De beste in zijn vak: Wim de Ridder
Wim de Ridder (67) zit in de najaarszon op het terras van het Amsterdamse restaurant Dauphine. Hij heeft net een afspraak achter de rug bij Het Financieele Dag­blad – zijn nieuwe boek De strategische revolutie verschijnt op 1 oktober en wordt gepresenteerd door FD-hoofdredacteur Jan Bonjer, vandaar. De hoogleraar toekomstonderzoek is vereerd met zijn uitverkiezing tot beste trendwatcher, maar het heeft hem ook verrast. ‘Ik val eigenlijk een beetje buiten dat gezelschap, mijn werk heeft raakvlakken met de trendforecasters, maar ik ben futuroloog en mijn vak wordt hier nauwelijks beoefend.’
In Nederland kun je als toekomstig futuroloog behalve colleges volgen bij De Ridder aan de Universiteit Twente ook Future Planet Studies studeren in Amsterdam of Trendwatching doen aan de Fontys Hogeschool in Tilburg. Maar het is de vraag of er na de definitieve pensionering van De Ridder – hij bezet nu een leerstoel die door de Stichting Toekomstbeeld der Techniek is ingesteld en is directeur van Futures Studies &#038; Management Consultancy – nog een professor in de futurologie zal zijn. Internationaal ligt dat anders, zegt De Ridder. Dat blijkt als eens per jaar de 1200 vakgenoten van de World Future Society bij elkaar komen. ‘Je ziet dan steeds meer Duitsers, een paar Engelsen maar vooral veel Amerikanen en Canadezen. Daar bestaat een onderscheid tussen futurologen, dat zijn academici, en futuristen, dat zijn de consultants. Maar die grenzen worden niet heel scherp getrokken.’
Ray Kurzweil, een voorbeeld voor De Ridder en in de Verenigde Staten een controversieel figuur, is vaak van de partij. ‘Hij beweegt zich meer dan ik op de grens met sciencefiction, en vaak eroverheen. Hij betoogt dat we voor het einde van deze eeuw dankzij nieuwe technologie het eeuwige leven zullen hebben. Kurzweil doet soms denken aan een kruising tussen Don Quichot en Jules Verne.’
De Ridder zelf is niet het type van de visionair. Hij is in alles de bankman die hij acht jaar was, bij de NMB, een van de voorlopers van de ING. Als econoom had hij een voorliefde voor langetermijnmodellen en computers. ‘Ik heb mijn hele leven in de toekomst gezeten, maar pas de laatste tien jaar in een academische omgeving. Ik promoveerde in 1977 op een bedrijfseconomisch onderwerp. Toen liet ik mijn modellen doorrekenen door een enorme computer met een geheugen van 8K die toen vier miljoen gulden kostte. Daar moest je ’s avonds je ponskaarten inleggen en ’s ochtends had je dan de uitslag. Later werd ik hoofd van het economisch bureau, we publiceerden elke maand een conjunctuurbarometer en renteprognoses, we zaten op tachtig tot negentig procent goede voorspellingen. Toen is het begonnen.’
Was de bankencrisis te voorspellen geweest?
‘De zwakte van het bankwezen wel, we wisten al eind vorige eeuw dat de werkelijkheid van de aandelenmarkt niet de werkelijkheid was van de gangbare modellen en dat de financiële sector steeds meer beleid baseerde op verkeerde veronderstellingen. Maar het domino-effect en het wegvallen van het vertrouwen uit de sector, dat konden we in deze mate niet zien aankomen. Hoewel wel in onze modellen staat dat we nu in een periode zitten van structurele aanpassingen op alle mogelijke fronten; 2001-2020, dat was bekend, zou een tijd worden waarin de samenleving zich moest aanpassen, een overgangstijd. Maar hoe diep dat gaat, hoe mensen erop reageren en hoe processen zich versterken, dat is onvoorspelbaar.’
Is de economische crisis dan pas in 2020 afgewend?
‘Je kunt je afvragen of er wel sprake is van een wereldwijde economische crisis. Bui­ten Eu­ro­pa en de Verenigde Staten overheerst optimisme over een welvarender toekomst.’
Hoe gaat het verder met de banken?
