Vrij Nederland volgde de staatssecretaris een half jaar, van partijcongres tot asielzoekerscentrum. Twijfelen aan zijn beleid doet hij niet, maar af en toe ‘komt er iets binnen’.

De asielzoeker in zijn rode shirt en korte kaki broek heeft aan de andere kant van de balie al een tijdje staan kijken naar de stevige man in pak met stropdas.

Staatssecretaris Fred Teeven brengt een werkbezoek aan het asielzoekerscentrum in Amersfoort en spreekt met medewerkers achter de balie. Als Teeven doorloopt, grijpt de asielzoeker zijn kans. ‘Please, help me, sir,’ zegt hij. Hij houdt twee identiteitspasjes onder de neus van de staatssecretaris. Daar heeft Teeven duidelijk geen zin in: ‘Ik kan u niet helpen, meneer,’ zegt hij in het Engels. ‘Ik ken uw dossier niet. U moet praten met de mensen die daarvoor zijn.’ Maar de asielzoeker houdt vol. Dan zegt Teeven: ‘Uw dossier is gesloten. U moet vertrekken.’

Dat is het perspectief van de meeste van de driehonderd bewoners van dit voormalige klooster dat wel eens een verfje mag hebben. Het is een gezinslocatie voor uitgeprocedeerde asielzoekers. Ze krijgen van de Nederlandse overheid opvang aangeboden omdat ze jonge kinderen hebben, maar ze zullen moeten vertrekken. Een paar van die kinderen heeft Teeven even tevoren ook gezien in hun klas. Ze zitten in een kringetje rond hun ‘juf’, vijftien meest pikzwarte peutertjes, de meisjes een kleurig strikje in het haar. En ze zingen een liedje, speciaal voor het hoge bezoek. ‘Goeiemorgen,’ klinken de stemmetjes, ‘even zwaaien.’ De staatssecretaris staat er een beetje bedremmeld bij te lachen. Voor het eerst en het laatst tijdens dit bezoek weet Teeven zich niet goed een houding te geven. ‘Even zwaaien,’ zingen de kinderen, en daar gaan de handjes heen en weer. Alles hier staat in het teken van vertrek.

Fred Teeven zit in het oog van de storm. Vrijwel dagelijks is hij in het nieuws. Om boze cipiers wier gevangenissen moeten sluiten en om boze advocaten die zichzelf niet mogen controleren. Maar vooral om het strenge vreemdelingenbeleid dat Nederland de laatste jaren is gaan voeren. De stroom vluchtelingen naar Nederland is daardoor aanzienlijk gekrompen maar de ophef over schrijnende gevallen die tussen wal en schip vallen, houdt aan. De dood van asielzoeker Aleksandr Dolmatov leidde zelfs tot bedreigingen voor Teeven. De ‘rechtsbuiten van de VVD’ op de portefeuille Asiel in een kabinet met de PvdA die zich traditiegetrouw om verdrukten bekommert. Dat moest wel spanning opleveren. Vrij Nederland volgde Fred Teeven een half jaar lang van nabij.

VVD-kroonjuwelen

Het is een knalfeest in de Scheveningse strandtent. Nog nooit heeft de VVD het bij verkiezingen zo goed gedaan: 41 zetels. Uitgelaten liberalen hossen op 12 september mee op de klanken van Gordon met zijn LA, The Voices. Wel is het even schrikken dat de PvdA, de grote rivaal in de campagne, met 38 zetels zo dichtbij is gekomen. De VVD’ers durven nog niet vrijuit te speculeren over de formatie die komen gaat. Alleen de stralende Fred Teeven is glashelder: ‘Samen met de PvdA natuurlijk,’ zegt hij met een biertje in zijn hand. ‘Daar zitten heel verstandige mensen, ook als het gaat om veiligheidsbeleid.’ Daar was de staatssecretaris in het kabinet-Rutte I al verantwoordelijk voor, samen met partijgenoot minister Ivo Opstelten.

‘Asiel is echt mensenwerk. Daar houd ik van’

Teeven wil door op zijn post, maar heeft ook wensen. Graag zou hij vreemdelingenzaken aan zijn portefeuille toevoegen. Teeven heeft affiniteit met het onderwerp waar de door hem bewonderde Rita Verdonk zich ooit mee wist te profileren. ‘Asiel is echt mensenwerk, daar houd ik van,’ zegt hij: ‘Ik heb dus mijn vinger opgestoken.’

Het regeerakkoord hoeft voor Teeven geen probleem te zijn. De grote wens van de PvdA – het pardon voor asielzoekerskinderen die al lang in Nederland wonen – mag dan zijn gehonoreerd, voor de rest blijven de ‘VVD-kroonjuwelen’ rond veiligheid en immigratie recht overeind. Zelfs de in sociaal-democratische kring verafschuwde strafbaarstelling van illegaliteit is door de PvdA-onderhandelaars geaccepteerd. En met Opstelten en Teeven opnieuw op Justitie, zit de VVD aan het stuur.

