De werkgever ziet alleen een capuchon. De vraag blijft: wie is daar schuldig aan: de drager of de kijker?

We moeten het weer alleen doen. De Duitse regisseur en artistiek leider Karin Beier heeft ons land verlaten. Als hoofdgast van het internationale Brandhaardenfestival in de Amsterdamse Schouwburg vertoonde ze twee van de door haarzelf geregisseerde voorstellingen: Schiff der Träume, waarin een luxe cruiseschip op een bootje Afrikaanse vluchtelingen botst, en Unterwerfung, een bewerking van Houellebecqs roman Soumission.

Op het station van Hamburg strandden vorig jaar september honderden vluchtelingen. Zij moesten officiële hulpkanalen vermijden omdat ze wensten door te reizen naar Zweden of Noorwegen. Beier zette de deuren van haar theater open. Acteurs en technici werden uit bed gebeld om te komen helpen. Drie maanden lang diende de foyer als slaapzaal. Gezinnen kwamen en vertrokken. Het beddengoed werd dagelijks gewassen.

Beier: ‘Er was eens een idioot die een hakenkruis op onze deur spoot, maar we plakten daar gewoon een poster over: Flüchtlinge Willkommen.’ Het theater als toevluchtsoord.

Slachtofferschap fungeert als de mooie auto voor de deur: verbindend én specifiek.Theater Maas en Dans in Rotterdam krijgt jongeren op bezoek die langere tijd werkloos zijn en doorgaans als maatschappelijk kansloos worden bestempeld. Ze laten hen ‘een baas’ uitbeelden. Onmiddellijk gaan de schouders breed en recht. De jongens krijgen een stropdas – vooral omdat het omdoen van een stropdas hen dwingt om hun capuchon af te zetten. ‘Niet samenvallen met jezelf, dat is wat ze moeten leren.’ Wie niet met zichzelf samenvalt, is in staat om een innerlijk gesprek te voeren en hoeft minder door anderen te worden gedisciplineerd. Een detail kan je volledig plooien. Denk aan een fetisj: wie bijvoorbeeld wild raakt van leer, ervaart in de aanwezigheid van leer een volledig samenvallen met zijn verlangen. Een detail kan je knechten: de werkgever ziet alleen een capuchon. De vraag blijft: wie is daar schuldig aan: de drager of de kijker? Maar het aanwijzen van een schuldige is nauwelijks nog relevant wanneer de kijker baas is en bepaalt.

Beeld: Elise van Iterson

Onlangs mocht ik, als vormexperiment voor een avond over empathie, de rol van collega-columnist Stephan Sanders aannemen. Ik kroop in de huid van Sanders, zette een kaal hoofd op en betoogde dat de klacht ‘alles is institutioneel racisme!’ te vaak als excuus voor individueel handelen wordt gebruikt:
Eens werden we bijeengebracht door het verbindende maar kapitalistische ideaal dat iedereen uiteindelijk hetzelfde wilde, namelijk een mooie auto op de oprit, een comfortabele sofa die bij de rest van het interieur past. Zo was er eenheid en toch ruimte voor verschil. Je kon immers Winti-goden aanhangen of blauw van kleur zijn; in de pursuit of happiness was iedereen gelijk. Zolang we in de materiële wereld hetzelfde willen, maakt het niet zoveel uit dat onze wegen zich in het hiernamaals scheiden. Maar de financiële kloof groeide en de bubbel barstte. Het materiële meer verliest langzaam zijn waarde. Wat ervoor in de plaats komt? De waarde van meer aandacht. Niet: zoveel mogelijk verdienen, maar zoveel mogelijk gezien worden. En omdat heldendom alleen bestaat bij gratie van uitzondering, is dat niet voldoende verbindend genoeg. Daarom is slachtofferschap ons meest krachtige ruilmiddel geworden. Slachtoffer kunnen we allemaal zijn. Slachtofferschap fungeert als de mooie auto voor de deur: verbindend genoeg om ergens samen in te staan, specifiek genoeg om je individu te voelen. Het is verbroederend bedoeld, maar het schakelt iedereen gelijk – tot op het niveau van minderwaardigheid.

Het probleem is: als iedereen zichzelf als slachtoffer ziet, ontbreken straks de daders. En dan kan niemand nog slachtoffer zijn.

Natuurlijk gebruikte ik Sanders om een eigen redenering te presenteren, een beetje zoals Wilders vrouwen en homo’s op het schild hijst om een eigen argument (kwade islam) te sterken. Pinkwashing, heet dat. Roze kleuren. Niet uit liefde voor het roze, maar uit liefde voor de liefde die het roze opwekt. Zolang machtsverhoudingen niet flink op de schop gaan, is misbruik de enige vorm van politieke vertegenwoordiging.