ver van de dierentuin, is een bos. Birkhoven-Bokkeduinen heet het. Wie net na de spoorwegovergang aan de Barchman Wuytiers­laan een bospad inslaat, doorloopt, de kuilen omzeilt en over de omgehakte bomen stapt, komt uiteindelijk uit bij een blokhut. In het weekend wordt die blokhut gebruikt door de plaatselijke scoutingvereniging. Doordeweeks fungeert het houten gebouw als onderkomen voor De Kampanje, een school voor ‘ondernemende jongeren’. Anders gezegd: een onderwijsinstelling voor jongens en meisjes die ‘klaar zijn voor verantwoordelijkheid’, ‘ongeremd actief willen zijn’, dan wel ‘ziek zijn van school’.

Het is maandagochtend negen uur. In de gele stalling voor de blokhut staan kinderfietsen geparkeerd met kralen om de spaken en grotere exemplaren met manden met bloemen voorop. Over het bospad komt een Volvo V70 aangereden. Achter op de auto zit een sticker met de tekst ‘Onderwijs kan anders: dekampanje.org’. Een vrouw stapt uit, opent het achterportier en geeft haar zoon een zoen. Hij heet Bas. Ze zegt dat ze hem vanmiddag weer komt ophalen. Waarschijnlijk om drie uur. Maar misschien ook pas om vier uur. Bas loopt met zijn rugtas het gebouw binnen, vult op een lijst zijn naam en aankomsttijd in, en gaat zitten gamen op een telefoon.

De tieners Hope en Linda slaan na binnenkomst meteen aan het gymnastieken: de brug, de handstand en andere acrobatische capriolen. ‘Ik wil later karatelerares worden,’ zegt Linda.

Iets verderop zit Elfa (6) te schrijven. Ze oefent haar naam. Elfa heeft als een van de weinigen op De Kampanje, waar momenteel vierentwintig kinderen tussen de vier en negentien jaar schoolgaan, geen ervaring met regulier onderwijs. Haar vingers zijn vuil. Ze houdt ervan om buiten te spelen, te tekenen en te schilderen. En ze zingt graag. ‘Wil je een liedje horen?’ Met glasheldere stem vertolkt ze het nummer ‘Love you more’ van Racoon. ‘Mijn papa zingt dat altijd voor mij voor het slapengaan.’

Piet-Hein (12) is deze ochtend niet op school. ‘Stage’, staat er meestal achter zijn naam. Hij golft elke dag. Volgens zijn website is hij een aanstormend golftalent. De Kampanje geeft hem de vrijheid zijn dagen in te delen zoals hij zelf wil, vrijheid die reguliere scholen hem niet zouden kunnen geven.

Liever dood

Vergeet krijtjes. Vergeet het schoolbord. Vergeet vervelende meesters en juffen die met het verkeerde been uit bed zijn gestapt. Vergeet ook het kamertje van de directeur, nablijven en overblijven. Vergeet proefwerken, dictee en de tafel van acht. Vergeet speelkwartier en opgeruimde laatjes. Kortom: vergeet zo’n beetje alles wat met school te maken heeft. En vergeet ook de schoolbel. Die gaat hier niet.

Wie leerling (of zoals ze het hier noemen: ‘student’) is op De Kampanje, noteert bij binnenkomst iets bij Tijd IN, en bij vertrek iets bij Tijd UIT. De tussenliggende uren mogen naar eigen inzicht worden ingevuld. Enige restrictie: de studenten dienen vijf uur per dag in, of in de nabijheid van, het gebouw te zijn.

In de daartoe bestemde rookkuil aan de zijkant van de blokhut rookt Peter Hartkamp (51) een sigaartje. Peter – ronde bril, rugbyshirt – is samen met zijn vrouw Christel (52) oprichter van De Kampanje. Voor Peters werk, hij werkte als mijnbouwkundige bij Shell, woonde het stel enkele jaren in Oman. Hun dochter Willemijn zat daar op de internationale school, waar volgens Peter ‘het neusje van de zalm’ voor de klas stond. ‘Er kwamen duizend sollicitaties binnen voor een vacature. Ze kunnen daar kwaliteit vragen.’

