<div class="lead">In zijn nieuwe film Borgman is Van Warmerdam duidelijker dan ooit door onduidelijker te zijn dan ooit, zo wordt duidelijk in dit interview.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Alex van Warmerdam is God. En niet omdat hij met Borgman als eerste Nederlander in achtendertig jaar werd geselecteerd voor de hoofdcompetitie van Cannes – al is dat bewonderenswaardig.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Alex van Warmerdam is God omdat hij de Schepper is van Zijn wereld. ‘Ja, dat is zo,’ zegt Van Warmerdam schouderophalend in zijn werkkamer in het Amsterdamse havengebied. Dat is niks bijzonders, bedoelt hij. ‘Zo werkt het gewoon.’ Elke kunstenaar is in principe God.
Dat klopt, maar sommigen zijn meer God dan anderen. En in de Nederlandse filmwereld geldt dat voor niemand zo sterk als voor Van Warmerdam.
Scheppen is schrappen
Om te beginnen oogt alles bij Van Warmerdam gecreëerd – daarin is zijn oorsprong als theatermaker te herkennen. Als Van Warmerdam in een huis wil filmen, bouwt hij dat het liefst zelf. Via de omvang van kamers en gangen bepaalt hij de psychologie van de ruimte. Zo ook in Borgman. De villa van het echtpaar dat door de demonische Borgman wordt belaagd, ziet er aan de voorkant uit als een gesloten, betonnen burcht van modernisme. Maar aan de achterkant – een zwakke plek – zijn er grote schuiframen die van veraf zicht geven op de bewoners. Een ander huis had van Borgman een andere film gemaakt.
</div>
<figure id="post-33723 media-33723" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/49d75da8-58ee-4ec1-90d4-2d6712f1406d_borgman_20000188_st_1_s-high_preview.jpg" alt="De regisseur doet hetzelfde als hoofdpersoon Borgman: personages manipuleren tot zelfdestructief gedrag." /><figcaption>De regisseur doet hetzelfde als hoofdpersoon Borgman: personages manipuleren tot zelfdestructief gedrag.</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Van Warmerdam houdt van afgelegen woningen, met zo min mogelijk afleiding. ‘Dat echtpaar in Borgman heeft geen vrienden, er komt niemand langs, er is geen politie, ze leven in totaal isolement. Sommige mensen vinden dat vreemd. Voor mij is het een geëigend dramatisch middel: al het overbodige weglaten.’ Scheppen is schrappen.
Dat past bij de dichter die Van Warmerdam ook is. Soms provoceert hij zichzelf met extra beperkingen. ‘Bij Abel had ik als regel: geen sigaretten, geen bomen en geen telefoons. En nu ben ik bezig met een script over een huurmoordenaar, en dan denk ik: wat nou als er niemand doodgaat? Dat is bijna onmogelijk.’ Maar het roept wel extra creativiteit op. ‘Nou, nu nog niet, haha! Maar dat is wel het idee, ja.’
Dankzij die beheersing en vereenvoudiging werd De Noorderlingen het ultieme filmportret van Nederland. Door het hele land terug te brengen tot één onaffe nieuwbouwstraat in een leeg polderlandschap werd alles uitvergroot. Alsof je een maquette bekijkt met een verrekijker – als God vanaf zijn wolk.
</div>
<figure id="post-33723 media-33723" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/02189e82-ac45-45b7-9ba1-5a05d0537a47_NL-FMA-BT_KP-2116-100_preview.jpg" alt="De straat in De Noorderlingen: zó in de polder gezet." /><figcaption>De straat in De Noorderlingen: zó in de polder gezet.</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Marionetten
Van Warmerdam is ook een God ten opzichte van zijn personages. Hij heerst over hen; ze zijn geen zelfstandige individuen maar pionnen in de handen van hun Schepper, die ondanks al hun misbaar willoos worden voortgeschoven door de plot. Eigenlijk doet Van Warmerdam als regisseur dus hetzelfde als wat de demonische Borgman doet in de film: de personages op mysterieuze, metafysische manier manipuleren tot zelfdestructief gedrag.
