Portret kunstenaar Jan Fabre
&#8216;Pas sinds een jaar heb ik het gevoel dat ik echt kunstenaar ben geworden. Eindelijk heb ik de middelen om die duizenden schetsen, tekeningen, maquettes en ideeën te realiseren. Mijn recente tentoonstelling in het Louvre werd als een eindpunt beschouwd, maar ik zie het als een ultiem begin.&#8217;
De bijna vijftigjarige Vlaamse theatermaker en beeldend kunstenaar Jan Fabre vouwt in de keuken van zijn factory zijn pizza slordig op. Het is negen uur in de avond en hij gaat nog de hele nacht door. &#8216;Twee, drie uur slaap is voor mij meer dan voldoende.&#8217; Tot middernacht bellen zijn medewerkers de hele wereld rond. Fabre is net terug uit Kroatië en reist over enkele dagen naar Oostenrijk waar hij &#8216;een totaal eigenzinnige expositie zal opslaan&#8217;.
In een Antwerpse &#8216;moeilijke wijk&#8217; &#8211; kerkje, pleintje, verloederde straten vol allochtonen &#8211; heeft hij een vervallen schooltje omgebouwd tot een stijlvol Fabre-epicentrum met bijdragen van tientallen internationaal vermaarde kunstenaars. &#8216;Door dit huis is de buurt veranderd. We geven gratis optredens voor de buurtbewoners.&#8217; Fabre krijgt van alle kanten riante aanbiedingen om zich in New York of Tokio te vestigen. &#8216;Met absurde bedragen komen ze aandraven. Om van je stoel te vallen. Maar dan moet ik mijn eigen medewerkers dumpen en dat wil ik niet. Met hen heb ik armoe en ellende gekend en nu gun ik hen graag het pluche van een vijfsterrenhotel in Peking.&#8217;
Dichter, docent en criticus Paul Demets noemt Fabre een gangster: &#8216;Omdat hij probeert te ontkomen aan elke beknotting van artistieke vrijheid en daarbij fysiek tot het uiterste gaat. In dat opzicht loopt hij in de voetsporen van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys. Troubleyn (theater) en Angelos (beeldende kunst) zijn de twee bendes die hij leidt.&#8217;
Maar niet iedereen is wild van het onuitputtelijke werk van Fabre. Yves Desmet, politiek hoofdredacteur bij het Vlaamse dagblad De Morgen, omschreef de theatermaker eens als een keizer zonder kleren.
&#8216;Ik? Fabre-hater?&#8217; zegt Desmet nu. &#8216;Het klopt dat ik ooit één denigrerend zinnetje over hem heb geschreven. Wanneer ik het me goed herinner, was dat naar aanleiding van een van zijn eerste theaterstukken, waarvan de titel me gelukkig is ontsnapt, maar waarin hij zijn cast urenlang met goedkoop servies liet zeulen en dat liet kapotvallen op het toneel. In het toenmalige nogal verstarde en oubollige landschap werd dat door de meer intellectuele theatercritici verwelkomd als een revolutionaire, nieuwe theatertaal. Ik vond het eerder een martelgang voor de toeschouwer, inhoudsloze pose met een ongetwijfeld diepzinnige uitleg. Vandaar dat keizer zonder kleren. Maar ik kan niet ontkennen dat zijn theaterwerk van internationale allure is geworden en zijn &#8220;gebicte&#8221; kasteel Tivoli kan ik ook best smaken.&#8217;
Stoute terrorist
In zijn geboortehuis zijn de eerste sporen van Jan Fabres creativiteit gesitueerd. &#8216;In de kelder had ik een laboratorium. In mijn slaapkamer schreef en tekende ik. Mijn beide ouders stimuleerden me enorm. Helaas, onlangs zijn ze overleden. De grootste klap die ik tijdens mijn leven moest verwerken. Maar bon, ik wist niet dat je van je kunstenaarschap je beroep kon maken. De zoon van mijn peter was postbode. Die straalde zo&#8217;n vrijheid uit dat ik dat ook wou. In mijn vrije tijd zou ik in mijn laboratorium verder blijven spelen.&#8217; De academie was voor hem verboden terrein. &#8216;Mijn ouders eisten dat ik een vak zou leren. Ik zou etalagist worden. Maar ik heb drie jaar gespijbeld en les gevolgd aan de academie. Ik werkte als een bezetene.&#8217;
In 1982 legde hij met Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was een clusterbom onder het Vlaamse, gezapige theater. &#8216;Zes man in de zaal! Ik ging tijdens de voorstelling nog vlug op straat lopen om passanten aan te klampen en te zeggen dat ze gratis binnen mochten. Geen kat keek naar mij om. Het stuk duurde acht uur en achteraf stond er in de kranten dat ik het Vlaamse theater vermoord had.&#8217;
Fabre verliet België en werd gevraagd om op een Amsterdams festival te spelen. Dat werd zo&#8217;n succes dat hij de kans kreeg om met zijn controversiële theater de wereld rond te reizen. &#8216;Zonder geld, zonder eten. Alleen passie dreef ons. Ons decor zat in de valiezen.&#8217; Toen hij na zijn wereldtournee terug in eigen land terechtkwam, enkele voorstellingen speelde en de buitenlandse kritieken overwaaiden, vonden heel wat Vlamingen hem plots geniaal.
