Wetenschappers voorspellen dat het eilandje Sarichef bij Alaska door de klimaatverandering over tien jaar door de zee verzwolgen zal zijn. Het lijkt er op dat de Inupiaq-eskimo’s die wonen in de nederzetting Shishmaref op Sarichef de eerste vluchtelingen zullen zijn ten gevolge van de opwarming van de aarde. Filmmaker Jan Louter werkt aan een documentaire over het eiland. Een verslag.

Verloren eiland

Augustus 2005. Het vliegveld van Shishmaref is niet meer dan een strip. Een paar honderd meter verder ligt als een stip in het niets de nederzetting: honderdvijftig houten huisjes en een kerk. Door het raampje van het propellervliegtuigje waarin ik samen met een Inupiaq met een blauw oog, post voor Shishmaref en vele dozen Campbell-soep naar het eiland vlak onder de poolcirkel ben gevlogen, zie ik een vrouw. Ze draagt een dikke jas en een bontmuts, haar gelaatstrekken zijn onzichtbaar achter een fel oranje skibril. Ze zit op een Honda quad, een soort brommer op vier wielen. Verder is er geen levend wezen te bekennen. Als ik het trapje afdaal, snijdt een straffe wind me de adem af. Rond nul graden Celsius schat ik; vreemd gevoel voor eind augustus. In de verte klinkt geblaf en gejank van poolhonden.

Als de vrouw alles in haar aanhanger heeft geladen, geeft zij mij een lift. We hobbelen over een zandpad. Het valt me op dat er nauwelijks iets groeit, alleen hier en daar een laag vetplantachtig gewas. Er is geen boom te bekennen. Het eiland Sarichef heeft veel weg van een klein waddeneiland. Aan de ene kant de Beringzee, aan de andere kant een lagune. Als het onbewolkt is, zoals nu, is het vasteland te zien.

Al eeuwenlang leven hier Inupiaq-eskimo’s, maar door de klimaatverandering dreigt hun geboortegrond te verdwijnen. In de winter vriest de Beringzee later dicht dan vroeger. De golven, aangewakkerd door de herfststormen, hebben daardoor vrij spel en slaan hele delen van de kust weg.

Bij de eerste huizen van Shishmaref blijkt de nederzetting, die er vanuit de verte zo idyllisch uit ziet, een kerkhof van rotzooi. Honderden kapotte sneeuwscooters, quads, oude vrachtwagens en graafmachines staan of liggen kriskras tussen de huizen te verroesten. Huisvuil ligt in stapels kartonnen dozen en plastic zakjes op houten staketsels naast de huizen te rotten. Het stinkt er als de hel. Ernaast hangen huiden van geschoten kariboes en ijsberen te drogen, naast zwarte hompen zeehondenvlees. Hier en daar steekt een gewei met de kop er nog aan boven het afval uit.

De vrouw met de oranje skibril stopt voor het huis van Joe Braach, het hoofd van de school waar ik voor de komende drie weken een klaslokaal heb gehuurd. Er is op Shishmaref namelijk geen hotel, geen restaurant, geen café; er is helemaal niets. Alleen twee winkels waar het meest noodzakelijke te koop is. Zelfs drank is er niet te krijgen: er geldt op Shishmaref een alcoholverbod dat streng wordt nageleefd. Een overtreding betekent minimaal een dag en een nacht in de cel, ook voor bezoekers.

Het huis van Joe staat onbehaaglijk dicht aan zee. Een strook van hooguit tien meter rotsblokken scheidt de woning van de golven.

Vergane hondensleeën
De eerste dagen zwerf ik over het eilandje. In een paar uur tijd loop je het rond. Je komt er van alles tegen: half vergane hondensleeën, geraamten van kano’s die in vroeger tijden met huid omspannen werden. Een bouwvallig, verlaten huis dat op het punt staat een paar meter naar beneden op het strand te storten.