‘Als ik personages schrijf, weet ik eigenlijk niets van die mensen. Als je me vraagt: die man heeft een dochter, heeft hij nog meer kinderen?, dan heb ik geen idee. Terwijl je volgens die Hollywood How to write a script-boeken eerst een hele biografie moet maken van elk personage. Dat doe ik dus nooit. Mijn personages zijn een soort marionetten, die tot leven komen op de set, door de situatie en door wat ze doen.’
Van Warmerdam houdt niet van psychologiseren; zijn personages bestaan niet buiten zijn verhaal en hebben geen eigen wil daarbinnen. ‘Als ik tijdens het schrijven ergens iets van vind, dan denk ik: dat laat ik hem gewoon zeggen. Ik geloof het ook niet als schrijvers zeggen: op het laatst had ik niks meer in te brengen, het verhaal schreef zichzelf en de karakters zeiden: nee, dat doe ik niet. Dat vind ik onzin. Je hebt juist de macht om dat totaal af te kappen.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
‘Als ik personages schrijf, weet ik niets van hen’
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Als dat laatste agressief klinkt, dan klopt dat. Eigen initiatief van de personages wordt door Van Warmerdam hardhandig de kop ingedrukt – zo voelt het in elk geval. In Ober is dit zelfs het onderwerp: de ober (gespeeld door Van Warmerdam zelf) komt verhaal halen bij de schrijver die hem heeft gecreëerd. Die is onverbiddelijk: ‘Jij moet het zwaar hebben.’ De ober smeekt tevergeefs om ‘een kort moment van geluk; mag je me daarna weer straffen’ en belandt in een existentiële crisis: ‘Wie ben ik eigenlijk? Geen ambities, geen dromen, ik dool rond. Wie ben ik?!’
Zelf heeft Van Warmerdam ook weinig mededogen met zijn personages. Hij is een toornige, wrekende God; met Jezus heeft het niks te maken – die wordt in Borgman expliciet afgeserveerd als ‘een zeikerd’. Van Warmerdams werk is oudtestamentisch, zoals ook Adam en Eva nooit echt een keus hadden en hoe dan ook het paradijs uit gegooid gingen worden. Omdat het verhaal dat vereiste.
Normaal!
Van Warmerdam is God omdat je zijn aanwezigheid, meer dan bij andere makers, voortdurend voelt in zijn films. Als de architect en als de marionettenspeler. Maar als hij God is, waar is dan de moraal?
Overal. Zijn films zitten vol moraliserende uitspraken. Personages bevelen elkaar voortdurend om zich op een bepaalde manier te gedragen. De ander is het daar nooit mee eens en past zich hoogstens tijdelijk en met tegenzin aan. Moraal als machtsspel. De laatste dagen van Emma Blank bouwt dit op een heerlijke manier uit: hoofdpersoon Emma Blank heeft de hele familie aan een touwtje. Zij dienen zich precies zo te gedragen als zij wil, desnoods als hond, anders worden ze uit het testament geschreven. Geïrriteerd vraagt ze aan haar tot het uiterste getergde familieleden, die gedwongen worden haar te bedienen: ‘Met liefde je werk doen, een vriendelijke opmerking. Is dat te veel gevraagd?’
</div>
<figure id="post-33723 media-33723" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/fe1932a0-2f05-4055-a4a1-b32e684b4fde_emma-blank_preview.jpg" alt="Alles in eigen hand: ook het huis in De laatste dagen van Emma Blank is een zelf ontworpen decorstuk." /><figcaption>Alles in eigen hand: ook het huis in De laatste dagen van Emma Blank is een zelf ontworpen decorstuk.</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
En zo komen we bij de altijd aanwezige tafelscènes: het natuurlijke gravitatiepunt van Van Warmerdams stijl. Alles nog verder vereenvoudigd, tot zijn essentie teruggebracht, de personages fysiek en ethisch klemgezet door alle beperkingen en regels die aan de eettafel gelden, met als gevolg dat iedereen elkaar om de oren slaat met kritiek op het gedrag. ‘Leg dat ding weg!’ zijn de eerste woorden van zijn eerste film: Abels vader wil dat Abel aan tafel zijn verrekijker weglegt. Abel gaat zuigen, moeder gaat sussen, vader wordt woedend: de diner tafel als moreel ontsporend minitheater. Van Warmerdam in een notendop.