‘Ik verwacht een verdere opkomst van peer to peer banking, mensen gaan weer geld aan en van elkaar lenen, dat is een duidelijke trend. Angel money, crowdfunding, private investeerders die buiten de bank om geld steken in start-ups, dat gebeurt allemaal al lang. Straks komt daar een nieuwe institutionele structuur boven, naast de bankensector. Dat andere verdienmodel betekent niet het einde van de banken, maar dat andere instellingen een deel van de markt overnemen. De coöperaties komen bijvoorbeeld in een nieuwe vorm terug.’
Als bankman en futuroloog bent u vast rijk geworden in de optiehandel.
‘Ik heb zeven jaar lang een column geschreven over beleggen maar ik heb nooit één aandeel gekocht. Ik had geen behoefte aan dat soort risico’s in mijn eigen leven.’
Voorspellen blijft lastig, zeker als het de toekomst betreft.
‘Het werk van een futuroloog is om ontwikkelingen te laten zien die onvermijdelijk zijn maar die nog niet tot de mindset van mensen zijn doorgedrongen. De toekomst kun je niet echt voorspellen, maar je kunt hem wel ontdekken. Met dat ontdekkingsproces ben ik bezig en dan stuit je op ongeloof. Als profeet word je in eigen land zelden geëerd. Je moet als futuroloog een individualist zijn, je moet tegen kritiek kunnen, je krijgt hoogstens gelijk achteraf. Het is nu wel gemakkelijker dan een paar decennia terug, omdat de wereld overzichtelijker is. Aan het begin van de vijfde golf was het nog uitermate vaag wat er precies ging gebeuren. Toen was het lastig om vooruit te kijken en nog lastiger om gehoor te vinden.’
De vijfde golf?
‘Dat is de golf van de informatiemaatschappij, die begon met de eerste Intel-chip in de jaren zestig. De huidige “crisis” zit aan het einde van die periode die al behoorlijk is uitgekristalliseerd. Dus wij kijken eigenlijk veel meer naar wat er in de zesde golf gaat gebeuren.’
Waar gaat die zesde golf heen?
‘Drie golfbewegingen komen in aanmerking om de periode na 2020 te domineren, ze zijn zich alle drie aan het voorbereiden om de markt massaal op te stromen. Cleantech is de eerste: schone technologie. De tweede is genetica. En de derde is de energiemarkt. Na 2025 gaan we heel anders denken over zaken als CO2 en het klimaat.’
Is de opwarming van de aarde dan van de baan?
‘Zeker, dat is dan opgelost voor wat betreft de rol van CO2 als broeikasgas. Toegegeven, dat zijn van die verwachtingen waarvan iedereen zegt: jongen, je bent gek.’
Ik wou het niet zeggen…
‘Het heeft te maken met de wijze waarop je naar de modellen en de trends kijkt. Ik wil best profetisch zijn, maar ik ben ook econoom en wetenschapper gebleven.’
Hoever kunnen we vooruitkijken?
‘2040 en verder, waar de VVD het over heeft, is echt veel te ver weg, dat is een gratis feestje. 2020 is het eerste echte punt op de horizon, vanaf daar zie je wel allerlei nieuwe punten ontstaan. De energiemarkt, bijvoorbeeld. In 1975, in het begin van de zonne-energie, waren zonnecellen heel duur. Maar het zal net zo gaan als in de chipindustrie: de eerste chip was heel kostbaar maar sindsdien geldt de Wet van Moore, wat betekent dat je elke anderhalf à twee jaar twee keer zoveel rekenkracht krijgt voor je geld. Die wet gaat nog steeds op en stokt rond 2020: dat luidt het einde in van het informaticatijdperk. Zonne-energie kent net zo’n wetmatige prijsdaling: nu al 35 jaar halveert de prijs per vermogen elke vier jaar. Als je dat doortrekt, kun je in 2020 met je eigen zonnepanelen goedkoper én schoner energie opwekken dan een elektriciteitscentrale. Dat is een fundamentele verandering. Het opladen van je elektrische auto met zelfgeproduceerde energie wordt erg goedkoop, en dat heeft gevolgen voor de auto-industrie. Ik trek dat soort informatie door en dan zie ik: in 2020 is een doorbraak van de energieprijzen. En dan heb je iets dat dwars staat op de voorspellingen van overheid en gevestigde orde. Laten we maar eens beginnen om na te denken over die nieuwe wereld. In aardgasland Nederland zijn we daar te traag mee, hier gaat de discussie nog steeds over kolencentrales, windmolens en CO2-opslag voor een halve eeuw – investeringen die binnenkort weggegooid geld zijn.’