Toen Willemijn zes jaar oud was, keerde het gezin terug naar Nederland. Peter en Christel stuurden hun dochter naar dé school van Amersfoort. ‘Maar al heel snel hadden we zoiets van: hmm, lijkt me niet. Een topschool? Willemijn had veel vriendinnen, sociaal ging het lekker. Maar het ging om het leerinhoudelijke stuk. De manier waarop de school de dingen aanbood.’

In de vakantieperiodes zagen ze een ‘vrolijk, energiek en nieuwsgierig kind’, maar zodra het bijna maandag was, werd Willemijn ziek. ‘Dat ging zo door totdat ze acht jaar oud was. Toen zei ze dat ze liever dood wilde.’

Die woorden vormden voor Peter en Christel het startschot van een zoektocht. Christel, zelf geologe, keerde in de universiteitsbibliotheek in Nijmegen de hele kast ‘pedagogiek’ binnenstebuiten. Ze stuitte op een studie van Harvard, waarvoor onderzoekers een schoolklas hadden gerankt. De slimste boven aan de lijst en de domste onderaan. Peter: ‘Toen hebben ze die lijst omgedraaid en de docenten verteld dat het de werkelijke ranking was. Een jaar later hebben ze weer gemeten en toen klopte het. Kinderen die aanvankelijk onderaan stonden, waren nu de slimste en vice versa. De belangrijkste voorwaarde voor succes is dus de perceptie van onderwijzers van wat een kind kan. Als die heel hoog is, krijgt een kind meer en betere aandacht. Een doodeng systeem.’

Peter zocht contact met andere ouders. ‘Die kwamen met dezelfde verhalen. Ik besefte: dit is geen schoolprobleem, maar een probleem van het hele onderwijssysteem. Een systeem waar aanbod en dwang heersen.’

Maar wat wilden ze dan wel? ‘We zijn er twee jaar mee bezig geweest. Ik kwam toevallig op de website van de Sudbury School in Boston terecht. Christel heeft meteen alle boeken besteld.’ Na lezing dacht Peter: ‘Dit is het! Dit klopt voor mijn gevoel helemaal!’

Samen met andere ouders uit de regio Amers­foort stichtten ze aanvankelijk een school in Soest (De Ruimte), maar na onenigheid over de te volgen koers besloot een deel van de ouders de Sudbury-methode strikt trouw te blijven. In 2007 richtten ze De Kampanje op.

Eigen keuze

Sudbury-scholen bestaan al sinds 1968. Naast die in Boston, waar de allereerste staat, zijn er inmiddels zo’n dertig vestigingen wereldwijd – van Duitsland tot Japan, en van Israël tot Hawaï. Uitgangspunt van de Sudbury-methode is dat de waardevolste leerervaringen altijd die ervaringen zijn die de student zelf heeft gekozen. Peter: ‘Dat betekent de afwezigheid van dwang. Op school kunnen studenten alles doen wat ze ook op reguliere scholen kunnen doen, inclusief testen en toetsen, maar alleen als dit vanuit de eigen keuze gebeurt. Voor veel mensen die de school niet kennen, is dit lastig te bevatten. Omdat er geen vast curriculum is, concluderen ze dat de kinderen dus niets leren. Niets is minder waar. Deze mensen hebben de onderliggende aanname dat kinderen alleen kunnen leren onder dwang van een volwassene, wat natuurlijk onzin is omdat alle kinderen zelf leren lopen en praten.’

Volgens Peter is Sudbury-onderwijs de ideale leerschool om bij bedrijven als Shell tot grote hoogten te klimmen. ‘De basisvoorwaarde om bij dit soort bedrijven binnen te komen, is dat je gestudeerd moet hebben. De vaardigheden die je op De Kampanje leert, zijn de vaardigheden die het bedrijf zoekt. Het maakt niet uit of je seismologie, natuurkunde of mijnbouw hebt gestudeerd. Het gaat erom of je je kwaliteiten kunt benutten, dingen gedaan krijgt en creatief bent. Dat zijn precies de dingen die we op De Kampanje ook doen. Als je het echt ambieert, kun je je ook hier voorbereiden op je vwo-staatsexamen of je Engelse A-levels halen. Dat kost geld, maar dat is onderdeel van de keuze.’ Het schoolgeld voor De Kampanje bedraagt 297 euro per maand.