Ondertussen vindt elk personage zichzelf normaal. ‘En nu is het afgelopen! Normaal moet je worden!’, buldert de slager in De Noorderlingen tegen zijn fanatiek vastende vrouw. ‘Doe eens even normaal man!’, roept de vrouw des huizes in Borgman tegen haar echtgenoot. Of neem De jurk, die eindigt met een dolgedraaide treinconducteur die wordt afgevoerd terwijl hij schreeuwt: ‘Ik ben normaal! Ik ben normaal!’
Het is de essentiële vraag van zijn oeuvre, die door Van Warmerdam al in Abel wordt gesteld: ‘Waarom is het leven niet normaal?’ Zijn films geven een cumulatief antwoord: omdat er nooit overeenstemming zal bestaan over de norm.
Calvinistische katholiek
Zo creëert deze God een wereld vol ellende en zonder oplossingen. ‘Elk antwoord is saai,’ stelt Van Warmerdam. Zijn boodschap: er is geen boodschap. Zijn moraal: we zullen het nooit eens worden over een moraal. In Borgman is Van Warmerdam hierin duidelijker dan ooit, door onduidelijker te zijn dan ooit. De film gaat niet, zoals je wel leest, over ‘de slechtheid van de mens’, maar vervaagt juist volledig de grens tussen goed en kwaad. In Cannes kwam het publiek er niet uit: was Borgman nou een duivel of een god? Een verwarring die Van Warmerdam doelbewust creëert. ‘Als je aan het schrijven bent, is het eerst heel opwindend om iets een bepaalde kant op te sturen, maar al gauw wordt het een stramien. Dan denk je: ja, wat zal ik de rest nog schrijven?’ Op dat moment verandert hij van richting. ‘Ik stel me het einde voor als een dobbelsteen, die je kan draaien. Dat je merkt dat je op weg bent naar de drie en denkt: ik doe het gewoon niet!’
</div>
<figure id="post-33723 media-33723" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/440f8f01-7d56-4ad4-9c9d-56b2fe76b3bd_borgman_20000188_st_3_s-high_preview.jpg" alt="Een demonische belager in de villa: ‘Dat echtpaar in Borgman heeft geen vrienden, er komt niemand langs, er is geen politie, ze leven in totaal isolement’." /><figcaption>Een demonische belager in de villa: ‘Dat echtpaar in Borgman heeft geen vrienden, er komt niemand langs, er is geen politie, ze leven in totaal isolement’.</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Het interessante is dat Van Warmerdam met die grillige plotlijnen en diffuse moraal in wezen dichter bij de werkelijkheid blijft dan collega’s die netjes de traditionele dramaregels tot een goed einde brengen. ‘Ik vind dat Borgman een realistische vorm heeft. Het verhaal wordt op een realistische manier verteld. Normale mensen, in een huis, daar is toch niks fantastisch aan?’ Naturalistisch is zijn stijl niet, nee. Maar dat maakt het nog niet onrealistisch.
Hier speelt waarschijnlijk zijn jeugd een rol. Van Warmerdam onderscheidt zich van de overheersend protestantse filmcultuur in Nederland door zijn katholieke achtergrond. Een zeer specifieke: ‘Ik ben een echte calvinistische katholiek. Uit Haarlem, een katholieke enclave die in de jaren vijftig strenger was dan Brabant en Limburg bij elkaar. Op een calvinistische manier: zonder vreugde, zonder drank.’