Het verlossende woord hoort Teeven pas tijdens een gesprek met premier Mark Rutte begin november. Wel moet er dan nog even een kwestie opgelost worden: Teevens levensgezel werkt bij de Immigratie en Naturalisatiedienst (IND). Ze beoordeelt daar asielaanvragen. Teeven: ‘Natuurlijk neem ik wel telefoontjes voor haar aan, maar het is niet zo dat we het als ik thuis ben veel over elkaars werk hebben.’

Toch moet iedere schijn van belangenverstrengeling worden vermeden. Dus spreken Rutte en Teeven af dat een dossier van zijn vriendin dat op het bureau van Fred dreigt te belanden (‘een kans van een op tienduizend’) voor een beslissing naar minister Opstelten gaat.

Het is allemaal niets vergeleken bij de storm die opsteekt in de week dat het nieuwe kabinet bij koningin Beatrix op het bordes staat. De achterban van de VVD is zich doodgeschrokken van de inkomensafhankelijke zorgpremie die Rutte en PvdA-leider Samsom hebben afgesproken. ‘Nivelleren is een feest,’ heeft PvdA-voorzitter Spekman geroepen. Teeven is er woedend over tijdens de informele ontmoeting van het nieuwe kabinet met de pers: ‘Wij liggen op de grond, en dan gaat Spekman op ons hoofd staan! Als hij zo doorgaat, kan ik wel even de rechterkant van mijn portefeuille opzoeken!’

Ongebruikelijke methoden

Fredrik Teeven (1958) groeit op in het Rozenkwartier, een Haarlemse volksbuurt, als enig kind van een bankbiljettencontroleur bij Joh. Enschedé. Op school is hij een introverte jongen de zich vooral bij de scouting uitleeft. Fred kiest voor bèta omdat hij luchtverkeersleider wil worden, maar die vakken liggen hem niet dus doet hij zeven jaar over de havo. Wel is hij een verwoed sporter. Vooral rugby beoefent Teeven fanatiek. Gecontroleerd geweld noemt hij het, met groot respect voor de scheidsrechter. Een sport waar je enorm van leert incasseren.

Verkeersleider zal Teeven niet worden, mede door zijn slechte ogen. Hij meldt zich bij de Belastingdienst, omdat je er goed kunt verdienen. Als FIOD-controleur raakt hij bevriend met de huidige VVD-minister Henk Kamp en speurt hij naar fraude bij onder meer de Slavenburg’s bank.

Na tien jaar stapt Teeven over naar de douanerecherche. In de avonduren studeert hij rechten aan de Vrije Universiteit. In 1993 is het hoofdofficier Hans Vrakking die Fred Teeven, ‘een intelligent baasje met doorzettingsvermogen’, naar het Openbaar Ministerie haalt. Vrakking heeft behoefte aan het type ‘crime fighter’, een wat beladen kwalificatie die Teeven zegt nooit zelf te hebben gehanteerd. ‘Misschien komt die term door mijn honderd procent score,’ zegt hij en voegt eraan toe: ‘Nooit vrijspraak, dus.’

Om zaken te winnen, hanteert Teeven tot dan toe ongebruikelijke methoden als deals met kroongetuigen. Hij zoekt daarbij de grenzen van de wet op. Of hij er ook overheen gaat, daarover verschillen de meningen. In elk geval belanden grote criminelen achter de tralies: de Hakkelaar, Holleeder, Van Anraat. Maar Teeven heeft voortdurend ruzie met de top van het OM. Met name super procureur-generaal Joan de Wijkerslooth is voor Teeven een pain in the ass omdat hij een uitgesproken voorkeur heeft voor voorzichtige magistraten. Teeven besluit daarom al in 2002 via Leefbaar Nederland een sprong naar de politiek te wagen. Het leidt tot een wat teleurstellend Kamerlidmaatschap en Teeven keert terug naar het OM waar hij zich aanvankelijk toelegt op het vervolgen van Afghaanse oorlogsmisdadigers.

Serieuze testcase

Lopend op de boulevard van Torremolinos krijgt Teeven in 2006 op voorspraak van zijn vriend Henk Kamp een telefoontje van de voorzitter van de VVD. Het rechtse imago van de partij moet worden opgepoetst. Of hij trek heeft in een hoge plaats op de lijst. Dat heeft Teeven wel. Hij wordt woordvoerder Justitie in de Kamer en in 2010 volgt zijn beloning: benoeming tot staatssecretaris. Het is een rechtse coalitie, met gedoogsteun van de PVV van Wilders. Samen met minister Opstelten lanceert Teeven bijna wekelijks plannen om ‘Nederland veiliger’ te maken.