Lopen we hier weer eens achter?
‘De overheid en de politiek wel, maar veel Nederlandse bedrijven doen mee aan grote projecten. China bouwt nu met investeerders uit Singapore een demonstratiestad op het gebied van cleantech: Tianjin Eco City. De Chinezen zien dat schone technologie de nieuwe golf wordt en zij willen vooroplopen. Bedrijven als Philips en General Motors doen daar demonstratieprojecten, Philips met led en General Motors met autonoom rijdende auto’s. Volgend jaar brengt Mercedes trouwens al een zelfsturende auto op de markt. Als je hier de gevestigde orde vraagt naar autonoom rijden dan noemen ze het sciencefiction. In Californië is het sinds kort legaal om in dat soort auto’s te rijden, in Nevada mag het al wat langer. Daar halen auto’s hun rijbewijs in plaats van hun chauffeurs. En hé, dat is nú, in 2012.’
Heeft u zelf al zonnepanelen op uw dak?
‘Nee, nog niet. Ik ben geen milieufreak, ik ben geen groene profeet, ik bedrijf waardenvrije wetenschap. Ik zie bovendien dat milieuorganisaties achter de feiten aanlopen, misschien met uitzondering van Greenpeace. Ze hebben het nog steeds over CO2-reductie in een scenario dat loopt tot 2050. Terwijl dat al lang geen issue meer is. Als wij de nieuwste technieken toepassen, betekent dat het einde van de controverse tussen milieu en economie. Als Coca-Cola tegenwoordig met een nieuwe fles komt, weet je nu al dat ze er meer geld mee verdienen. Want de technologie van de kunststof maakt het ze mogelijk een goedkope en duurzame fles te maken. Biologisch afbreekbaar én heel goedkoop. Dat is de nieuwe tijd.’
Het is allemaal heel fijn om te horen, hoe komt u zo optimistisch?
‘Let op, ik ben geen utopist; oorlogen, armoede en andere ellende zullen niet verdwijnen. Maar The Millennium Project publiceert jaarlijks een State of the Future Index en als je het op wereldschaal bekijkt, gaan bijna alle statistieken de goede kant op. Steeds meer mensen ontworstelen zich aan de armoede, het analfabetisme neemt af. Afrika hebben we heel lang gezien als lost continent, maar dat krabbelt nu op: van de snelst groeiende economieën ligt de helft nu in Afrika. Bij de BRIC-landen komen nu ook Zuid-Afrika, Ethiopië, Mozambique en Tanzania. Die beginnen op een laag niveau en als je het slim doet, kun je snel groeien. Met dank aan de Chinezen die het beter hebben bekeken dan wij. De koppeling tussen ontwikkelingssamenwerking en eigenbelang was hier lang taboe: belangenverstrengeling vond men dat, schandalig! Maar de Chinezen doen niet anders en zowel zij als de Afrikanen profiteren daarvan. De onderkant van de wereld is kortom booming. Je kunt onmogelijk met alles tevreden zijn, maar zou iemand daar terug willen naar het leven van tien of vijf jaar geleden?’
In Europa zal de volgende generatie het minder goed hebben dan hun ouders.
