Portret / Jon Stewarts ‘Rally to Restore Sanity’
&#8216;Echt, geloof me, de aanvragen zijn ingediend, de formulieren ingevuld, dit is echt.&#8217; De zaal lacht onzeker. Echt? Roept Jon Stewart, de komiek die elke avond genadeloos de hypocrisie van politici en mediasterren doorprikt, het publiek op voor een demonstratie in Washington? Om in actie te komen voor zoiets oubolligs als het &#8216;herstel van de redelijkheid&#8217;, een &#8216;klaroengeschal voor de rede&#8217;? Is dat niet te veel normen en waarden voor de coolste man op televisie?
Maar Stewart meent het. &#8216;We hebben de lui gezien, die luidruchtige lui, die ons nationale debat domineren. Maar waarom horen we niets van de zeventig, tachtig procent?&#8217; Stewart geeft zelf het antwoord: &#8216;Because you have shit to do.&#8217; (Dit is Amerika, dus wordt het woord shit weggepiept.) Daarom een betoging voor mensen met gezinnen, die hard werken of naar werk zoeken. Mensen met een druk leven. Meer een rally voor de &#8216;busy majority&#8217; dan voor de &#8216;silent majority&#8217;.
Zij hebben natuurlijk geen tijd om creatieve slogans op borden en spandoeken te schilderen, maar dat heeft Stewart al voor hen gedaan. Hij houdt ze op voor de camera: &#8216;I disagree with you, but I&#8217;m pretty sure you&#8217;re not Hitler.&#8217; En: &#8216;I&#8217;m not afraid of muslims/Tea Partiers/socialists/immigrants/gun owners/gays&#8230;&#8217; &#8211; Stewart draait het bord om &#8211; &#8216;But I am kinda scared of spiders.&#8217;
Vraag je je af of zo&#8217;n rally wel iets voor jou is? Als je die vraag alleen al stelt, hoor je erbij te zijn, vindt Stewart. Bovendien wordt het gezellig, fun zelfs. En je ontmoet leuke mensen. &#8216;Denk aan een chatroom&#8230; maar dan in het echt.&#8217;
Een week later &#8211; en een maand voor de rally van 30 oktober &#8211; hebben zich honderdzeventigduizend demonstranten aangemeld op Facebook .
Een opmerkelijke prestatie voor een comedian. Blijkbaar legt Stewart de vinger op de zere plek van de tijdgeest: de stille meerderheid die zich overschreeuwd voelt door rechts; de hardwerkende, hoogopgeleide generatie jonge Amerikanen die massaal op Obama stemde om vervolgens de politiek de politiek te laten, denkend dat nu er een rationele, bedachtzame, weldenkende president in het Witte Huis zat, hij de rotzooi van de afgelopen acht jaar kon opruimen. Maar in plaats van de redelijkheid keerde de hysterische paranoïde stijl van rechts terug in het politieke en mediadebat. En dus voelt de meester van de politieke satire zich genoodzaakt om op te roepen tot een publieke restauratie van het gezond verstand.
Cirkeltjes, pijltjes, hokjes
Hoe diep de cultuur- en generatiekloof is in Amerika blijkt uit een recent onderzoek naar de nieuwsconsumptie van Amerikanen door het Pew Research Center. The Daily Show en The Colbert Report (zie kader) trekken een jong publiek. Fox News daarentegen heeft de oudste kijkers. De fans van Jon Stewart zijn overwegend progressief met libertaire neigingen. De Fox News-fans zijn hardcore Republikeins. Jonge Amerikanen kijken naar Stewart voor hun vermaak. De fans van Fox News&#8217; Glenn Beck kijken om te &#8216;leren&#8217;, ze zitten met een blocnote voor de buis en maken aantekeningen als Beck zijn complottheorieën met veel pijlen op een schoolbord ontvouwt. (Glenn Beck heeft nu ook zijn eigen virtuele universiteit, met lessen in &#8216;hoop&#8217;, &#8216;geloof&#8217; en &#8216;charitas&#8217;. Het collegegeld is een koopje: nog geen tien dollar per maand.)