Het eerste scheurtje in de coalitie is een feit. Teeven is ‘not amused’

Maar regeren met de PvdA is andere koek. Meteen bij zijn aantreden in november ontstaan de eerste problemen. Teeven wordt geconfronteerd met groepen asielzoekers die in Amsterdam en Den Haag in tentenkampen leven. Ze zijn bij de asielzoekerscentra weggestuurd, maar willen niet terug naar hun land van herkomst. Sommigen hebben daar geen zin in, anderen zijn bang voor hun veiligheid en in nogal wat gevallen weigeren de geboortelanden hun onderdanen terug te nemen. Tot grote zorg van de plaatselijke autoriteiten is de leeftoestand in de kampen aan het verslechteren. Teeven wil echter alleen opvang regelen als de asielzoekers meewerken aan hun vertrek uit Nederland.

De kwestie loopt in de Tweede Kamer uit op de eerste serieuze testcase. Oppositiepartijen als SP, GroenLinks, D66 en ChristenUnie zijn in het verleden veelvuldig samen met de PvdA opgetrokken om de positie van asielzoekers te verbeteren. Sterker nog, de PvdA heeft daarin vaak het voortouw genomen. Wat gaat ze als regeringspartij nu doen? Met een reeks moties probeert de oppositie de PvdA uit de tent te lokken. Een van die moties is van Sharon Gesthuizen van de SP, een onvermoeibare voorvechtster voor het lot van asielzoekers, die nog vaak met Teeven in botsing zal komen. Ze vraagt de staatssecretaris opvang te regelen voor die asielzoekers die bereid zijn uit Nederland te vertrekken óf willen meewerken aan ‘een andere oplossing’. Teeven ontraadt de motie. Maar na zenuwachtig overleg met een zichtbaar worstelende asielwoordvoerster Khadija Arib, stemt de PvdA-fractie toch voor. Het eerste scheurtje in de coalitie is een feit. Teeven is ‘not amused’.

Veel zal het de asielzoekers niet helpen. Want Fred Teeven zegt een week later dat hij de uitspraak van de Kamer ‘naar de letter’ zal uitvoeren. De ‘andere oplossing’ waar de motie van spreekt is er al. Asielzoekers die écht niet naar hun land terugkunnen, kunnen een ‘buiten schuld’-verklaring krijgen, en dan zullen ze worden opgevangen. Alleen krijgt bijna niemand zo’n verklaring omdat je als vreemdeling ongeveer op je kop moet gaan staan om te bewijzen dat je niet terugkunt. Gesthuizen is woedend en dient in december een motie van afkeuring tegen de staatssecretaris in omdat hij de Kamerwens gewoon ‘aan zijn laars lapt’.

De motie krijgt nauwelijks steun, maar de asielspecialisten in de Kamer weten dan wel wat voor vlees ze met ‘hun’ nieuwe staatssecretaris in de kuip hebben. Dit is geen Gerd Leers, zijn CDA-voorganger die voortdurend in de Kamer lobbyde naar breed draagvlak. ‘Die probeerde het iedereen naar de zin te maken,’ zegt Gerard Schouw van D66. ‘Leers werd door de spagaat met de PVV als gedoogpartner zichtbaar in tweeën gesplitst,’ zegt Joël Voordewind van de ChristenUnie. ‘In het openbaar sprak hij harde taal, maar achter de schermen liet hij zijn hart spreken.’ Teeven is veel meer een man uit één stuk. Maar Voordewind zou willen dat Teeven wat meer prijs zou stellen op informeel contact met Kamerleden: ‘Nu komt hij vol zelfvertrouwen in de Kamer staan en laat hij het op het debat aankomen. Alsof hij nog steeds officier van justitie is in een rechtszaal.’ Het eerste ‘kopje koffie’ met de staatssecretaris laat bij de meeste Kamerleden lang op zich wachten. Ook Schouw vindt Teeven weinig soepel. ‘Een solist’ die erg ‘in zijn eigen wereld’ leeft. ‘Alle alternatieven wijst hij af.’

Wie overigens verwacht dat de PVV van Wilders erg blij is met deze strenge staatssecretaris op Asiel, komt bedrogen uit. Volgens Kamerlid Sietse Fritsma ligt Teeven ‘volledig aan de ketting’ bij de PvdA en bij Brussel. ‘Leers deed echt zijn best om in Europa iets aan die partner- en gezinsmigratie te doen. Teeven straalt een enorme laksheid uit. Ook bij die tentenkampen. Gemeenten mogen niet voor opvang zorgen, want dat ondermijnt het terugkeerbeleid. Grijp in, zeg ik, maar Teeven laat het erbij zitten.’ Voor de grap heeft Fritsma Teeven per brief aangemeld als erelid van GroenLinks. ‘Genoemde staatssecretaris is er, meer dan menig GroenLinks-politicus, in geslaagd de beginselen van uw partij rond de belangrijke thema’s van immigratie en de multiculturele samenleving te realiseren.’

