Filmmaker Hany Abu-Assad
De Palestijn Omar hangt naakt, opgetakeld aan zijn armen, in een ondervragingskamer van het Israë­lische leger. Hij wordt afgeranseld. Het bloed loopt over zijn gezicht; hij kan nauwelijks nog praten. Zijn ondervrager houdt een aansteker onder zijn genitaliën. Omar schreeuwt het uit.
‘Het is belangrijk om te weten dat er niet één klacht is gekomen vanuit Israël,’ zegt regisseur Hany Abu-Assad via Skype uit Amerika, waar de Oscar-race in volle gang is en zijn film Omar, namens Palestina, is genomineerd als Beste niet-Engelstalige Film. ‘De film is in Israël uitgebracht en in alle kranten besproken. Niemand heeft beweerd dat deze scène niet klopte. Er waren zelfs mensen die zeiden: als iemand een van onze soldaten doodt – waarvan Omar wordt beschuldigd – reageren we veel harder.’
Met zijn vorige film – we vergeten even het mislukte Hollywood-tussendoortje The Courier – ging dat anders. Al tijdens de opnamen was Paradise Now controversieel; enkele crewleden werden zelfs tijdelijk ontvoerd. Het onderwerp was nog harder dan bij Omar: de laatste 48 uur in het leven van twee Palestijnse zelfmoordterroristen. Na de release was iedereen boos. De Israëliërs vonden dat de terroristen te sympathiek werden afgeschilderd. De Palestijnen vonden dat ze juist te weinig heroïsch in beeld werden gebracht – zie het geklungel als de zelfmoordterroristen hun afscheidsvideo willen opnemen en de camera hapert.
Maar Paradise Now, een ijzersterke film, kreeg in 2006 een Golden Globe en een Oscar-nominatie. Hany Abu-Assad, die is geboren in Nazareth en vijfentwintig jaar in Nederland woonde voordat hij terugkeerde, was een internationaal befaamd filmmaker geworden. En dat vanuit een land met slechts vierenhalf miljoen inwoners en een haperende infrastructuur, een land dat wordt onderdrukt en bezet en door een substantieel deel van de wereld niet eens wordt erkend.
Overwinning
Daarmee werd Hany Abu-Assad, of hij wilde of niet, een symbool van nationale identiteit. Want let wel: nog in 2005 werd de Palestijnse inzending voor de Oscars (het uitstekende Divine Intervention van Elia Suleiman) geweigerd door de organiserende Academy of Motion Picture Arts and Sciences met als argument dat Palestina ‘niet bestond’. Paradise Now werd wel geaccepteerd – en genomineerd – maar nog voorzichtig beschreven als afkomstig uit de ‘Palestijnse gebieden’. Omar is de eerste film die is geaccepteerd als inzending van de staat Palestina. Voor Palestijnen is dat een overwinning op een internationaal platform.
Zo overschrijdt Abu-Assad grenzen. In zijn documentaire Ford Transit interviewt hij een Israëliër die zegt te geloven in de tweestatenoplossing, maar voorlopig al blij zou zijn als in Israël het verhaal van de Palestijnen tenminste erkend zou worden. Daarvoor is het belangrijk dat iemand dat verhaal op zo’n manier vertelt dat Israëliërs willen luisteren. Is dat, gezien het uitblijven van klachten uit Israël, niet precies wat Abu-Assad met Omar heeft gedaan?
‘Nou ja,’ relativeert hij, ‘het blijft natuurlijk een bepaalde groep die de film gaat zien. Rechtse Israëliërs krijg je hiervoor niet naar de bioscoop. No way. Maar ik denk wel dat Israël aan het veranderen is. Steeds meer mensen beseffen dat je niet kunt leven zonder de ander te erkennen. Ik kan dat niet bewijzen, maar dat is wat ik denk. Of althans, wat ik hoop.’
Hoop heb je nodig in Palestina. Maar je zou, in zo’n uitzichtloze situatie, onder Palestijnen vooral pessimisme verwachten. ‘Het is grappig, maar zo werkt het niet,’ zegt Abu-Assad. ‘Hoop is essentieel. Zonder hoop ga je dood. En daarom creëren Palestijnen hoop, tegen de klippen op. Dat doe ik ook. Dat is iets Palestijns in mij.’ Hij heeft ook een pessimistische kant, zegt Abu-Assad, maar dat noemt hij juist iets Nederlands. En iets positiefs. ‘Hier in Amerika is iedereen optimistisch. Ze doen alsof iedereen kans maakt op roem en rijkdom. Maar dat lukt niet en dus is iedereen teleurgesteld. De Nederlander heeft lagere verwachtingen en zegt: ik moet nog maar zien wat ervan komt. Ze rekenen op het slechtste en dan kan het alleen maar meevallen. Uiteindelijk voel je je dan beter.’
Honger en luxe
In Abu-Assads beschrijving zijn de twee landen complementair. Het pessimisme van Neder­land: er is veel mogelijk maar de mensen moeten het nog maar zien. De hoop van Palestina: er kan weinig maar mensen streven naar het hoogst haalbare. Veel kunnen en weinig hopen; weinig kunnen en veel hopen. Als product van die twee culturen omvat Abu-Assad het hele spectrum. Een hoopvolle pessimist. Mis­schien verklaart dat de universele aantrekkingskracht van zijn films.