Ook breng ik veel tijd door in de winkel van Percy Nayokpuk, een vrolijke man van achtenvijftig jaar. Hij is in Shishmaref geboren. Op zijn dertiende verliet hij het eiland om naar school te gaan in het plaatsje Nome, honderdvijftig mijl verderop. Later ging hij naar de universiteit in Anchorage, een havenstad in het zuiden van Alaska. Toen hij negentien was, keerde hij terug naar zijn roots. ‘Ik miste mijn volk. In Anchorage verdwaalde ik aldoor. De stad is veel te groot voor iemand die op zo’n klein eilandje geboren is.’

De winkel, eigenlijk meer een soort schuur, is dé ontmoetingsplaats van Shishmaref. Percy stelt me aan iedereen voor, waardoor het relatief eenvoudig is contact te maken. Daar komt bij dat Engels de voertaal is, alleen de oudere generatie spreekt ook nog de oorspronkelijke Inupiaq-taal. Het verdwijnen van het eiland is, hoe kan het anders, het gesprek van de dag. Het maakt het vanwege de extreme klimatologische omstandigheden toch al niet eenvoudige leven – in de donkere wintermaanden zonder een spat zonlicht is min veertig graden geen uitzondering – er niet makkelijker op.

Percy was jaren geleden van plan boven zijn winkel drie hotelkamers te bouwen, maar sinds een stemming onder de bewoners, die uitwees dat de meerderheid wil verhuizen naar Tin Creek op het vasteland, heeft hij het plan laten varen. ‘Er gebeurt hier niets meer sinds die stemming. Zonde van het geld is de redenering van de gouverneur van Alaska. Ik zou liever vandaag nog vertrekken dan morgen. Maar wie gaat de verhuizing betalen? Waarschijnlijk moeten er eerst doden vallen voordat de regering en de rest van de wereld wakker worden. Van Bush verwacht ik niets, die is alleen maar bezig met zijn oorlog in Irak. Wij zijn maar eskimo’s! Een volk zonder land. Alaska is van de Verenigde Staten. Groenland van Denemarken en ook Canada heeft grote gebieden ingepikt. Goud, olie en andere waardevolle grondstoffen, begrijp je? Ons schepen ze af. Heb je het gevoel dat je hier in Amerika bent? Nee toch, het is hier een derdewereldland. Zelfs aan de overkant, in Siberië, hebben ze stromend water, een afvoer en kunnen ze het toilet doortrekken. Het is ons al lang geleden beloofd, maar door die hele situatie gebeurt er helemaal niets meer. Vroeger leefden we van de jacht, van de verkoop van huiden van zeehonden en ijsberen en van de slagtanden van de walrus. In 1973 werd het verboden door de regering. Ze namen ons ons levensonderhoud af en we kregen er niets voor terug. Ja, broodroosters en koelkasten en gepeperde elektriciteitsrekeningen.’

Als er een man in de richting van de kassa sloft, verdwijnt de grimmige trek rond Percy’s mondhoeken en fluistert hij: ‘De beste kunstenaar van Shishmaref. Hij maakt prachtige dingen van de slagtanden van walrussen en de botten van walvissen.’ De man geeft me een hand en noemt zijn naam: Willy Olanna. Percy vertelt dat de vader van de kunstenaar vroeger drie vrouwen had, maar dat dat sinds 1958, toen Alaska officieel de negenenveertigste staat werd van Amerika, verboden is. Hij schatert het uit.

Ik vraag Willy wat hij gestemd heeft: blijven of vertrekken? Zijn antwoord is even simpel als doeltreffend. ‘Was er dan een keuze? In onze jeugd was het eiland twee keer zo groot, we speelden honkbal met een steen en een stuk hout op het strand. Er kon toen bij wijze van spreken een Boeing 747 op landen, zo uitgestrekt was het. Het strand is totaal verdwenen. En nu vallen de golven ook onze huizen aan.’