Vluchtkerken

Op een vroege ochtend in het voorjaar zit Teeven in zijn ruime werkkamer op het gloednieuwe Haagse ministerie, pal naast die van minister Opstelten. Bijna iedereen heeft ‘flexplekken’, maar niet de bewindslieden. VVD-woordvoerder Justitie in de Tweede Kamer Ard van der Steur is even op een bankje op de gang gaan zitten. Hij komt net bij Teeven vandaan. Als partijgenoot heeft Van der Steur makkelijker contact met de staatssecretaris. Maar dan wel voor de andere afspraken, om kwart over acht. Dikke kans dat Teeven zelf dan al een uur heeft gesport. Midden in de kamer van Teeven staat een klein rond tafeltje met een schaakspel erop, bij het raam hangt een actieposter met een beeltenis van de staatssecretaris achter tralies met de tekst ‘Stop de sloop van het gevangeniswezen’.

‘Ik denk dat ik iets flegmatieker ben dan Leers,’ zegt Teeven. ‘Ik heb me voorgenomen dat ik me niet ga opwinden over dingen die ik toch niet kan veranderen. Dat helpt überhaupt al in het leven, maar met deze portefeuille kun je anders wel elke dag uit je bol gaan. In Europa willen de meeste andere lidstaten niks veranderen, dus verandert er niks. En die tentenkampen en vluchtkerken bijvoorbeeld. Natuurlijk kan ik ze allemaal een verblijfsvergunning geven. Maar dat ga ik niet doen, want die mensen zijn soms al tien keer afgewezen. Van de meeste staat vast dat ze niet in Nederland kunnen blijven. Daar kun je onder gaan lijden, maar dat heb ik niet. Niet om stoer te doen, maar dat heb ik niet.’

‘Ik ga me niet opwinden over dingen die ik toch niet kan veranderen’

Voor Teeven is het een kwestie van ‘niet alles binnen laten komen’. Dat noemt hij een ‘levensles’, noodzakelijk om te overleven met deze portefeuille waar elke dag wel weer een nieuwe kwestie opspeelt. ‘Alles wat je zelf consumeert, komt harder binnen. Als ik hoor dat de burgemeester van Heerhugowaard in de media heeft gezegd boos te zijn over de sluiting van een gevangenis, ga ik dat niet terugkijken. Als hij het zelf tegen mij zegt, komt dat harder binnen.’

Over zijn houding en beleid kan verschillend worden geoordeeld, vriend en vijand zijn het erover eens dat Teeven een man van inhoud is, een echte dossiervreter. Op het ministerie ‘lopen ambtenaren met hem weg’ is een veelgehoorde kreet. Waar buurman Opstelten weinig juridische belangstelling heet te hebben, wil Teeven alles weten. Deze morgen ontvangt de staatssecretaris een delegatie van de UAF, een stichting voor vluchtelingenstudenten die komt pleiten voor het lot van 260 studenten zonder verblijfsvergunning. Die lopen studieachterstand op omdat ze voortdurend moeten ‘stempelen’ of zelfs in vreemdelingendetentie belanden. Voorzitter en boegbeeld is Ruud Lubbers. Maar ondanks de glimlach op zijn gezicht is aan Teevens ongeduldige lichaamstaal te zien hoe hij denkt over de wijdlopige betogen van de oud-premier. Lubbers, oud-VN-commissaris voor de vluchtelingen, heeft stevige kritiek op de bejegening van vluchtelingen in Nederland en ziet mogelijkheden voor zijn UAF om een rol te spelen in de vreemdelingenketen. ‘Ja, ja, ja,’ klinkt het geregeld uit Teevens mond. Liever richt hij zijn aandacht op directeur Mardjan Seighali die de dagelijkse leiding heeft over de stichting. Teeven bombardeert haar met feitelijke vragen over de studenten. Hoeveel zijn het er precies? Uit welke landen komen ze? Teeven besteedt wel wat aandacht aan de praktische problemen voor de studenten, maar legt in zijn vragen de nadruk op terugkeer. Heeft u voorbeelden van studenten die teruggingen en daar een bestaan hebben opgebouwd? Zegt u tegen de studenten ook: werk nou mee aan terugkeer en vertrek? Als Seighali antwoordt dat de UAF niet aan politiek doet, zegt Teeven: ‘Dat is geen politiek.’ De staatssecretaris besluit het gesprek met de belofte dat hij zal kijken wat hij met de wensen van de UAF kan.

Ongevraagd advies

‘Teeven is het model tank, niet uit koers te brengen.’ Aan het woord is Alex Brenninkmeijer, met een glimlach om zijn mond. De Nationale Ombudsman zit in februari in zijn werkkamer in Den Haag, het verzamelde werk van Franz Kafka op tafel. Met Teeven heeft hij dan al een paar akkefietjes gehad. De staatssecretaris reageerde in december woedend op een kritisch rapport van de Ombudsman over de positie van slachtoffers, een onderwerp waarmee Teeven net zo lekker bezig dacht te zijn. ‘Toen ik dat las, ging bij mij het licht uit,’ brieste Teeven in De Telegraaf. Brenninkmeijer op zijn beurt was verontwaardigd omdat Teeven ‘puur procedureel’ had gereageerd op een onderzoek naar vreemdelingendetentie. Uw reactie schiet ‘ernstig tekort’, schreef Brenninkmeijer aan Teeven.