‘Onzin, dat is een cliché van het apocalyptische denken dat helaas steeds meer navolging krijgt. Voor het geloof in vooruitgang moet je tegenwoordig buiten Europa en de Verenigde Staten zijn. Mensen zijn hier onzeker omdat hun oude vastigheden – geloof, politiek, arbeid – zijn verdwenen en omdat alles fluïde is geworden. We zoeken naar nieuwe structuren, dat is de culturele revolutie waar we in zitten. Het hiërarchische denken moet vervangen worden door het horizontale denken, je kunt een onderneming alleen nog maar topdown leiden als je heel simpele spullen produceert. Ikzelf zie het verdwijnen van de oude instituties als iets positiefs, maar dat komt misschien omdat ik vroeger thuis in Den Haag heb meegemaakt dat we verplicht boodschappen deden bij de hervormde bakker en de hervormde boekhandel. V&#038;D was katholiek en daar mochten we absoluut niet heen. En in mijn tijd bij de Middenstandsbank controleerden bankdirecteuren in de garderobe waar je je winterjas had gekocht: als het bij het grootbedrijf was, kreeg je op je donder want jij was er voor het kleinbedrijf. Die zekerheid dat je bij een groep hoort, zijn we kwijt, we kunnen doen wat ons goeddunkt en ons eigen leven inrichten. En dat proces breidt zich gelukkig nog steeds uit, nu ook energieproductie, gezond­heidszorg en zelfs de bouw gedemocratiseerd worden.’
Waar is dat proces nu al zichtbaar?
‘In de bouw begint de particulier al zelf in 3D te ontwerpen en als opdrachtgever te fungeren. Door cocreatie en coproductie kan er goedkoper en duurzamer worden ge­bouwd. Als de consument zich op een systematische manier met de productie gaat bezighouden, dalen de prijzen. Particulier opdrachtgeverschap levert een extra drive op en luidt het einde in van de klassieke projectontwikkelaar. De allergoedkoopste stroom produceer je straks zelf, het goedkoopste huis bouw je zelf, de goedkoopste auto zet je zelf in elkaar met een 3D-printer. De kracht van de consument wordt doorslaggevend en daarmee ook zijn eigen verantwoordelijkheid. Ja, er zullen mensen zijn die niet goed kunnen meekomen omdat ze te oud zijn of te laag opgeleid. Daar is een vangnet voor nodig.’
Op medisch gebied voorspelt u ook grote stappen.
‘Robotisering en gentechnologie gaan allebei heel hard. Dat laatste zal ervoor zorgen dat we naar precisiegeneeskunde gaan met een steeds actievere rol voor de patiënt. Als je een diagnose kunt stellen op basis van dna-afwijkingen, kun je meteen de juiste behandeling krijgen, de juiste chemokuur. Dat bespaart veel overbodig en verkeerd medicijngebruik en het ziekenhuissysteem wordt fijnmaziger en goedkoper. Er is ook in de zorg sprake van een ketenomkering: de patiënt komt aan het roer. Over vijf jaar is een dna-scan even duur als een hielprik nu, na vier dagen kan een pasgeborene een dna-paspoort meekrijgen.’
Is dat niet ook een gevaarlijke ontwikkeling?
‘Zo zou ik het niet willen noemen, maar we moeten wel een maatschappelijke discussie voeren waar we nu nog niet aan zijn begonnen. Kwesties als designbaby’s en klonen zijn hier onbespreekbaar. Nu al stoppen we de discussie weg rond ivf, terwijl iedere laborant met het blote oog kan zien of hij een jongen of een meisje selecteert. Op bestelling werken is dus al lang mogelijk maar het is een taboe en dus hebben we het er maar liever niet over. Dat is gevaarlijk, als de bovenwereld niet over dat soort ontwikkelingen nadenkt, doet de onderwereld dat wel.’
U heeft vier jonge kleinkinderen. Waarin zal hun leven verschillen van het onze?
‘Ik ben jaloers op hun toekomst, hun speelveld zal dankzij de globalisering veel groter zijn dan het mijne. De technologie hier en in China of India is nog meer dan nu uitwisselbaar, mijn kleinkinderen zullen zelf kunnen kiezen waar ze zich vestigen en hoelang. Taalbarrières zullen worden geslecht dankzij vertaalprogramma’s, iets waarmee Ray Kurzweil al heel ver is, je woorden zullen dan realtime worden vertaald. Wat mijn kleinkinderen voor werk zullen doen kan ik niet voorspellen, maar we weten dat van de beroepen die er een eeuw geleden waren er nu nog maar vijf procent over is. Je kunt er dus veilig van uitgaan dat dertig tot veertig procent van de banen in 2025 nu nog bedacht moeten worden. Wat mijn kleinkinderen ook zullen doen in de wereld, die wereld zal schoner en welvarender zijn dan de mijne.’

Gerelateerd