Geen man die Beck zo meedogenloos persifleert als Jon Stewart. Op zijn eigen schoolbord tekent Stewart met cirkeltjes, pijltjes, hokjes en huisjes een abstract schilderij, een perfecte karikatuur van Becks oververhitte apocalyptische fantasieën. Glenn Becks hybride vorm van politiek gemengd met entertainment was duidelijk de inspiratie voor Stewarts rally. Na Becks succesvolle anti-Obama demonstratie vorig jaar september, toen de Tea Party-aanhangers massaal naar Washington kwamen, verlegde Beck zijn focus dit jaar naar religie met een Restoring Honor Rally. Ook al riep Beck veelvuldig op tot gebed, vrij van politiek was de bijeenkomst beslist niet. Dat kon moeilijk anders met Sarah Palin als gastspreker en duizenden oudere blanke Amerikanen die naar Washington waren gekomen om uiting te geven aan hun verlangen &#8216;to take America back&#8217;. Wie Amerika had afgepakt was zoals altijd bij de Tea Partiers een rorschachtest: Obama, de Democraten, de goddelozen, de socialisten, de marxisten &#8211; of: all of the above.
Wat Jon Stewart vooral in het verkeerde keelgat schoot, was de dag en de locatie van Becks rally: 28 augustus, voor het Lincoln Memorial. Precies de dag en de plaats waar Martin Luther King in 1963 zijn beroemde &#8216;I have a dream&#8217;-toespraak hield. Toeval, zei Beck eerst, om zich vervolgens in Kings mantel te hullen, minus diens boodschap van gelijkheid en rechtvaardigheid. Met zaterdag de 30ste oktober, zo verzekerde Stewart zijn fans, had hij geen verborgen agenda. The Daily Show was die week toch al in Washington voor de speciale verkiezingsuitzending Indecision 2010.
Geen verborgen agenda, geen religieus reveil, geen pro-Obama demonstratie, geen verkiezingsbijeenkomst &#8211; wat is de Rally to Restore Sanity dan wel? &#8216;Ik ben geen politicus,&#8217; zei Stewart vorige week tegen Oprah Winfrey. Hij wil slechts de hysterische toon in het land dempen, terugbrengen naar de redelijkheid, aantonen dat de schreeuwers geen monopolie op het politieke debat hebben. En dat alles onder het motto: &#8216;Bring it down a notch for America.&#8217; Vrij vertaald: Zing een toontje lager voor Amerika. Stewarts wapen is humor. Voor veel mensen, gepokt en gemazeld in links-rechts, partij-ideologisch denken, lijkt zijn initiatief op postmodernistische vrijblijvendheid. Of missen ze de brille en is Stewarts rally een nieuwe vorm van politieke performance art? Zeker is dat de man die al tien jaar de koning van de politieke satire is, niet moet worden onderschat.
Indecision 2000
Jon Stewart (47) groeide op in een joods doorsnee middenklasse gezin in New Jersey. Zo gewoon dat je er zelfs niet gek over kunt doen. Hoogopgeleide ouders: vader professor, moeder een onderwijsconsultant, gescheiden toen Jon elf jaar was. Hij haalde zijn bachelor op het William &#038; Mary-college in Virginia waar hij in het voetbalteam speelde. Was hij geestig? Volgens zijn coach wel, maar niet uitzonderlijk, er waren wel meer funny guys. Bij zijn eerste optreden in een comedy club in New York verhaspelde de MC zijn achternaam, Leibowitz. Die avond besloot de jonge komiek om van zijn tweede voornaam, Stuart, zijn achternaam te maken.
Als comedian klom hij langzaam maar gestaag op de humoristische ladder. Ook deed hij filmrolletjes en gastoptredens bij bekende televisiekomieken. Via een eigen show op MTV kreeg hij de baan als presentator van The Daily Show. In 2000, toen Florida de stemmen eindeloos telde en hertelde, bouwde Stewart het om tot het gevierde satirische nieuwsprogramma Indecision 2000.