Met Leers en ook diens voorgangers was ik in gesprek, met Teeven ben ik dat niet.’

En nu had de Ombudsman het bestaan om in een gesprek met journalisten te zeggen dat de samenwerking met het ministerie van Justitie zo moeizaam verliep omdat het niet open staat voor kritiek. Brenninkmeijer was onmiddellijk gebeld door minister Opstelten: ‘We moeten praten.’ Of hij diezelfde middag nog langs kon komen op het ministerie. Daar hadden Opstelten en Teeven samen gezeten. ‘Ze wilden me de oren wassen,’ vertelt Brenninkmeijer. Opstelten deed het woord: ‘We moeten even de lucht klaren, Ombudsman. Deze kritiek kunnen we niet hebben.’ Teeven had vooral gezwegen, vertelt Brenninkmeijer. ‘Pas toen het over vreemdelingendetentie ging, zei hij iets. Hij zei: ik ben het niet met je eens. Punt. Met Leers en ook diens voorgangers was ik in gesprek, met Teeven ben ik dat niet.’ In juni zal de Ombudsman als aanvulling door de telefoon vertellen dat hij inmiddels meerdere malen met Teeven heeft gesproken. Dat de staatssecretaris nog altijd erg procedureel reageert, maar dat het contact met het ministerie sinds de aanvaringen wel is verbeterd.

In dat licht is het opvallend dat Adriana van Dooijeweert zo’n volkomen andere indruk van Teeven heeft. Ook Van Dooijeweert is rechter, maar zij is voorzitter van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ) die de staatssecretaris gevraagd en ongevraagd van advies dient. ‘Leers nam kritische adviezen heel persoonlijk op. Dan keek hij je met van die wanhopige ogen aan: jullie zijn er toch om mij te helpen? Teeven kwam hier binnen en zei: ik heb een politieke opdracht. We zullen het vaak oneens zijn, maar dat is goed.’ Volgens Van Dooijeweert stelt Teeven juist prijs op de adviezen van de ACVZ. ‘We komen met een rapport over die buitenschuld-regeling. Teeven vroeg: kunnen jullie daar niet eerder mee komen? Dat speelt nu heel erg. Leers zou misschien gezegd hebben: kun je dat onderwerp niet laten vallen? Het is al moeilijk genoeg.’

De markante verschillen in de oordelen over Teeven lijken voor een deel terug te voeren op de rangorde die hij zelf aanbrengt in de adviescolleges die hem bejegenen. ‘Er zitten colleges bij die met verstand van zaken beargumenteren, zoals de ACVZ,’ zegt hij. ‘Daar kun je het mee eens zijn of niet, maar de argumenten liggen er goed onder. De Ombudsman heeft er inderdaad naar gekeken. Hij heeft met vreemdelingen gesproken, moet ik constateren. Ja, oké. Die hebben soms een verhaal dat je moet geloven en soms niet. Bovendien hebben ze een belang. Dat is niet erg, maar ik stel dat vast.’

Een ander verschil is wellicht de verwachting die de gesprekspartner precies heeft van Teeven? Gerd Leers vroeg directeur Eduard Nazarski van Amnesty International Nederland voor een ‘denktank’, om ‘met hem mee te denken’ over het asielbeleid. Nazarski bedankte voor de eer: ‘Dan had ik me gecommitteerd, terwijl ik onafhankelijk moet blijven.’ Ook Nazarski heeft forse kritiek op de behandeling van vreemdelingen in detentie. ‘Ze worden bijvoorbeeld voortdurend als criminelen gevisiteerd, dat is buitengewoon vernederend.’ En ook hij vindt dat Teeven vaak erg procedureel reageert. ‘Maar ik ben wel wat gewend. Bewindslieden reageren bijna altijd procedureel.’ Nazarski vindt Teeven bovenal ‘helder en pragmatisch’.

Deemoedig

Op dat moment duwt Fred Teeven in zijn eigen woorden al weken ‘een loden bal’ voor zich uit. In de ochtend van 17 januari is in de vreemdelingengevangenis in Rotterdam de Russische asielzoeker Aleksandr Dolmatov dood gevonden. Hij heeft zichzelf in zijn cel opgehangen met het koordje van zijn waszak. Teeven is vrijwel meteen op de hoogte. Al de volgende dag laat hij een onderzoek instellen door zijn inspectie en die van de gezondheidszorg. ‘Binnen een week wist ik dat het goed fout zat en dat ik me zou moeten verantwoorden.’ Een keerpunt in de loopbaan van de staatssecretaris.