‘Daar zit wat in. Mensen vragen vaak wat mijn geheim is en ik zeg altijd dat ik geen geheim heb. Maar misschien is dit het. Toen ik naar Nederland kwam, had ik een enorme honger naar vrijheid, naar de mogelijkheid om je mening te uiten. Wat in Nederland gewoon werd gevonden, was voor mij een enorme luxe. Ik ben gevormd door die combinatie van honger en luxe.’
En is die Palestijnse neiging tot hoop in uitzichtloze situaties ook de bron van de humor in al zijn films, ook in de meest heftige, gruwelijke en realistische verhalen?
‘Nee, dat is juist iets Nederlands!’ zegt Abu-Assad. ‘Ik leerde humor van Wim T. Schippers. En van Arnon Grunberg, die van elke dramatische situatie iets luchtigs kan maken.’ Abu-Assad plaatst die humor in een loodzware politieke context. Wim T. Schippers op de Westelijke Jordaanoever, als het ware. ‘Ja, misschien is dat weer dat geheim waar we het over hadden. Het klopt denk ik wel: ik maak deze films als Palestijn én Nederlander.’
Misschien is dat de reden dat zijn Palestijnse films grenzen overschrijden en in zowel Israël als Hollywood worden begrepen en gewaardeerd: omdat Hany Abu-Assad zelf nationale grenzen heeft overschreden. Iemand met twee nationale identiteiten begrijpt beter wat een nationale identiteit is. En hoe je daarover vertelt.
‘Ik sprak onlangs Pieter Jan Brugge, de Neder­landse producent die hier in Hollywood heeft gewerkt aan films als Heat en The Insider. Hij zei dat hij helemaal niets afwist van het Israëlisch-Palestijns conflict, maar toch ademloos naar Omar had gekeken omdat het verhaal groter was dan dat conflict.’ En dat klopt: Omar is bovenal een dramatische liefdesgeschiedenis en een spannende thriller. De politieke en maatschappelijke werkelijkheid krijg je voornamelijk indirect mee, als een plaatselijk gegeven. En juist daardoor kruipt ze onder je huid.
Absurd theater
Toen Hany Abu-Assad nog documentaires maakte, bracht diezelfde benadering – verhaal boven werkelijkheid – hem in de problemen. Dat een van de twee oude pompbedienden in Nazareth 2000 eigenlijk al geen pompbediende meer was maar voor de film nog even deed alsof, deed nog geen stof opwaaien. Maar toen bij zijn documentaire Ford Transit achteraf bleek dat het belangrijkste personage, de Palestijnse bestuurder van een Ford-taxibusje, gespeeld werd door een acteur die Abu-Assad had ingehuurd, en dat bovendien het geluid van schoten was toegevoegd aan een dramatische scène, was de betrokken omroep, de VPRO, begrijpelijkerwijs not amused.
Toch is Hany Abu-Assad achter zijn keuzes voor Ford Transit blijven staan. Wel zegt hij dat hij van tevoren duidelijker had moeten zijn over de ensceneringen. En hij heeft gelijk: ook als je weet dat er onderdelen in scène zijn gezet, blijft Ford Transit een sterke film. Misschien wordt hij zelfs sterker. Neem de openingsscène, als het Ford-busje over een stoffige Palestijnse weg rijdt, begeleid door westernmuziek. Daarmee geeft Abu-Assad direct aan dat hij niet terugschrikt voor een speelfilmstilering. Of neem de dialoog aan het einde. De taxichauffeur (die dus later een acteur bleek): ‘Ik heb genoeg van deze film.’ Abu-Assad, vanaf de achterbank: ‘Ik betaal je toch?’ En dan zegt de taxichauffeur: ‘Dat is het niet; iedereen praat over me. Dat ik de reputatie van de Ford-taxi’s beschadig. Dat ik acteer. Ik stop ermee.’ Dat is toch op zijn minst geestig.
Cultuurverschillen speelden destijds in de discussie een rol. Westerse omroepen gingen uit van een journalistieke benadering van documentaires. Terwijl Abu-Assad erop hamerde dat de grens tussen feit en fictie niet alleen in zijn film, maar in Palestina zelf is vervaagd. Palestijnen leven in een absurd theater. Om daarin de waarheid te benaderen, moet je hem soms naar je hand zetten. De waarheid is groter dan de werkelijkheid die je toevallig voor je camera krijgt. Maar zo werd het in het Westen niet gezien. Met andere woorden: Ford Transit was, voor een westers podium, te Palestijns.
Dat probleem verdween toen Abu-Assad fictiefilms ging maken. Nu wordt hij juist geroemd om het gevoel van realisme dat hij weet op te roepen en hebben zijn films, paradoxaal genoeg, meer invloed als geloofwaardige verbeelding van de situatie in Palestina.
