In memoriam Hendrik Jan Schoo (1945-2007)
Toen ik in 2003 aantrad als nieuwbakken voorzitter van de Ondernemingsraad van Weekbladpers Tijdschriften Cultuurgroep, werd ik door de ambtelijk secretaris zorgvuldig voorbereid op een ingrijpende gebeurtenis die weldra moest plaatsvinden: de kennismaking met de directeur-uitgever. Met hem zou ik een aantal jaren vertrouwelijke gesprekken voeren ter voorbereiding van de periodieke vergaderingen. Het zou een formeel traject worden, zei hij.
Gelukkig was dat buiten Hendrik Jan Schoo gerekend, die het aftasten, evenals elke andere formaliteit, oversloeg – wie je leest, ken je immers al – en bulderde: ‘Ik begrijp dat je dit voor Vrij Nederland doet, maar da’s toch niks voor jou, die cijfertjes?’ Dat had hij niet alleen scherp gezien. Ook, besefte ik later, had hij het over zichzelf.
Vrij Nederland las hij vanaf zijn zestiende en dat blad – niet de redacteuren – heeft hij altijd een warm hart toegedragen. Na een loopbaan als leraar op een zwarte school in Chicago, en als hoofdredacteur van achtereenvolgens Psychologie, Intermagazine, Elsevier en adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant, bracht deze functie, waarvoor hij zich met ‘cijfertjes’ moest bezighouden, hem het dichtst bij VN. Commercieel deed hij zijn werk goed. Toen hij in 2005 de Weekbladpers verliet, werd er op zijn terrein winst geboekt.
Het eerste dat opviel na zijn vertrek: de gangen waren opeens zo stil. Verdwenen was de sonore stem, die je van ver hoorde, en ook het geschreeuw – van enthousiasme of verontwaardiging. Gesprekken met HJ – zoals hij achter zijn rug werd genoemd – kwamen, als je niet uitkeek, neer op eenrichtingsverkeer. Zijn monologen, waarin hij zich vaak bediende van verscheidene moderne talen – allemaal dooreen – waren roemrucht. Eenmaal aan het woord, was hij vrijwel niet tot luisteren naar anderen te bewegen. Overigens was wát hij zei maar al te zinnig. Lastig was wel weer dat naarmate hij langer aan het woord was, de strekking steeds neerdrukkender werd. Na weer zo’n sombere bedrijfsprognose of morose marktanalyse, ter vergadering, leek de zon nooit meer te gaan schijnen.
Hendrik Jan Schoo had een polemische en retorische natuur. Misschien bood dat een verklaring voor het feit dat een gesprek met hem vaak de vorm aannam van een intellectueel dispuut, of – bij ondergeschikten – van een spontaan, uiterst eenzijdig functioneringsgesprek. Legendarisch werd het treffen, binnen zijn directeurskamer, met een doorgaans kalme en vredelievende documentalist. Niet alleen Schoo’s volume zwol aan, zoals hoorbaar in de gangen en aanpalende vertrekken, ook ontstak hij zomaar, bevangen door vulkanische emotie, in Duits gebrul, dat curieus genoeg niet ordinair uitpakte, maar hem juist nog meer tekende als een chique bullebak.
Evenveel verhalen deden en doen de ronde over zijn extreme zuinigheid en bezuinigingsdrang, zowel bij Elsevier als binnen de Weekbladpers. Geld, in de zin van uitgavenposten, declaraties of investeringen ten gunste van mensen, leverde pure conflictstof op. Nooit iemand zo woedend en vreugdeloos een broodje kaas zien verorberen als toen ik hem voorbereidde op een toch alleszins gerechtvaardigd verzoek om geld.
Hij was, kortom, een man met een handleiding. Een dwarse persoonlijkheid met wiens hebbelijkheden je wel rekening moest houden. Maar ook iemand die, in mijn ervaring, streed met open vizier en die de confrontatie verkoos boven manipulatie.
Dat deed hij ook als journalist en opiniemaker. Van 1993 tot 2000, toen hij hoofdredacteur van Elsevier was, kon je zijn belangstelling er bijna als ‘campagnepunten’ in zien opduiken. Zo vroeg hij aandacht voor het falende immigratiebeleid van diverse kabinetten, plaatste hij vraagtekens bij de wenselijkheid van ‘gezinshereniging’, stuurde hij een jonge redacteur op pad om de vaste notaristarieven te grazen te nemen en gaf hij Pim Fortuyn als columnist een podium. Daarvoor werd hij nogal eens verketterd, helemaal toen hij in de Volkskrant ging publiceren.
Na zijn vertrek bij de Weekbladpers wijdde hij zich aan het schrijven: van zijn column op de opiniepagina van de Volkskrant, van essays en gedegen boekrecensies – van non-fictie uiteraard. Ik las hem trouw. Regelmatig knipte ik zijn stukken uit, om ze nog eens te lezen en ervan te leren. De ouderwetse sociaal-democraat Schoo was niet alleen een groot kenner van de Nederlandse parlementaire en politieke geschiedenis, hij had vooral een fenomenaal geheugen. Tezamen met zijn hang naar een serieus debat over ongemakkelijke kwesties, zijn analytisch vermogen, zijn afkeer van betutteling door ‘gelijkheidsapostels’, zijn gebrek aan intellectuele gemakzucht, zijn politiek inzicht, zijn eruditie en zijn scherpe stellingname, maakte die geheugenkunst zijn column meer dan lezenswaard.
In zijn laatste columns werd hij persoonlijker. Zijn vorige hartaanval, nog in de Elsevier-tijd, getrotseerd, maar nu moest hij weer voor zijn hart het ziekenhuis in. Een recente column ging zelfs helemaal over het ziekenhuis, al koppelde hij daar – typerend – een theorette aan over bureaucratie in Ne­der­land. Begin augustus lichtte hij de lezer nog per postscriptum in: ‘Deze week ben ik nog niet onder het mes gegaan. De komende tijd doe ik er noodgedwongen echt het zwijgen toe.’ We kennen het slot van het verhaal. Hij stierf, te jong, eenenzestig jaar oud – toch nog onverwacht. Door complicaties na de operatie.
Even onverwacht was onze laatste ontmoeting. Ik at met een gezelschap in een hoofdstedelijk restaurant en bij de nazit schoof hij opeens aan. Vrolijk, geanimeerd, outspo­ken. Met dat feilloze geheugen op scherp. Of ik niet wist dat Harry Mulisch in de jaren zestig een pro-Israëlisch stuk had geschreven, waarin hij zich vrolijk maakte over Arabieren.
Nee, waar dan?
In Vrij Nederland, je eigen blad!
Daar moest hij zelf wel weer om lachen.
Vlak voor hij onder meer vanwege persoonlijke verwikkelingen de Weekbladpers zou verlaten, liep ik bij hem binnen, want er stond nog een vergadering op de rol. Die zou zonder hem moeten plaatsvinden, zei hij direct. Waar hij zich aan ergerde, vertelde hij toen, waren ‘de praatjes’ die nu over zijn persoonlijke leven de ronde deden. Ik zei dat je op zoiets slechts kunt reageren met: et alors? Hij vertaalde dat met: na und? Toch was dat geen antwoord voor hem: als hij iets bestreden heeft in zijn indrukwekkende loopbaan als jour­nalist, was het onverschilligheid. Alleen al daarom is zijn overlijden een groot verlies.V

Jeroen Vullings

Gerelateerd