Op 12 april doet een zichtbaar aangeslagen Teeven in Nieuwspoort verslag van de bevindingen van de beide inspecties: Dolmatov had nooit als uitgeprocedeerde opgesloten mogen zitten, maar het appèl van zijn advocaat was niet verwerkt in het automatiseringssysteem Indigo. Ook kreeg hij bij zijn arrestatie niet zijn eigen advocaat toegewezen, maar een onbekende. En tot overmaat van ramp werd er niet goed op Dolmatov gelet, terwijl hij in korte tijd toch al twee zelfmoordpogingen had ondernomen. Deemoedig zegt Teeven ‘alle conclusies en aanbevelingen’ over te zullen nemen.

Voor de Tweede Kamer is dat niet genoeg. Zes dagen later volgt een spannend debat waarin de vraag centraal staat of er vooral sprake is een reeks ongelukkige incidenten, zoals Teeven meent, of dat er structurele fouten zitten in de vreemdelingenketen. Dat laatste vinden nogal wat fracties. Ook Jeroen Recourt die namens de PvdA het woord voert, noemt de zaak Dolmatov symptomatisch voor een kwetsbare ‘bodem’ onder het vreemdelingenbeleid. Daar heerst in zijn ogen een ‘cultuur’ met te veel nadruk op strengheid en uitzettingen en te weinig op humaniteit. Fred Teeven zal een draai moeten maken. En dat doet hij laat in de avond, heel voorzichtig, als er een motie van wantrouwen in de maak is. Teeven accepteert een onafhankelijk onderzoek en hij tast naar de juiste woorden om te laten zien dat hij naar de Kamer luistert: ‘De menselijke maat moet terug,’ zegt Teeven, ‘sommigen noemen dat humaan. Dat is op onderdelen onvoldoende aanwezig geweest.’

Het blijft voor Teeven spannend tot het laatste moment. Tot zijn teleurstelling steunen ook gematigde fracties als D66 en ChristenUnie de motie van wantrouwen. Misschien wreekt zich hier het gebrek aan informeel contact met Schouw en Voordewind. Maar cruciaal is de stem van de PvdA, waar bijna een derde van de fractie twijfelt. ‘Ik constateerde dat er misschien enkele leden van de regeringsfractie voor de motie gingen stemmen,’ zegt Teeven achteraf. ‘Dat was voor mij onaanvaardbaar. Al was het er maar één. Dan moet je in de spiegel kijken en zeggen: dit is een brug te ver.’ Die conclusie bereikt ook de PvdA-fractie, al wil Teeven dat zelf niet bevestigen. Uiteindelijk stemmen alle sociaal-democraten tegen de motie, net als VVD, PVV, 50Plus en SGP. Het is genoeg, hij blijft.

Huilbuien

‘Kijk hier staat dat vinkje. Verwijderbaar. Dat had dus uit moeten staan.’ Teeven wijst de VN-verslaggever op het computerscherm van Indigo, het automatiseringssysteem. Het vinkje dat Dolmatov fataal werd. Als het niet aan had gestaan, was de Rus niet opgesloten. De medewerker van de IND achter de computer heeft een stuk of vijf keer moeten doorklikken om bij het juiste tabblad te komen. ‘Thuis praat ik heus niet over het terugkeerbeleid naar achttien landen,’ zegt Teeven ‘maar dit heb ik wel met mijn vriendin besproken. Zij heeft me laten zien hoe dat vinkje werkt. Het wordt automatisch aangezet en moet worden uitgezet. Dat gaan we nu omdraaien, om vergissingen als bij Dolmatov te voorkomen.’

‘Dat ik de klappen moet krijgen, snap ik wel’

Over het werkbezoek in mei aan de IND in Rijswijk hangt onmiskenbaar de schaduw van Dolmatov. Ook hier zijn medewerkers betrokken geweest bij verkeerde administratieve afhandelingen in de zaak van de Rus, ook hier heeft de inspectie onderzoek gedaan.

‘Het was echt de wet van Murphy,’ zegt Teeven. Zoals gebruikelijk heeft de staatssecretaris een spervuur van vragen over het werk, maar hij wil ook weten hoe medewerkers met de commotie omgaan. De dood van Dolmatov is hard aangekomen. De locatiemanager vertelt van de huilbuien van mensen die fouten hebben gemaakt. ‘Ze vonden het verschrikkelijk, ze waren helemaal van slag.’ Teeven zegt dat kleine handelingen van de IND’ers ineens ook wel ‘onwijs werden uitvergroot’ tijdens het lange Kamerdebat. ‘Ben je ineens het onderwerp dat kan leiden tot het aftreden van de staatssecretaris.’

Voor IND-medewerkers zijn het geen normale tijden, zeggen ze in Rijswijk. Op verjaardagsfeestjes worden ze aangesproken. ‘Hoe kun je daar nou werken?’ Maar de mensen zijn toch ook wel wat gewend, zegt Teeven. ‘Dat went nooit,’ is de reactie. Viaducten in de buurt en het huis van de directeur worden beklad met woorden als ‘moordenaars’ en ‘deporteurs’. Laatst moest het gebouw worden ontruimd vanwege een poederbrief die fake bleek te zijn.