Tikkertje spelen

In de hal van de blokhut hangt een groot mededelingenbord waarop krantenknipsels met nieuws over de school worden geplakt. Ook hangen er briefjes waarop staat dat ‘bezems alleen gebruikt mogen worden om te vegen’ en dat ‘skateborden’ vanaf heden verboden is in de school. Iemand zoekt ‘breipennen, haaknaalden, wol en katoen’.

Het gebouw kent geen klaslokalen, wel ruimtes waar studenten kunnen samenkomen. Kinderen worden niet gescheiden in leeftijdsgroepen, de vrije interactie tussen jongere en oudere studenten en volwassenen wordt gezien als een krachtig instrument voor ontwikkeling. ‘Hier word je ondernemer van je eigen leven,’ meldt de schoolwebsite.

In de verschillende ruimtes staan bankjes van hout en her en der wat stoelen. De muren zijn vooral behangen met scoutingobjecten: landkaarten, vlaggen, foto’s van zeilkampen waarop gezichten staan van kinderen die hier niet op school zitten. Boeken zijn te vinden in de bibliotheek, maar eigenlijk wordt het meeste studiemateriaal van internet gehaald. Indien nodig wordt er kennis van buiten ingevlogen. Zo stond er een tijd geleden een oproep op het Twitter-account van staflid Anjo Snijders: ‘Gezocht: Iemand die Hebreeuws wil leren aan een student van 17 op De Kampanje.’

Deze ochtend zitten studenten verspreid over de blokhut een boek te lezen, te kletsen, met hun telefoontjes te rommelen of gewoon wat voor zich uit te staren. In een van de ruimtes spelen vier jongens Minecraft op de computer terwijl ze tegen elkaar praten in een mengvorm van Nederlands en Engels. Een van de jongens, Noah (12), draagt een blauw long­sleeve-shirt met daarop in grote witte letters het woord ‘ONLINE’. Noah is computerexpert en aangesteld als systeembeheerder van de school. Is er een netwerkprobleem, dan lost hij het op. ‘Ik heb laatst een probleem op mijn vaders werk opgelost. Als ik wat ouder zou zijn, zou ik daar zo aan de slag kunnen als systeembeheerder.’

Buiten wordt tussen de bomen een soort tikkertje gespeeld. Kinderen van alle leeftijden rennen door elkaar heen. Er wordt gelachen. Staflid Reinier Bosch (31) doet net zo fanatiek mee. Dan loopt een student voorbij die van top tot teen onder het witte poeder zit. Studenten blijkt waterballonnen met poedersuiker te hebben gevuld. Ze houden een gevecht.

Onderuitgezakt tegen een boom zit Bas. ‘Kleine Bas’, noemen ze hem op school. Hij is met zijn telefoon in de weer. De stafleden houden kleine Bas goed in de gaten. Het gaat niet zo goed met hem. Hij begint soms ogenschijnlijk uit het niets keihard te schreeuwen en wordt snel boos. De stafleden zeggen dat ze, indien nodig, in samenspraak met de ouders externe hulp zullen inschakelen. Volgens Peter Hartkamp is het goed mogelijk dat De Kampanje voor sommige studenten uiteindelijk niet de geschikte locatie blijkt.

Honderdduizend euro

Sinds enkele weken heerst er onrust op De Kampanje. Eind maart oordeelde de rechter dat ouders die hun kinderen naar de school sturen, strafbaar zijn. Eerder al concludeerde de Onderwijsinspectie dat de kwaliteit van het leerstofaanbod, de leertijd, het didactisch handelen, het volgen van de ontwikkelingsvoortgang, de leerlingenzorg, de leerresultaten, ­alsmede de kwaliteitszorg op de school ‘onvoldoende zijn gewaarborgd’.