Fabre maakte ook naam als performer. In New York gaf hij les aan Keith Haring. &#8216;Maar ik verdiende bijna niks en was ook nog eens busjongen. Meer dan eieren en aardappelen kon ik me niet permitteren. Ik ben nog altijd een crack in het roeren van eieren.&#8217; In New York ontdekte hij, via boeken over Vlaamse meesters die hem door Amerikanen werden aangereikt, wat een bijzondere artistieke geschiedenis Vlaanderen had. Terug in Antwerpen zocht hij naar een meer vaste structuur zodat hij efficiënter kon werken. Hij zette een tweede theaterstuk op poten. Sterspeler Wim Vandekeybus lijkt er nog door gefascineerd: &#8216;Ik zag zijn theaterstuk Het is theater zoals te verwachten en voorzien was. Talrijke uren duurde dat stuk en ik had honger en moest plassen, maar ik ben niet van mijn stoel geraakt. Drie dagen later deed ik audities bij Jan en hij selecteerde me om de naakte keizer te vertolken in De macht der theaterlijke dwaasheden. Sindsdien hebben we samen een schitterend parcours afgelegd.&#8217;
De macht der theaterlijke dwaasheden werd over de hele wereld opgevoerd. &#8216;De belangrijkste critici, theaterdirecteurs en beroemdheden die ik helemaal niet kende, beschouwden me als een jong genie,&#8217; zegt Fabre. &#8216;Maar ik besefte totaal niet wat me overkwam. Ik bleef een stoute terrorist uit Antwerpen die volgens zijn eigen inzichten werkte. Maniakaal was ik, na de voorstelling gaf ik nog vier uur nabespreking. Ondertussen was ik ook nog actief als beeldend kunstenaar. Toen top-galeristen bij mijn kleedkamer stonden om een werk te kopen, stuurde ik hen botweg wandelen. Met mijn groep wou ik de nacht in om eens flink te feesten.&#8217;
Over Fabres furore als beeldend kunstenaar zegt directeur tentoonstellingen van Fabre Barbara De Coninck, die al tientallen jaren met hem werkt: &#8216;Een van de constanten in het oeuvre is de kunstenaar die zich meet aan de natuur: in het blauw in bictekeningen en -sculpturen, in de aard-ster die het insect is, in de interioriteit van het menselijk lichaam of in het utopische reikhalzen van De man die de wolken meet. In het recente oeuvre van Fabre vallen vooral de spectaculaire installaties op, zoals Zelfportret als grootste worm van de wereld dat eerder dit jaar in de Medicis-zaal in het Louvre te zien was en zoals de nieuwe monumentale installaties die vanaf eind september in Kunsthaus Bregenz zullen worden tentoongesteld. Thematisch springt vooral het zelfportret in het oog, evenals het onderzoek van de lichaamsvochten, dat nog altijd niet is afgerond. Misschien vervult Fabre in zijn jongste werken, althans gedeeltelijk, de afstand tussen zichzelf en de natuur.&#8217;
Is er verschil tussen de regisseur en de beeldend kunstenaar? Criticus Paul Demets: &#8216;Fabre blijft in beide disciplines iemand die beelden maakt en die ensceneert. Hij overziet alles ongelooflijk snel, of het nu de kunstgeschiedenis, een sculptuur of een scènebeeld is.&#8217;
Zijt gij een acteurke?