Merkkleding
Je hoeft niet veel tijd in Shishmaref door te brengen om te beseffen in wat voor gespannen en gespleten situatie de Inupiaqs verkeren. Door de komst van de school, transportmogelijkheden, elektriciteit en televisie in het begin van de jaren zeventig is hun leven al eerder ingrijpend veranderd en kwam de traditionele cultuur zwaar onder druk te staan. Het is de vraag of de gemeenschap een tweede ingrijpende verandering – de verhuizing naar het vasteland, zo’n vijftig mijl verder – kan doorstaan. De Inupiaqs willen als gemeenschap bij elkaar blijven en de levenswijze van ‘subsistence’, zelfvoorziening van voedsel door visvangst en de jacht op wild, voortzetten. Maar invloeden van buitenaf drijven de mensen uit elkaar. De staat Alaska wil liever dat de bewoners van Shishmaref naar de dorpjes Nome of Kotzbue verkassen, dat is veel goedkoper en eenvoudiger te realiseren. Het is daar echter onmogelijk om de traditionele eskimo-cultuur in stand te houden.

De school in Shishmaref is nu al representatief voor het moderne leven van de ‘white man’ en in alles het tegendeel van het dagelijkse leven van leerlingen thuis. Het is het opvallendste gebouw van het eiland. Alles is er ordelijk. Op het badhuis na, is het het enige gebouw met warm stromend water, een afvoer en douches. Omdat ik er slaap en in de sportzaal samen met de leerlingen ontbijt, leer ik ze in korte tijd goed kennen. We zitten gezamenlijk aan lange tafels en krijgen westers voedsel uit een grote gaarkeuken die gerund wordt door drie moeders.

Meestal zit ik naast Arnold. Hij heeft als enige van de jongens een kleine tatoeage op de muis van zijn hand. Een paar dagen geleden kwam hij naar me toe, of ik oorbellen wilde kopen. Hij had ze zelf gemaakt uit een stukje kies van een mammoet. Arnold is zestien jaar en wil weg, weg van het eiland. Samen met een vriend geld verdienen in de commerciële visindustrie in Anchorage. Vissen op wilde zalm en heilbot. Van het verdiende geld willen ze naar Californië reizen. In Los Angeles hoopt hij professioneel basketbalspeler te worden bij de L.A. Lakers, waar hij al jaren een hartstochtelijke fan van is.

Ik begrijp Arnold wel. Er is op het eiland niets te doen. Geen disco, niks. Geen toekomst ook, werk is er niet. Alleen basketbal. Als ik Arnold vraag hoe hij aan de merkkleding komt die hij draagt, vertelt hij dat het allemaal afgebeeld staat in een catalogus en dat het door een postorderbedrijf bezorgd wordt. Omdat de prijzen van de kleding enorm zijn, is er voortdurend strijd tussen de pubers en hun ouders.

In Arnold botsen verschillende tijdperken en culturen. Ik hoop dat hij niet vermorzeld wordt tussen een diep geworteld besef van zijn afkomst en een verterend verlangen om de moderne tijd te omarmen.

In tegenstelling tot de leerlingen komen alle leraren van buiten Alaska. Ze klagen over de moeilijke omstandigheden waaronder zij moeten werken. Niet alleen over het oncomfortabele wonen in een geïsoleerde gemeenschap, maar ook over het gedrag van de eskimo’s. De ouders treden niet op, ze laten de kinderen hun gang gaan, is de algemene klacht.

Joe Braach (54), het hoofd van de school, is begaan met het lot van de Inupiaqs. Hij maakt al veertien jaar deel uit van de gemeenschap. Een gemeenschap die hij langzaam maar zeker een beetje begint te begrijpen. Joe zit namens de school in de commissie ‘location and relocation’.

‘Het is een zeer moeilijke periode voor iedereen, jongeren en ouderen. We bevinden ons hier voortdurend op een kruispunt van verschillende tijdperken en culturen. Daarom is het thema van dit schooljaar “subsistence, location and relocation”. We proberen de kinderen voor te bereiden op de verhuizing. We gaan Tin Creek bezoeken, waar de nederzetting uit het niets moet herrijzen, en discussiëren veel over klimaatverandering en de gevolgen ervan. Het zal voor iedereen een wending in hun leven betekenen. Ik ga zeker mee naar Tin Creek, de meeste collega’s trouwens ook. We kunnen de kinderen nu niet in de steek laten.’