De rechter deelde voorwaardelijke geldboetes uit aan drie ouderparen. De gemeente Amers­foort heeft laten weten dat tegen iedere ouder die geen gehoor geeft aan het verzoek zijn kind naar een erkende school te sturen, proces-verbaal zal worden opgemaakt. ‘Ik wil geen boete van vijfhonderd euro gaan betalen om mijn zoon hier op school te houden,’ zegt de moeder van Bas. Staflid en moeder Heleen Bijl bezweert dat ze ‘desnoods zal emigreren’. De ouders zijn in hoger beroep gegaan en er ligt een klacht bij het Europees Hof van de Rechten van de Mens.

‘Het gaat ons erom,’ zegt Peter, ‘dat we zelf het onderwijs voor onze kinderen kunnen kiezen, en dat de staat niet het recht heeft daar een verregaande inbreuk op te maken.’

Alle rechtszaken hebben de school en de ouders al ruim honderdduizend euro gekost. Inmiddels heeft De Kampanje twee afmeldingen ontvangen van ouders die expliciet als reden hebben opgegeven dat ze geen strafblad willen. En Peter vreest dat er nog meer afmeldingen zullen volgen.

‘De kern van het conflict is dat wij stellen dat de inspectie de school niet aan de wet heeft getoetst, maar aan haar eigen traditionele kijk op onderwijs. Wij stellen dat de resultaten alleen gemeten kunnen worden in termen van succes ná de school, in het vervolgonderwijs of in een beroepscarrière. De onderwijsinspectie wil daar echter niets van weten.’

Peter zou het liefste zien dat onderwijskundigen onderzoek gaan doen naar de vruchten van Sudbury-onderwijs. ‘Waarom zitten universiteiten hier niet bovenop? Het zou handig zijn als wat Nederlandse onderzoekers zich om ons zouden bekommeren.’

Het is elf uur ’s ochtends. Dat betekent dat het tijd is voor het Juridisch Comité (JC), oftewel ‘djay-sie’.

Elias (12): ‘Vandaag behandelen we klachtnummer 13-0256, het waterballonnengebeuren. Kan iemand Lobke even roepen?’

Lobke komt de kamer binnen en gaat aan tafel zitten.

Elias: ‘Heleen heeft gisteren buiten voor het gebouw ballonresten gevonden. Volgens onderzoek hebben Lobke, Hope, Jelmer, Anne­ma­rie en anderen daarmee gespeeld en niet of niet voldoende opgeruimd.’

Anjo: ‘Heb jij niet opgeruimd, Lobke?’

Lobke: ‘Nee, ik heb ook niet echt meegedaan aan het gevecht. Ik heb maar één keer gegooid. Jelmer gooide de meeste ballonnen.’

Christel: ‘Ik stel voor om Lobke uit de lijst met beschuldigden te halen. Ze heeft maar één ballon gegooid. Ik stel voor om Jelmer op te roepen.’

Elias: ‘Wie is er voor om Jelmer op te roepen?’

Alle handen van de aanwezigen in de ruimte gaan omhoog.

Elias: ‘Bij meerderheid aangenomen.’

Nog een paar puntjes, dan is het JC uitvergaderd. Voorzitter Elias is met zijn hoofd al bij de lunch. Hij zegt dat hij zo kaiserbroodjes met gesmolten kaas gaat maken in de keuken. Zijn broek is camouflagegroen, zijn T-shirt kaki en hij heeft een legerpet op zijn hoofd. Hij wil later soldaat worden. Dat weet hij zeker. Daar heeft hij geen diploma’s voor nodig. Hij zit aan het hoofd van de tafel en heeft een hamer in zijn hand. Daarmee kan hij de orde herstellen.

Een koffiecertificaat

Hoe vrij het er ook aan toegaat op De Kam­pan­je, het democratisch gehalte is er hoog. Over alles wordt overlegd. En het JC behandelt elk incident waarover een klachtenformulier is ingevuld uitvoerig. Iemand heeft last gehad van het geluid uit andermans laptop, iemand heeft de afwas niet gedaan, of poedersuiker in iemands gezicht gegooid. De aanklager, de beschuldigde en eventuele getuigen dienen aanwezig te zijn bij het onderzoek naar de klachten. Schuldigen krijgen een sanctie opgelegd, meestal een schoonmaaktaak of een tijdelijke ontzegging van toegang tot een ruimte.