‘Dat ik de klappen moet krijgen, snap ik wel,’ zegt Teeven op de terugweg. Maar hij heeft geen goed woord over voor de ‘zogenaamde idealisten’ die dit doen bij ‘mensen in loondienst die gewoon hun werk doen’. Ook Teeven zelf wordt sinds de Dolmatov-zaak bedreigd. Buiten het ministerie wordt hij omringd door kleerkasten met oortjes en zijn woning wordt bewaakt. De staatssecretaris heeft het als officier van justitie eerder meegemaakt. Hij vindt het ‘bezopen’ maar zegt er niet warm of koud van te worden. ‘Dan zetten ze zo’n huisje voor je deur,’ vertelt hij. ‘Maar die jongens hebben wat koelte nodig en dan staat er zo’n generator aan. Daar wordt de hele buurt wakker van, mijn vriendin ook. Ik niet, hoor, ik slaap er dwars doorheen.’

Dolmatov blijft Teeven achtervolgen. In de week van het Kamerdebat heeft de staatssecretaris een uitgeprocedeerde asielzoeker die een dorststaking was begonnen een verblijfsvergunning gegeven. Niet vanwege de weigering te eten of te drinken, bezweert het ministerie. Maar prompt gaat een groep asielzoekers die op Schiphol in vreemdelingendetentie zit in hongerstaking. Bij de dorststaker heeft Teeven gebruik gemaakt van zijn zogenaamde ‘discretionaire bevoegdheid’. Hij mag een afgewezen asielzoeker een verblijfsvergunning geven als er sprake is van een ‘schrijnende’ zaak. Dus neemt de staatssecretaris iedere week zo’n tien dossiers mee naar huis. De meeste spit hij zelf door en daarvan krijgen er gemiddeld iets meer dan twee alsnog een verblijfsvergunning. ‘Daarmee zit ik binnen de bandbreedte van mijn voorgangers,’ zegt Teeven. ‘Die zaten tussen de twintig en drieëntwintig procent. Alleen mevrouw Verdonk zat hoger.’ Maar Teeven erkent dat hij het er soms moeilijk mee heeft. ‘Er zitten heel nare menselijke situaties tussen, van gezinnen die uit elkaar vallen bijvoorbeeld. Maar waar je soms toch geen vergunning kunt geven omdat het precedenten schept. Dat doet soms zeer.’

Intussen is de spanning binnen coalitiepartij PvdA weer tot een kookpunt opgelopen. Veel leden kunnen maar moeilijk verkroppen dat Diederik Samsom heeft ingestemd met de strafbaarstelling van illegaliteit. Bovendien blijkt ook nog eens dat de PvdA-bewindslieden niet goed hebben opgelet toen Teeven het wetsvoorstel in de ministerraad verdedigde. Hulp aan illegalen blijkt soms namelijk ook strafbaar te worden, iets waar de PvdA zich altijd met hand en tand tegen heeft verzet. In een speciale partijraad bedwingt Samsom de opstand. Maar daar wordt wel de ‘motie-Terphuis’ aangenomen die het asielbeleid moet ombuigen: hulp aan illegalen mag niet strafbaar worden, meer uitgeprocedeerden moeten gebruik kunnen maken van ‘buiten schuld’ omdat ze niet terug kunnen en vreemdelingendetentie moet minder vaak worden gebruikt.

Feest

Het is haast cabaret. Op een wit lederen bank zit Fred Teeven op vrijdagavond 25 mei naast Ivo Opstelten. Beide VVD-lievelingen zijn de hoofdact van het druk bezochte ‘politiek café’ dat wordt georganiseerd tijdens het voorjaarscongres van de partij in Maarssen. Hoe anders is hier de sfeer dan bij de PvdA. De liberalen houden niet van lange discussies. Een congres is ook feest, ze willen naar de borrel. Het duo Teeven-Opstelten is verwikkeld in een komische competitie. Ze dollen over voetbal: Teeven is fan van Ajax, Opstelten van Feyenoord. Opstelten doet net of hij de Kamervragen voor Teeven beantwoordt. Teeven zegt dat hij zich nooit bemoeit met de portefeuille van de minister. Waarop Opstelten zegt dat hij daarom is aangenomen. Grote hilariteit.

‘Men ziet ook wel dat ik voor een stevig beleid sta en niet toegeef’

De vragen uit de zaal gaan vooral over veiligheid, drugs en de bezuinigingen op de politie. Hoewel Teeven wel toespelingen maakt op het vreemdelingenbeleid als hij weer spreekt over ‘streng en rechtvaardig’ en over ‘een beetje spanning tussen mij en één van de regeringspartijen’, hoeft niemand iets te weten over het asielbeleid. Hoe kan dat? Zijn VVD’ers daar niet mee bezig? ‘Men ziet ook wel dat ik voor een stevig beleid sta en niet toegeef,’ reageert Teeven. En de concessies aan de PvdA dan? ‘Ik bied ze wel wat comfort natuurlijk.’ Maar daar staan dan ook weer ‘snoeiharde rechtse maatregelen tegenover’, zoals het blijvend toezicht op langgestraften dat die dag door de ministerraad is aangenomen. Overigens ziet Teeven zichzelf niet als een typische VVD’er: ‘Van de bewindslieden hebben alleen Henk Kamp en ik een huurhuis en ik rijd in een oude auto.’