Over Fabres omgang met zijn acteurs en medewerkers doen wilde verhalen de ronde. De een was psychisch ingestort, de ander zat aan de drugs, nog eentje belandde in een psychiatrische instelling. &#8216;Ik meet me met de grootsten en ik wil dat mijn medewerkers dat ook doen. Okay, vroeger was ik radicaal. Ik denk dat ik meer warmte en liefde voor mijn acteurs en dansers ontwikkeld heb,&#8217; zegt Fabre.
Toch hebben de dansers en acteurs die voor dit artikel gecontacteerd werden een grote bewondering voor zijn manier van werken. Danseres Renée Copraij formuleert het zo: &#8216;Jan liet mijn generatie performers in het begin van een creatie altijd erg vrij. Je ging door een intens improvisatieproces dat een mix was van je eigen concepten en die van hem. Zo&#8217;n drie weken voor de première begon hij te sleutelen en dingen vast te leggen. Na de première was je weer &#8220;vrij&#8221;, hij moedigde je steeds aan om binnen zijn structuur te rebelleren.&#8217;
Wim Vandekeybus is niet te stuiten in zijn enthousiasme: &#8216;Hij kan een ietsjepietsje tot een mammoet omtoveren, omdat hij er zelf zo in gelooft. Jan is een vis die in veel waters zwemt, maar toch zeer uitpurend en doorbomend tot een pakkende, vervelende, provocerende, repetitieve, onverwachte, grappige, triestige, ontroerende, agressieve, rauwe essentie kan komen. Hij is geen academicus en wordt gesterkt door acteurs die op hem kunnen inspelen als in een match.&#8217;
Dirk Roofthooft is sinds tien jaar Fabres lievelingsacteur. Roofthooft en Fabre maakten internationale furore met De keizer van het verlies en De koning van het plagiaat. Roofthooft kan zich zijn eerste ontmoeting met Fabre nog levendig herinneren: &#8216;Het was vlak voor de voetbalwedstrijd Beveren-Antwerp. Ik kocht een kaartje, hij een hotdog en riep: &#8216;Hela, manneke, zijt gij een acteurke?&#8217; Ettelijke jaren later vormden we een duo. Net als ik gaat hij tot het uiterste. Voor hij de theaterteksten schreef, had hij me urenlang geïnterviewd. Hij wilde werkelijk alles maar dan ook alles van je weten. Hij ging duidelijk niet over één nacht ijs. En tijdens de repetities corrigeerden we elkaar voortdurend. Het is ronduit héérlijk om met hem te werken. Nu schrijft hij voor mij een derde solo. Ik ben ontzettend benieuwd en verheug me weer op de verzengende repetities.&#8217;
Jan Fabre is zeer kieskeurig in de keuze van zijn soloacteurs. Zo werkte hij jarenlang met Els Deceukelier. Fabre: &#8216;Zij was een van de honderden jongeren die zich aanmeldden voor een auditie. Zij was pas negentien. Mijn mond viel minutenlang open van bewondering. Wat een madame!&#8217; Jarenlang was Deceukelier de steractrice in het Fabre-ensemble.
Nu werkt hij alleen nog met Dirk Roofthooft en Ivana Jozic: &#8216;In een solo moet alles kloppen. Elke beweging van een wenkbrauw, elk kuchje; ook de stilte is van levensbelang. Niet voor niks zit ik tijdens de eerste voorstellingen letterlijk bij de belichtingsinstrumenten. Op het moment van de voorstelling herdefinieer ik het stuk. Mijn topacteurs gaan volledig mee in die manier van werken. Na een tijdje geef ik de lichtregie over aan een medewerker. Die volgt me zo lang tot hij ook elke toets in de vingers heeft. Zo kunnen mijn solo&#8217;s zonder mijn aanwezigheid de hele wereld afreizen.&#8217;
Onvergetelijke orgie
Wat stimuleert Jan Fabre om zo als een bezetene te keer te gaan? Schrijver Stefan Hertmans: &#8216;Ik denk dat Fabres drijfveren gevormd worden door een obsessie om het leven in iconen om te zetten, om mentale beelden te scheppen die als een soort levende allegorie de wereld tonen als een dionysisch spel van driften en verlangens.&#8217; Criticus Paul Demets: &#8216;Fabre hanteert de peilloos doordringende blik van de uil &#8211; een belangrijk element in zijn werk. Hij plaatst zijn acteurs en dansers als het ware in een terrarium. Maar hij behandelt ze wél met respect: hij houdt in sterke mate rekening met wie ze zijn en hoe ze denken. Fabres medewerkers worden onvermijdelijk zijn handlangers. Vooral de vrouwen ziet hij graag. En zij hem, want hij is mooi, sluw en slim.&#8217;
De hoogtepunten uit dat veelzijdige oeuvre kun je moeilijk in een paar contouren vastleggen. Auteur Stefan Hertmans: &#8216;Van zijn plastisch werk onthoud ik vooral de grote gebicte tekeningen, met hun transparante, metafysische schijn. Verder de vroege kever-constellaties en zeker de eerste engelachtige vormen gemaakt uit kevers, die voor mij het schitterend toppunt vormden in een thematische evolutie.&#8217; Van Fabres theater zijn hem enkele merkwaardige stukken bijgebleven: Sweet Temptations (met de onvergetelijke orgie op &#8216;Lust for Life&#8217; van Iggy Pop), Silent Screams, Difficult Dreams, Da un&#8217; altra faccia del tempo, Een doodnormale vrouw, en Je suis sang op het grote podium in Avignon.