Als ik Joe naar de situatie van zijn huis vraag, kijkt hij een beetje zorgelijk. Toen hij voor het eerst op het eiland kwam, was er een strook van zeker veertig meter zand. ‘Nu ze een wal van rotsblokken maken, ben ik voorlopig een beetje gerustgesteld. Maar je denkt toch niet dat de oceaan zich uiteindelijk iets aantrekt van een paar rotsblokken? Over een paar jaar is het miljoenenproject weggespoeld. Dan hoop ik dat we gesetteld zijn in Tin Creek.’

Drank en drugs
De commissie ‘location en relocation’ is gehuisvest in een bouwvallig zaaltje onder de kerk. Op de wand zijn onder het kopje ‘The Inupiaq way’ de waarden en normen van de Inupiaq geschilderd: Responsibility to the tribe. Knowledge of language. Spirituality. Hunter succes. Respect for nature. Humor. Avoid conflict. Enzovoort.

Achter de vergaderruimte is een kantoortje. Lucy Eningowuk en Tony Weyiouanna zijn de voortrekkers van de commissie. Zij hebben een dagtaak aan het schrijven van rapporten en het onder de aandacht brengen van hun problemen. Dat gaat ze niet slecht af, want er hebben inmiddels artikelen gestaan in onder andere The New York Times, Time Magazine en National Geographic, waarin Shishmaref beschreven wordt. Gedetailleerde landkaarten van de regio sieren de wanden. Lucy is helaas afwezig, ze is in Anchorage waar ze een ontmoeting heeft met senator Ted Stevens die hen probeert te helpen. Tony – baseballpetje, snor – is een groot voorstander van het verplaatsen van de gemeenschap naar Tin Creek. ‘Het is de enige manier om de traditie voort te zetten. Zonder de jacht overleven we niet. Als we naar Nome of Kotzbue gaan, valt de gemeenschap uit elkaar. Grote problemen komen dan op ons af. De jeugd en veel van de mannen gaan er aan de drank en drugs. Kijk maar wat er gebeurd is met andere indianen. Wij zijn niet gewend om in een stadje te leven. Daar leven we al veel te lang veel te geïsoleerd voor.’

Hij legt uit dat het allemaal begonnen is met de eerste grote storm in oktober 1997, toen windsnelheden van tegen de honderd kilometer per uur en golven van bijna tien meter hoog het eiland bestookten. Vijfentwintig meter van de kustlijn verdween in een keer. Een huis werd door de zee verzwolgen en veertien huizen moesten meer landinwaarts worden verplaatst. Na de storm van 1997 volgden er nog twee. ‘Sinds 1997 wachten we ieder jaar met angst en beven af of we de oktoberstormen doorstaan.’

Tony neemt na zeven jaar strijd voeren inmiddels geen blad meer voor de mond. ‘We zijn niet zelf de veroorzakers van het probleem. Dat zijn de westerse economieën met hun vervuiling: Amerika, Europa, Japan. We worden door de staat Alaska en de federale regering nog steeds als oud vuil behandeld. Maar ook de rest van de wereld laat ons in de kou staan.’

Zeehondenolie
Een paar dagen later maant winkeleigenaar Percy Nayokpuk me naar zijn kantoortje. ‘Kom, we moeten wat eten, het is lunchtijd.’ Op een kartonnen bordje schept hij een paar stukken vlees. Het is kariboe, wild rendier, door zijn neef geschoten en door Josy zijn vriendin gaar gesmoord. ‘Wij eskimo’s houden van kariboe, zeehonden, walrus en vis. Het is van oudsher ons voedsel. Het westerse voedsel maakt ons ziek. Het vette vlees van zeehond en walrus en vis is gezond en draagt ertoe bij de kou te kunnen weerstaan.’

Als ik hem erop wijs dat in zijn winkel alleen conserven en junkfood, diepgevroren hamburgers en pizza’s te koop zijn (tegen exorbitante prijzen) doet hij net of hij mij niet hoort. Voor een avocado betaal je $ 2,98. Een gallon drinkwater kost $ 7,95. Een paar tomaten $ 7,00. Om maar te zwijgen van diepgevroren producten als rundvlees: een klein stukje kost al snel $ 23. De jacht is dus nog altijd noodzakelijk om te kunnen overleven.