Die combinatie van invloeden past prachtig in Van Warmerdams stijl. Aan de ene kant deelt hij de calvinistische neiging tot kaalheid, kenmerkend voor de Nederlandse arthousefilm. Daarnaast biedt hij ruimte aan het bovennatuurlijke, wat veel zeldzamer is. Zie de demonische Borgman, geïnspireerd door de katholieke incubus. De asbakken die uit zichzelf gaan draaien in Abel. Het heiligenbeeld dat tot leven komt in De Noorderlingen. Het fietstunneltje in Grimm, dat begint in Nederland en uitkomt in Spanje. Een calvinist vindt dat allemaal onzin; een katholiek – ook een afvallige, zoals Van Warmerdam – heeft er geen moeite mee om zulke elementen toe te voegen aan een serieus verhaal. ‘Daarom ben ik ook niet een echte calvinist. Ik ben toch van de verbeelding. Het mysterie. De meeste Nederlandse films zijn mij te letterlijk.’
Misschien is het daarom geen toeval dat Van Warmerdam in Cannes Jos Stelling opvolgt, die in 1975 met Mariken van Nieumeghen als laatste Nederlander was geselecteerd voor de hoofdcompetitie. Want die is ‘&#8230;ook een katholiek, inderdaad’.
Horror
We kunnen in de Nederlandse cinema slecht uit de voeten met het mysterie. Daarom wordt Van Warmerdam, ondanks de vele lof en prijzen, vaak slecht begrepen. Het mysterieuze in zijn werk wordt voor het gemak ‘absurdistisch’ genoemd en het ongemakkelijke realisme wordt weggezet als ‘komedie’.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
‘Ik ben eigenlijk altijd verbaasd als er wordt gelachen’
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Maar Van Warmerdam maakt geen komedies. ‘Ik mik niet op de lach. Ik weet wel dat er humor in mijn films zit, maar ik vertel geen moppen. Ik ben ook eigenlijk altijd verbaasd als er wordt gelachen.’ En het stelt hem teleur als zijn publiek niets anders ervaart. ‘Dan komen mensen op me af met: “Ah, te gek, leuk man! Ik heb genoten!” Dan heb ik toch het gevoel: missie mislukt. Of ik denk: Jezus, wat zijn jullie dom. Dat mag ik natuurlijk niet denken, maar dat doe ik wel.’
Geen komedies, maar wat dan wel? Van Warmerdam begon Borgman met het idee een horrorfilm te maken. Maar zijn niet al zijn films, met hun duistere bossen, metafysische verschijnselen en gewelddadige achtervolgingen, in meer of mindere mate horror? Neem De jurk: een kledingstuk dat door de lucht vliegt van slachtoffer naar slachtoffer en mensen op mysterieuze wijze aanzet tot gewelddadig gedrag. ‘Dat is ook occult, eigenlijk.’
Horror past als genre – een in wezen katholiek genre – eigenlijk prachtig bij Van Warmerdams preoccupaties. Inclusief zijn humor, die vaak gruwelijk is: bij de vertoning van Borgman in Cannes kwam de hardste lach toen een klein meisje een stoeptegel op het hoofd van een tuinman liet vallen. ‘In feite,’ zegt hij, ‘is horror mijn grondtoon.’
</div>
<figure id="post-33723 media-33723" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/18acf79b-adc3-4e82-9b2c-7118896bfedb_Unknown-4_preview.jpg" alt="Foto: Lenny Oosterwijk" /><figcaption>Foto: Lenny Oosterwijk</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Borgman draait vanaf 29 augustus in de bioscoop. Van 15 augustus t/m 18 september vertoont EYE in Amsterdam een volledig retrospectief van Alex van Warmerdam, plus vijf door hem uitgekozen klassiekers, waaronder Alfred Hitchcocks horrorfilm Psycho. Voor data en tijden zie eyefilm.nl
De selectie van Borgman voor de hoofdcompetitie in Cannes is de voorlopige kroon op het werk van arthousefilmer Alex van Warmerdam (1952). Behalve regisseur en acteur is Van Warmerdam toneelschrijver, dichter, vormgever, schilder en romancier. Hij is medeoprichter van muziektheatergezelschappen Hauser Orkater (1972) en De Mexicaanse Hond (1980) – de films Kleine Teun en De laatste dagen van Emma Blank zijn op eigen toneelstukken gebaseerd. Zijn laatste zes speelfilms zijn geproduceerd door zijn broer Marc; broer Vincent verzorgt meestal de muziek.
</div>