Het format van The Daily Show is dat van het actualiteitenprogramma zoals we dat al jaren kennen. Met fake reportages gemaakt door zogenaamde correspondenten, commentaar van pseudo-opiniemakers en een echt groot interview. Het is opmerkelijk hoe vaak The Daily Show de gastenstoel vult met beroemdheden uit de wereld van politiek, film en wetenschap. Een greep uit de gasten van het afgelopen jaar: Joe Biden, Bill Clinton, Tony Blair, koning Abdullah van Jordanië, Bill Gates, Helen Mirren en Ben Affleck. Stewart schuwt confronterende interviews met ultrarechts niet, zoals met Dick Armey, de oud-politicus die de motor achter de Tea Party-beweging is, en John Yoo, de jurist in de regering-Bush die de martelmemo&#8217;s schreef. Journalisten hekelen Stewarts associatieve komische interviewstijl als onbekwaam, waarmee ze impliciet beweren dat een echte journalist het beter zou doen. Misschien. Wat de comedian in tegenstelling tot zijn critici wel doet, is zijn eigen falen erkennen. Na zijn interview met John Yoo deelde Stewart zijn frustratie met zijn publiek. &#8216;Ik wilde hem aan de kaak stellen, maar jeez&#8230; hij glipte door mijn vingers. Het was alsof ik zand interviewde&#8230; He got me.&#8217;
Birtherism
In een interview met New York Magazine vertelde Stewart hoe journalisten op hem reageren. Niet zelden fluisteren ze hem toe: ik wou dat ik kon zeggen wat jij zegt. &#8216;Dit zeggen mensen die hun eigen programma hebben, die het nieuws presenteren. Whaddya mean you can&#8217;t say it.&#8217;
Maar echte journalisten zeggen niet dat het onlangs met veel ophef aangekondigde programma van de Republikeinse partij, &#8216;de belofte aan Amerika&#8217;, een shot-voor-shot remake is van eerdere beloften. The Daily Show doet dat wel, met een videocompilatie van de uitspraken toen en nu. Geestig én informatief.
Wat de media ook niet doen (of durven) en The Daily Show wel, is de gekte bij zijn naam noemen. Vorig jaar zonden alle nieuwsprogramma&#8217;s een filmpje uit van een vrouw die een tirade hield tegen een Congreslid over Obama&#8217;s zogenaamde onwettelijke presidentschap; hij was niet in Amerika geboren en dus geen staatsburger. Tot die tijd was &#8216;Birtherism&#8217;, de complottheorie dat Barack Obama geen Amerikaan is, een randverschijnsel. De uitzending van het filmpje verschafte de Birthers een platform en verhief een complottheorie tot een legitiem nieuwsitem. Ook Stewart zond het filmpje uit. Zijn commentaar: &#8216;Die vrouw is gek&#8217;. Vervolgens ontrafelde hij de waanzin van de Birthers in een komisch hoogstandje dat hij, met een knipoog naar de film The Bourne Identity, &#8216;The Born Identity&#8217; noemde. Het was het enige adequate antwoord op de idioterie. Geen wonder dat Stewarts fans hem adoreren als &#8216;de enige man op televisie die bij zijn gezonde verstand is&#8217;. Stewart is als het jongetje dat als enige in de menigte roept dat de keizer in zijn blootje loopt.
Bonen plukken
Maar wat gebeurt er als de satiricus zich buiten de beschermde muren van de televisiestudio begeeft? Stewarts vriend en collega Stephen Colbert zette onlangs Washington op stelten toen hij in zijn rol als aartsconservatieve commentator van het satirische The Colbert Report voor een hoorzitting in het Congres verscheen. Hij was door de voorzitter van de commissie gevraagd om te getuigen inzake de werkomstandigheden van illegale immigranten in de tuinbouw. Zijn expertise was gebaseerd op een dag bonen plukken. Nu is de kwestie van illegale arbeiders in de tuinbouw gewoonlijk geen onderwerp waarvoor de media hun cameraploegen naar het Capitool sturen, maar Colberts getuigenis was zo uitzonderlijk dat de zaal afgeladen vol zat met journalisten. Colbert stelde niet teleur. In zijn absurdistische stijl oreerde hij over de Braziliaanse bikini wax, zijn overgrootvader die naar Amerika was geëmigreerd, niet voor de Amerikaanse droom, maar omdat hij in Ierland een moord had gepleegd, en zijn ontdekking dat groente in de grond groeit, wat betekent dat je veel moet bukken als je oogst.