Percy introduceert me bij Johnny Weyiouanna, die naast zijn huis bezig is een visnet te repareren. Hij is zeventig jaar, wat je hem niet zou geven. Als ik hem vraag of ik mee kan als hij op jacht gaat, glimlacht hij. ‘Dat houd je niet vol. We slapen in een tentje, het is nu al koud op de toendra’s en we eten eskimo-voedsel: gedroogd vlees van zeehond dat we in zeehondenolie dopen. Daar kan je maag niet tegen.’ Als ik voorzichtig aandring zegt hij: ‘Vraag het maar aan mijn vrouw, Ardith is binnen.’

Het huis van Johnny en Ardith maakt deel uit van de rij van veertien huizen die na de storm van 1997 zijn verplaatst. Rondom het huis is het een enorme troep, en ook binnen is het een chaos. Overal ligt kleding, op de grond, op de bank, er is geen plekje in huis vrij. Op de eettafel stapels borden, bekers met bestek, kranten, tijdschriften, geweren, pistolen. Aan tafel zit hun veertigjarige zoon Perry. Hij roept zijn moeder, die uit een belendend kamertje komt. Ook Ardith ziet er jong uit voor haar leeftijd. Een gezonde huid, nauwelijks rimpels. Als ik daar later een compliment over maak, vertelt ze dat het met het voedsel te maken heeft en de manier van leven. ‘Het extreme klimaat en het jagen maakt de mens sterk en houdt hem op de been.’

Ardith nodigt me uit om te blijven eten. ‘Het zijn de eerste eenden van het jaar, heerlijk.’ Perry eet liever het zwarte vlees van zeehond dat hij in olie doopt, geperst uit het vet van de zeehond dat ze toepasselijk ‘blubber’ noemen. Ik proef een stukje. Het is taai en smaakt enorm sterk, te sterk voor een maag die verfijnd westers voedsel gewend is. Ardith schept rijst en eendenvlees voor me op. ‘Daar zul je wel tegen kunnen,’ zegt ze lachend. Tijdens het eten komen er nog twee zonen binnen, Jay Jay en Raymond. Ze schudden me joviaal de hand en beginnen gretig te eten. Het is een continu komen en gaan van familieleden.

Omdat Johnny zijn hele leven in dienst was van de ‘Native Store’, de tweede winkel van het eiland, kan hij nu met zijn pensioentje het hele gezin onderhouden. Geen van de kinderen heeft werk. Het enige werk bestaat uit de jacht en alles wat daarmee samenhangt. Ook krijgen sommigen op het eiland bijstand, maar dat is niet veel.

Zestien zalmen
Op jacht gaan betekent in de zomertijd dat er minimaal vier dagen een kamp wordt opgeslagen op het vasteland. Ardith heeft me ingeprent me extra warm te kleden. In een tentje is het ’s nachts al gauw min vijf graden. De tocht naar de plaats waar het kamp wordt opgeslagen, duurt drie uur en gaat over de lagune, via de rivier Kuzitrin richting Serpentine Hot Springs. We zijn met zijn zessen: Johnny en Ardith, hun zoon Jay Jay, zijn vrouw Bertha en Emma Bessie, een kleindochter.

Als we langs Tin Creek varen, vraag ik aan Johnny of hij zich kan voorstellen dat hij daar over een paar jaar komt te wonen. Hij haalt zijn schouders op. ‘We zijn er nog niet uit. Dat we weg moeten, staat als een paal boven water, maar het kan zijn dat de hele familie naar het oude kamp gaat van de vader van Ardith, niet ver van Cape Espenberg, ongeveer vijfenzeventig mijl van Shishmaref. Het probleem is dat daar niets is, geen school voor de kinderen bijvoorbeeld. We weten het nog niet. Het is ook belangrijk dat de gemeenschap niet uit elkaar valt.’