Fontein van sperma
Sommigen noemen Fabre een kunstenaar die over een immense werkkracht beschikt. Anderen noemen die overproductie pure bluf. Het einde van een pseudo-genie? Rijdt hij zichzelf klem? Paul Demets: &#8216;In het werk dat hij tussen 1977 en 1987 maakte, zit alles vervat. Het is een diepe bron waaruit hij permanent put en waarmee hij nieuwe dingen maakt, als een daad van blijvend verzet tegen de verworvenheden van de kunst. Wie Fabres vroege werk niet kent, zoals mijn kunststudenten, interpreteert zijn reusachtige schildpad of De man die de wolken meet onterecht als megalomanie of vindt Fabre iemand die alleen maar aan effectbejag doet, kunstjes maakt in plaats van kunst.&#8217;
Stefan Hertmans heeft als schrijver en kunstcriticus talrijke bijdragen geschreven over Fabres werk. Kritisch maar ook jubelend. Hij begrijpt dat er kritiek is: &#8216;Jan Fabre produceert onnoemelijk veel, en dat brengt met zich mee dat je na een tijd elementen herkent, dat je dingen voorspelbaar gaat vinden die dat niet zijn voor mensen die het werk niet gevolgd hebben. Dat betekent niet noodzakelijk dat het aan kracht verliest, maar dat wat twintig jaar geleden als avant-garde werd weggekreten, nu al haast een klassieke indruk kan maken.&#8217;
Jan Fabre is de eerste om toe te geven dat hij naar eigen zeggen &#8216;brol&#8217; heeft gemaakt: &#8216;Te veel om op te noemen. Maar die dingen waren levensnoodzakelijk om te staan waar ik nu sta.&#8217; Nu is Fabre vol van zijn tentoonstelling in het Oostenrijkse Bregenz, die deze week opent: From the Cellar to the Attic. From the Feet to the Brain. Jaren is hij ermee bezig geweest: &#8216;Elke verdieping bevat een nieuwe grote installatie. Zo zijn er loopgraven die het brein moeten voorstellen. Uit het keverplafond in de spiegelzaal van het Belgisch Koninklijk Paleis heb ik een fragment gesneden en daaruit komt een gemartelde neger tevoorschijn. Er is ook een beeld van mezelf op mijn eenentwintigste met een erectie die een enorme fontein van sperma spuit.&#8217;
Het kan hem geen donder schelen of de tentoonstelling al dan niet positief wordt onthaald. Hij werkt volop aan een nieuw theaterstuk, Orgy of Tolerance, dat in januari in Chili in voorpremière gaat. Fabre: &#8216;Het is een stuk tégen de tolerantie. Alles aanvaardt men nu. Hoe vreselijk en pervers het ook is, het wordt getolereerd. Als &#8220;krijger van de schoonheid&#8221; wil ik me met volle kracht daartegen verzetten. We werken in Chili en we presenteren het later ook in Buenos Aires, dan wordt er weer in het zuiden gerepeteerd vooraleer we naar New York gaan. Dan kan ik tijdens de voorstellingen rustig aan het eindresultaat werken. Meestal zijn mijn stukken een uur te lang. Maar dat zie ik pas bij de voorpremière.&#8217;
En is hij nu een megalomaan? Fabre: &#8216;Als ik zeg dat ik een kasteel ga &#8220;volbiccen&#8221; en dat ook nog doe, ben ik dat inderdaad. Maar is een kunstenaar niet altijd wat megalomaan?&#8217;

Gerelateerd