Aan tafel zit ook staflid Anjo Snijders (31). Hij deed de pabo en is medeoprichter van De Kam­panje. Nadat hij een kop koffie heeft ingeschonken, legt Anjo uit waarom er zo veel juridische zaken spelen op de school. Trouwens, ook een kop koffie mag je hier niet zomaar inschenken, daarvoor heb je een koffiecertificaat nodig. En dat koffiecertificaat kan alleen worden verstrekt door mensen van het koffie- en theegezelschap. ‘Je dient te laten zien dat je op een verantwoordelijke manier met spullen om kunt gaan.’ Hetzelfde geldt voor het gebruik van schroevendraaiers, boren, fornuizen, pannen en andere apparatuur.

‘Sudbury-scholen,’ vervolgt Anjo, ‘hebben een sterke organisatorische structuur. De regels worden door studenten en stafleden op democratische wijze opgesteld – ieder lid van de school heeft één stem. Over veiligheid, begroting, stafaannames en diplomatoekenning wordt door de daarvoor aangestelde organen per meerderheid beslist. De leerlingen op De Kampanje krijgen veel vrijheid, wat hen ook een grote verantwoordelijkheid geeft.’

Naast het dagelijkse JC is er op donderdag de zogeheten schoolmeeting, een openbare aangelegenheid waarbij aanwezigheid niet verplicht is. In de schoolmeeting worden kwesties besproken waarover het JC geen uitspraak mag doen en worden zaken in Hoger Beroep behandeld. Ook iedere nieuwe student wordt besproken in de schoolmeeting. Als de meerderheid van de stafleden en studenten besluit dat de nieuweling mag beginnen, dan is hij welkom. Andersom kan ook voorkomen. Hetzelfde geldt voor de stafleden. Die worden voor een jaar aangesteld. Elk jaar, in mei, worden er verkiezingen gehouden. Stafleden kunnen herkozen worden, maar ook ontheven worden van hun taken. Momenteel zijn er acht stafleden in dienst. Ze ontvangen 106 euro vergoeding per dag.

De studenten van De Kampanje hebben allemaal hun eigen verhaal. De meesten hebben problematische schoolcarrières achter de rug. Ze werden gepest, er werd gezegd dat ze ADHD hadden, hoogbegaafd of dyslectisch waren, ze zakten van het vwo af naar het vmbo, ze bleven zitten, werkten zich in de nesten. De een at bedorven vleeswaren in de hoop dat hij er ziek van zouden worden en thuis zou mogen blijven, de ander liep zelfs met zelfmoordplannen rond. Voor veel kinderen, en hun ouders, was De Kampanje de laatste strohalm.

Neem Martijn (18), de oudste student. Voordat hij hier belandde, hadden de leerplichtambtenaren regelmatig aan zijn deur gestaan en had hij ‘al zeker tien keer’ voor de rechter gestaan. Op zeker moment was hij zijn middelbare school zo zat dat hij zijn bed niet meer uitkwam. ‘Mijn ouders hadden me er fysiek wel uit kunnen slepen. Maar hoe hadden ze me op school gekregen? Ik zou er meteen weer weggegaan zijn.’ Martijn bleef thuis. Steeds langer. En toen een rechter dreigde met uithuisplaatsing, zei hij: ‘Als ik niet het leven mag leiden dat ik wil leven, dan heeft het voor mij geen zin meer.’

Al speurend op internet kwam zijn moeder bij De Kampanje uit. Nu reist Martijn elke week met het openbaar vervoer vanuit het oosten van het land naar Amersfoort. Doordeweeks slaapt hij bij zijn oma die in de buurt van de school woont. Op vrijdag gaat hij weer terug naar zijn ouders.