Hoewel Johnny altijd vrolijk is en grapjes maakt, staart hij nu somber voor zich uit. Het verdwijnen van het eiland knaagt aan hem, vertelt hij even later. ‘Je probeert er niet aan te denken, maar dat is onmogelijk. Ik ben geboren en getogen op Sarichef, als ik niet binnen een paar jaar overlijd, kan ik er niet eens begraven worden. En hoe moet het verder met de kinderen?’

Aan de oever van de rivier wordt het kamp opgeslagen. In korte tijd staat er een tent met een schoorsteentje voor het kacheltje en liggen alle spullen binnen. Daarna wordt er een groot net uitgezet in de bocht van de rivier. Witte piepschuim balletjes drijven op het water. Na een uurtje bewegen enkele van de balletjes plotseling heftig: de eerste zalmen zijn het net in gezwommen. ‘Die zijn voor vanavond,’ zegt Johnny.

Als we in de oranje gloed van de zonsondergang het net binnenhalen, zitten er zo’n zestien grote zalmen in. Als Ardith er twee aan het schoonmaken is voor de maaltijd, steekt Johnny het kacheltje in de tent aan. Door middel van een aggregaat brandt er een peertje. Uit een oud geel radiootje klinkt Madonna. In een hoek van de tent ligt kleindochter Emma Bessie in een slaapzak met een gameboy te spelen.

Een uur later eet ik de lekkerste zalm die ik ooit heb geproefd.

Witte betovering
November 2006. Vijftien maanden na mijn eerste bezoek ben ik weer op het eiland. De zee en de lagune zijn bevroren. Alle rotzooi ligt bedekt onder een pak sneeuw. Het landschap heeft een metamorfose ondergaan: het is nu één grote witte betovering. Als ik een korte wandeling naar de zee maak, valt me meteen op dat het bouwvallige verlaten huis inmiddels op het strand is gestort en dat de kust weer een paar meter zand aan de zee heeft moeten prijsgeven. De wal van rotsblokken is verlengd en beslaat nu zo’n vijftig meter.

Als eerste bezoek ik Percy. Het weerzien is hartelijk. ‘Je bent een eskimo geworden,’ zegt hij. ‘Alleen eskimo’s komen terug naar Shishmaref.’

Ik vraag wat momenteel de gemoedsgesteldheid van de gemeenschap is. ‘We raken meer en meer verdeeld. Steeds meer mensen besluiten om te blijven. Als we verhuizen, raken we misschien de jachtrechten kwijt. Hier kunnen ze die ons nooit afnemen. Als ze ons de jachtrechten niet garanderen, gaat er niemand naar Tin Creek. En ik denk dat alles daar nog duurder wordt dan hier. Ik betaal nu al 1200 dollar per maand aan elektriciteit en 1200 dollar aan dieselolie voor de compressor en de verwarming om de winkel draaiende te houden. Dat gaat in Tin Creek verdubbelen. Dat kan ik niet betalen. De nieuwe gouverneur van Alaska, Palin, die verleden week is geïnstalleerd, heeft de oliemaatschappijen toestemming gegeven een gaspijpleiding aan te leggen die vijfentwintig miljard dollar kost. Dan moeten ze toch ook een wal kunnen maken die ons beschermt. Een wal is trouwens veel goedkopere dan een verhuizing… Ik ga binnenkort beginnen met de bouw van de hotelkamers. Ik heb het eiland één keer verlaten voor mijn studie, dat gebeurt me geen tweede keer meer. Ze zullen me van het eiland moeten dragen.’

Ook het weerzien met Johnny en Ardith Weyiouanna is plezierig. Johnny is opgewonden. Op het televisiescherm zie ik Oprah Winfrey in gesprek met Al Gore. Over veertig jaar zijn de poolkappen gesmolten, zegt de voormalige presidentskandidaat, die zich tegenwoordig inzet om veel voorzichtiger met de aarde om te springen. Het is twee minuten voor twaalf. We moeten nu maatregelen nemen. Dan verschijnen er anderhalve minuut lang beelden van Shishmaref. Een neef van Johnny vertelt pal aan zee dat vijf jaar geleden op de plek waar ze nu staan zijn huis stond en dat het op het nippertje verplaatst kon worden naar een veiliger deel van het eiland. Shishmaref is plotseling wereldnieuws.