Abu-Assad worstelt met de politieke kant van zijn werk. Aan de ene kant is zijn houding hetzelfde gebleven. Net als bij Ford Transit zegt hij bij Paradise Now en Omar dat een kunstwerk de werkelijkheid niet kan vangen, dat elke film het gevolg is van subjectieve keuzes van de maker en dat zijn enige echte verantwoordelijkheid als kunstenaar is om op een eerlijke manier gevoelens op te roepen. ‘Ik ben geen politicus’, zegt hij keer op keer.
Aan de andere kant is hij zich bewust van het politieke belang dat aan zijn werk wordt gehecht. Toen hij voor Paradise Now een Golden Globe in ontvangst mocht nemen, kon hij, bevangen door het moment, de neiging niet weerstaan om een politieke uitspraak te doen over de rechten van Palestijnen. En als hij in Omar een martelscène bij de politie toont, weet hij heel goed dat het publiek ervan uitgaat dat zoiets dus ook echt gebeurt. ‘Dat is waar. Maar ook hier heb ik de werkelijkheid aangepast. Ik heb het namelijk tien keer minder erg gemaakt dan het volgens mensenrechtenorganisaties in werkelijkheid is.’
Filmmaker des Vaderlands
Een documentaire die zijn internationale podium verliest als Abu-Assad met ensceneringen dichter bij de waarheid probeert te komen. Een speelfilm die een wereldwijd publiek bereikt door de ergste waarheden af te zwakken. Hany Abu-Assad heeft geleerd hoe je een verhaal de grens over krijgt. Zou hij met die kennis en ervaring nog eens een film in Nederland willen maken? ‘Zeker, ik ben ook bezig met een plan: een film over Willem van Oranje.’
Dat prikkelt de fantasie: als een soort dubbele Filmmaker des Vaderlands wil Hany Abu-Assad, die Palestina als filmland op de wereldkaart heeft gezet, zich storten op het grootste nationale symbool van Nederland. Willem van Oranje met Palestijnensjaal? Voor Abu-Assad is de stap minder groot dan hij lijkt. ‘Ik snap dat het vreemd klinkt: waarom zou een Palestijn een film moeten maken over Willem van Oranje? Deels omdat het leuk is tegendraads te zijn. Maar het gaat me vooral om het verhaal. Om het ontstaan van een land. Om de strijd tegen bezetting en het vechten voor de onafhankelijkheid van je volk. Als Palestijn spreekt me dat enorm aan. En ik wil iets teruggeven aan Nederland, dat zo veel voor mij heeft gedaan. Met de ervaring die ik nu heb, hoop ik een film te kunnen maken die ook buiten Nederland publiek trekt. Zoals met Omar is gelukt.’ n
‘Omar’ is vanaf 10 april verkrijgbaar op dvd en via Video on Demand. De Oscar-winnaars worden bekendgemaakt op 2 maart in Los Angeles
Hany Abu-Assad
De Nederlands-Palestijnse regisseur Hany Abu-Assad (Nazareth, 1961) woonde vijfentwintig jaar in Nederland, waar hij enige tijd werkte als vliegtuigingenieur. Zijn zuinig ontvangen debuutfilm Het 14e kippetje, met scenario van Arnon Grunberg, opende in 1998 het Nederlands Film Festival. De documentaire Nazareth 2000 (2001) markeerde de terugkeer naar zijn geboortegrond, waar, na de degelijke speelfilm Rana’s Wedding (2002), de documentaire Ford Transit (2003) hem zowel roem als rellen bezorgde toen hij deels geënsceneerd bleek. Twee jaar later kreeg hij een Oscar-nominatie voor het intense Paradise Now. Een daaropvolgend Hollywood-avontuur viel tegen: The Courier (2012), met een volgens Abu-Assad voortdurend dronken Mickey Rourke, verscheen alleen op dvd. Abu-Assad is bezig met een revanche: opnieuw een Oscar-nominatie (voor Omar) en grote plannen voor Hollywood (een remake van de Koreaanse hit Sympathy for Mr. Vengeance) en Nederland: een film over Willem van Oranje.
Bladwijzer
Online bronnen
A Boy, a Wall, and a Donkey
Kort met kinderen
Abu-Assads bijdrage aan de omnibusfilm Stories on Human Rights (2008), waaraan ook grootheden als Marina Abramovic, Jia Zhangke en Walter Salles meewerkten, duurt maar een paar minuten en begint direct sterk. Een Palestijns jongetje richt zijn wapen op de camera en schreeuwt: ‘We snijden je keel door! We braden je ballen!’ Over drie jongetjes die, met te weinig angst, een actiefilm naspelen voor een veiligheidscamera bij de Afscheidingsmuur.
Paradise Now
De Amerikaanse trailer
Fascinerend om te zien hoe distributeur Warner Bros probeert om door montage, muziek en vooral de bekende Amerikaanse stijl van voice-over (‘In two extraordinary days&#8230; two lifelong friends&#8230; will struggle with an impossible choice&#8230;’), het afschrikwekkende onderwerp van Paradise Now – de laatste dagen van twee Palestijnse zelfmoordterroristen – op een voor Amerikanen behapbare manier te presenteren.
Ga naar VN.nl/abu-assad
Nee

Gerelateerd