Toch is de druk op Teeven om te bewegen het afgelopen half jaar beetje bij beetje opgevoerd. Op de stapel kritische rapporten over het asielbeleid die er al ligt, komt op 29 mei ook nog eens een rapportage van de door Teeven zo gewaardeerde ACVZ van Adriana van Dooijeweert. Veel van de fouten in de Dolmatov-zaak lijken toch tamelijk structureel van aard, ook al is Teeven het daar niet mee eens. De beoordeling of een asielzoeker gedetineerd mag worden, werkt volgens de ACVZ niet goed. Ook is de juridische bijstand onvoldoende gewaarborgd. Daarnaast hijgt de PvdA in zijn nek.

Na de ‘motie-Terphuis’ heeft Teeven de coalitiegenoot voorlopig rustig gekregen door nogmaals te zeggen dat hij naar aanleiding van Dolmatov al bezig is met het humaner maken van vreemdelingendetentie. Hij zoekt naar alternatieven en zal nog deze maand bekend maken hoe hij een einde maakt aan de gewraakte situatie dat illegale vreemdelingen in detentie net zo worden behandeld als criminelen. Over de verruiming van de mogelijkheid om ‘buitenschuld’-verklaringen te verstrekken, wacht hij op een advies van de ACVZ dat daar naar verluidt op zal gaan aandringen. En Teeven heeft al toegezegd dat hulp aan illegalen niet strafbaar wordt. ‘Het kopje gaat eraf,’ zegt hij. Eduard Nazarski van Amnesty International is benieuwd: ‘The proof of the pudding is in the eating.’

Kinderpardon

Het asielzoekerscentrum in Amersfoort dat Teeven vorige week bezocht, is pas het derde dat hij van binnen ziet. ‘Ik heb er gewoon nog niet de tijd voor gehad.’ Hij vuurt zijn gebruikelijke praktische vragen af op de medewerkers. ‘Is de Kinderombudsman hier nog geweest? Nee? Oh, dan heeft hij het hier overgeslagen.’ In het verleden was het staand beleid om het verblijf van asielzoekers zo saai mogelijk te houden. Nu worden er meer activiteiten georganiseerd. Teeven mag even binnen bij een ‘weerbaarheidscursus’ voor vrouwen. De staatssecretaris steunt die activiteiten, maar maakt wel voortdurend duidelijk dat alles hier op terugkeer gericht moet blijven. De bewoners zijn immers uitgeprocedeerd. ‘We mogen geen valse hoop wekken.’

‘De wereld is voor mij wel een stukje ingewikkelder geworden’

Via smalle kloostergangen komt Teeven in het kamertje waar een vrijwilliger van Vluchtelingenwerk Nederland achter de computer zit. Als zij vertelt dat ze daar zoekt naar ‘aanknopingspunten’ in het dossier voor herziening van de beslissing, reageert hij verbaasd. Bij het weglopen vraagt hij aan zijn rondleidster of ze nu ‘baat of last’ hebben van de aanwezigheid van Vluchtelingenwerk. ‘Hier hebben we er baat bij,’ luidt het antwoord.

Teeven spreekt vooral medewerkers. Ontmoetingen met asielzoekers zijn spaarzaam. En behalve de man in het rode shirt aan de balie, zijn ze geregisseerd. In een bijgebouw met afgebladderd behang ontmoet Teeven een twintigjarige Nigeriaanse met een baby op de arm die perfect Nederlands spreekt en hier wil blijven. ‘Je weet dat je niet kunt blijven,’ zegt Teeven. Maar ze heeft haar hoop gevestigd op het kinderpardon, waarvoor ze een aanvraag heeft ingediend. En als die wordt afgewezen, weten ze in Amersfoort, duikt ze de illegaliteit in.

Wat doen dit soort bezoeken met de staatssecretaris? ‘Nou, het maakt wel verschil of mensen net binnen zijn en de herinneringen aan het herkomstland nog helemaal vers zijn. Of mensen die al heel lang in Nederland zitten en weten dat ze Nederland moeten verlaten. En dat al heel lang niet doen.’ In Amersfoort hebben vooral de zingende kinderen Teeven aangegrepen. ‘Het is lastig als je zo’n klas binnenloopt. Je weet: die gaan allemaal weg.’ Dat is bij u binnengekomen? ‘Ja,’ zegt de staatssecretaris vlak voordat hij de auto weer instapt. Verandert dat uw beleid? ‘Nee, maar de wereld is voor mij wel weer een stukje ingewikkelder geworden.’

Gerelateerd