Journalisten van rechter- en linkerzijde vonden het not funny. Een Republikeins Congreslid uit Iowa uitte op Fox News zijn diepe verontwaardiging over Colberts gebrek aan respect voor het eerbiedwaardige instituut van de volksvertegenwoordiging. Een belediging, fulmineerde de politicus. Absoluut, beaamde de Fox News-presentator, een verspilling van belastinggeld. Een dag later vond zelfs een Democraat dat Colberts optreden &#8216;niet passend&#8217; was. En dat terwijl in Amerika filmsterren en celebrities , wier expertise discutabel is, toch ook vaak geziene gasten zijn op hoorzittingen.
Waarmee de Congresleden opnieuw bevestigden wat Stewart en Colbert elke avond persifleren: de hypocrisie van politici.
Stephen Colbert
Jon Stewart had zijn Rally to Restore Sanity nog niet aangekondigd, of Stephen Colbert, in zijn rol van megalomane ultraconservatieve presentator van het satirische The Colbert Report, kondigde een tegendemonstratie aan: een March to Keep Fear Alive. Want, zei Colbert, we moeten die sluipende redelijkheid van Jon Stewart wel aanvechten.
Beide bijeenkomsten vinden plaats op 30 oktober bij het Washington Monument in Washington.
Stephen Colbert begon als een typetje in The Daily Show. Sinds 2005 heeft hij zijn eigen satirische programma. In de eerste aflevering introduceerde hij het woord &#8216;truthiness&#8217; dat zoiets betekent als je eigen intuïtieve waarheid die noch door feiten noch door rede of logica weerlegd kan worden. Truthiness werd uitgeroepen tot het woord van het jaar en is sindsdien een gevleugeld woord voor de waarheid die je wilt, maar het niet is.
The Daily Show en The Colbert Report worden vier keer per week uitgezonden door de kabelzender Comedy Central. Hoewel ook actief op de Nederlandse markt, zendt Comedy Central Nederland de programma&#8217;s niet uit. Fans zijn aangewezen op internet. Veel Amerikaanse blogs en nieuwsaggregators als The Huffington Post posten bijna dagelijks een clip uit The Daily Show.
Onlangs is er een nieuw boek van Jon Stewart verschenen: Earth, een parodie van de geschiedenis van de aarde. Eerder publiceerde Stewart America (The Book), een satire op de Amerikaanse geschiedenis. America stond maandenlang op de bestsellerslijst. In Earth heeft de mensheid vlak voor hij van de planeet verdween &#8211; als gevolg van een ecologische ramp, een nucleaire holocaust of een pandemische ziekte die dokter Nicole Kidman doodde &#8211; een gids achtergelaten voor de buitenaardse wezens die van de planeet bezit zullen nemen.
Waar blijft het Nederlandse herstel van de redelijkheid?
Wat de totale gekte betreft heeft de Nederlandse politiek gelukkig nog niet het niveau bereikt van de Amerikaanse Tea Party. Hier heeft nog niemand beweerd dat de scheiding tussen kerk en staat uit de koker van Adolf Hitler komt, of dat een zorgverzekering een instrument van de duivel is omdat God nu eenmaal bepaalt of je van kanker geneest of niet. Bij ons lopen er (nog) geen figuren rond als Christine O&#8217;Donnell, Tea Party-kandidate voor de staat Delaware, die actievoert tegen masturbatie, en die zeker weet dat er niet zoiets bestaat als evolutie (anders waren al die chimpansees uit de dierentuin wel netjes geëvolueerd tot mensen). En ook de zo vaak betreurde hardheid van het politieke debat in Nederland valt in het niet bij de toon van de beschuldigingen die met name president Obama te verduren krijgt. Hij is én Hitler én een communist en bovendien een &#8216;babymoordenaar&#8217;.
Desondanks zou je zeggen dat er ook in Nederland genoeg reden is voor een massale oproep tot een herstel van de redelijkheid &#8211; zeker in een week waarin PVV&#8217;er Martin Bosma Hitler omtoverde in een socialist en een partijgenoot een kopstoot uitdeelde aan een ambtenaar van Economische Zaken omdat een discussie hem niet beviel. Maar voorlopig is het Nederlandse equivalent van Jon Stewart nog niet gesignaleerd.