Inmiddels is Martijn actief lid van een handbalvereniging en runt hij een klein ICT-bedrijfje. Zijn geld verdient hij tijdens schooluren, vanachter zijn pc. Dit jaar wil hij stoppen met school om zijn bedrijf uit te bouwen. Een opleiding denkt hij daarvoor niet nodig te hebben. ‘De wereld van internet en computers verandert zo snel. Alles wat je leert is binnen de kortste keren achterhaald.’

Ook voor staflid Heleen Bijl en haar man Jaap kwam De Kampanje als een geschenk uit de hemel. Op een dag, tijdens een kerstvakantie, ging het helemaal mis met hun dochter Jos. ‘Ze moest die vakantie leren voor toetsen,’ vertelt Heleen. ‘We stonden in de file voor de Ikea in Utrecht toen ze opeens het portier opende en in blinde paniek uitstapte. Ze wilde naar huis gaan lopen, omdat ze nog moest leren. Ik zei: “Je gaat terug de auto in en je gaat niet meer naar school.” Toen kwam ze tot bedaren en hebben we haar niet meer naar school laten gaan.’

De leerplichtambtenaar eiste dat Jos een bezoek aan de psychiater zou brengen. Heleen: ‘De psychiater vonniste dat Jos antidepressiva moest slikken en dat wij als ouders een training moesten volgen omdat we ons door haar zouden laten manipuleren.’ Jaap: ‘Het kwam erop neer dat ze geen zin meer had in het leven en ermee wilde stoppen. Dat was halverwege het vwo. Ze was volkomen lusteloos. Ze lag alleen maar op de bank.’

Uiteindelijk belandde Jos op De Kampanje, waar ze haar bezigheden volledig kon afstemmen op haar gemoedstoestand. Nu is ze vijfentwintig, klaar met school en zelfstandig ondernemer in de financiële administratie. Reden genoeg voor Heleen en Jaap om hun jongere dochter Evy (12) op De Kampanje te plaatsen.

Zelfstandig ondernemer

Het is een nogal cruciaal punt: waar komen studenten van De Kampanje na hun schooltijd terecht? Uit onderzoek uit 2004 onder zo’n honderd oud-studenten van de allereerste Sudbury-school in Boston bleek dat 82 procent hoger onderwijs was gaan volgen, en dat 42 procent zelfstandig ondernemer was geworden. Onder de alumni die De Kampanje de afgelopen jaren heeft afgeleverd, variëren de banen van verhuizer en barvrouw tot fotograaf en financieel adviseur. Een enkeling is een studie aan de universiteit begonnen.

Willemijn, de inmiddels twintigjarige dochter van Peter en Christel Hartkamp, hoopt ooit aan de slag te kunnen als kostuumontwerpster voor historische speelfilms. Toen ze nog op De Kampanje zat, besteedde ze al veel tijd aan het naaien van jurken. Nadat ze de school had afgerond, volgde ze enkele naaicursussen in Engeland. Nu heeft ze zich voorgenomen naar Engeland te verhuizen en in de buurt van de BBC-studio’s te gaan wonen. Diploma’s heeft ze niet. ‘Maar ik heb er alle vertrouwen in dat me dat gaat lukken. Of je wel of geen mooie jurken kan maken, dat staat of valt niet met een diploma. Dat kun je of dat kun je niet.’

Het is woensdag 15 mei. Vandaag houdt De Kampanje open dag. Een stuk of tien ouders zijn erop afgekomen, onder wie Rick Veltman, een coach en counselor uit Dordrecht.

Voorheen werkte hij bij de reclassering, waar hij veel te maken kreeg met probleemjongeren. Dat hij hier vandaag is, komt door zijn vrouw, een psychologe. Zij had Peter Hartkamp in een uitzending van Pauw & Witteman horen vertellen over het Sudbury-concept. ‘Ik twijfel wel hoor,’ zegt Rick, terwijl hij op een boomstronk een appel schilt. Maar toch: ‘We zijn hier nu een uurtje, en moet je eens kijken’. Hij wijst naar zijn driejarige zoontje, even verderop. ‘Zo speels heb ik hem nog nooit gezien!’