Waarom eigenlijk niet? Drie jaar geleden werd er door BNN en de NPS wel een Nederlandse versie van The Daily Show gelanceerd: De Nieuwste Show. Maar dat flopte jammerlijk, zoals bijna altijd wanneer Nederlandse tv-makers een humoristisch programma uit het buitenland proberen te kopiëren. De nieuwsitems werden voorbereid door een redacteur die daarvóór bij het Schooljournaal werkte, de grappen werden geschreven door mensen die voordien het brein vormden achter moppenkonijn Ab Normaal, en het resultaat werd aan elkaar gepraat door Patrick Lodiers &#8211; een presentator die erg goed is met terminaal zieken, maar niet bekendstaat om zijn fijne neus voor satire.
Maar goed, daarmee is nog niet verklaard waarom het de afgelopen jaren zo angstvallig stil bleef in het kamp van de Nederlandse humoristen. Weliswaar wonden verschillende cabaretiers (Youp van &#8216;t Hek, Jan Jaap der Wal, Theo Maassen) zich op over de verrechtsing en het groeiende gebrek aan beschaving in Nederland, maar meestal deden ze dat binnen de veilige muren van het theater. Of, in het geval van Wim de Bie, op een afgelegen hoekje van het internet.
Cabaretiers die wél naar buiten traden, wisten bepaald niet de geestige en superieure toon van Jon Stewart te raken. Herman van Veen vergeleek de PVV met de NSB, en ouwe rot Joop Visser schreef een lied waarin Geert Wilders werd &#8216;geliquideerd&#8217;. Niet alleen tamelijk ongrappig, maar ook precies de hysterische aanpak waartegen Jon Stewart in het geweer treedt. De lievige cabaretière Nilgün Yerli ondernam een poging Wilders te bedelven onder liefdesbrieven en bossen bloemen, een actie die misschien in het hippietijdperk enige impact had gehad, maar nu door de PVV-leider eenvoudig werd gepareerd met de opmerking dat ze de bloemen maar naar een verzorgingstehuis moest brengen. En dan is er sinds kort nog André Manuel, die in Vara&#8217;s Uitge-sproken optreedt als dominee van de Linkse Kerk, en daarbij het vooroordeel dat links humorloos en drammerig is eerder bevestigt dan ontkracht.
Kortom, nergens klinkt het appèl waar je je als &#8216;redelijke&#8217; achter zou willen scharen, laat staan dat er sprake is van een massale oproep. Onder Neder-landse grappenmakers lijkt vooral een zekere apathie te heersen. Afgelopen week werd dat nog eens bevestigd door Viggo Waas (van Niet Uit Het Raam) in Nieuwe Revu. &#8216;De creatieve sector moet zich ook mengen in het debat,&#8217; zei hij. &#8216;Maar ze is momenteel erg lui. En trouwens: wat kun je nog doen?&#8217;
Een vreemde vraag. Precies vier jaar geleden zorgde in België een samenwerkingsverband van de meest uiteenopende artiesten er met een reeks gratis concerten (mede) voor dat de opmars van het Vlaams Belang werd gestuit. In Italië weet de onvermoeibare komiek/activist/blogger Beppe Grillo in zijn eentje meer te bereiken in zijn strijd tegen Berlusconi dan de voltallige oppositie in het Italiaanse parlement.
In Nederland lijkt er maar één humorist te zijn die zowel de brille als de maatschappelijke betrokkenheid heeft om een dergelijke rol te kunnen vertolken: Hans Teeuwen. Maar die heeft zich, om begrijpelijke redenen, opgeworpen als voorvechter van de vrijheid van meningsuiting &#8211; iets wat zich in de praktijk maar moeilijk laat verenigen met een beroep op het gezond verstand. In die rol veegde Teeuwen enkele jaren geleden op geniale wijze de vloer aan met De Meiden van Halal &#8211; hét televisiemoment van het jaar 2007. Noem het wishful thinking, maar je zou wensen dat hij ook een keer van leer trekt tegen de bijzonder onredelijke types die de laatste jaren ons debat domineren. 
Sander Donkers en Robert van de Griend

Gerelateerd