Biopic / ‘J. Edgar’ &#038; ‘The Iron Lady’
De vraag is: hoe maak je een biografische speelfilm over een historische hoofdpersoon die door veel mensen wordt gehaat? Controverse is goed, dat maakt iemand interessant. Maar als je de controversiële figuur als hoofdpersoon wilt hebben (en niet, zoals bijvoorbeeld gebeurde met Idi Amin in The Last King of Scotland, van een afstandje wilt laten bekijken door een oninteressante bijfiguur), dan heb je een probleem &#8211; in elk geval bij een grote publieksfilm. Want het grote publiek wil mee kunnen leven. En verwacht dus een sympathieke hoofdpersoon.
Hoe een scenarist en regisseur dat proberen op te lossen, is te zien in twee grote biografische films die vlak na elkaar uitkomen: J. Edgar onder regie van Clint Eastwood, over de man die decennia de scepter zwaaide over de FBI, en The Iron Lady, van de minder bekende Phyllida Lloyd, over Dame Margaret Thatcher.
Twee films die een lange periode en een land portretteren. Met twee hoofdrolspelers die op een Oscar mikken, respectievelijk Leonardo DiCaprio en Meryl Streep. En met een onderwerp dat controverse oproept: Eastwood is onder meer verweten Hoovers racisme te bagatelliseren en Britse conservatieven, die vonden dat Thatchers prestaties geen recht werd gedaan, riepen zelfs op tot een parlementair debat.
Maar daar houden de overeenkomsten niet op. Van de dominante ouder tot de getroebleerde liefdesrelatie, van de opkomst van een moderne geest tot het krampachtig vastklampen aan de verworven macht: beide verhalen zijn feitelijk een invuloefening binnen hetzelfde format. Als verhaal bezien, zijn J. Edgar en The Iron Lady dezelfde film.
Wat doet dat format? Empathie wekken, door veel aandacht te schenken aan de privéproblemen van de hoofdpersoon. Een relatieprobleem, een dominante ouder, de jeune premier die moet opboksen tegen de gevestigde orde &#8211; dat roept gemakkelijk sympathie op. Emotioneel moet dat de film in balans brengen met de afschuw die veel mensen voelen bij de politieke daden van de hoofdpersonen. Maar inhoudelijk is dat problematisch. Een alledaags privéprobleem is niet gelijkwaardig aan een publieke misdaad. Emotioneel, kun je zeggen, word je als kijker belazerd. Door J. Edgar op dezelfde manier als door The Iron Lady. In zeven stappen.
1. De aftakeling
Een oude man, een oude vrouw blikken terug op hun leven. Zonder spijt, maar toch. Oude boeven wekken meer sympathie dan boeven in de kracht van hun leven. Het helpt als ze flink verzwakt raken. De koppige J. Edgar Hoover weigert te luisteren naar zijn lichaam dat het naderende einde aankondigt. En Margaret Thatcher dementeert &#8211; de weergave daarvan vormt een van de controversiële kanten aan The Iron Lady. Ziek, dement: zielig, medelijden. Met als bijkomend nadeel, voor beide films, dat er een heleboel make-up voor nodig is. Dat is bij Thatcher beter gelukt dan bij Hoover: op zijn latexmasker is al veel commentaar gekomen. Maar ook bij Meryl Streep ga je kijken naar de plakrandjes, zeker door de flashbacks, waardoor je de oude en de jonge versie steeds kunt vergelijken.
2. Dominante ouders
Geen biografie zonder een stukje vormende jeugd. Liefst zo eenvoudig verteld dat de kijker gemakkelijk een eendimensionaal verband ziet met de latere carrière. J. Edgar en The Iron Lady doen hetzelfde: de dominante ouder (bij Thatcher haar vader, bij Hoover zijn moeder) indoctrineert de hoofdpersoon. Bij Thatcher is een speech die haar vader, een kleine neringdoende, geeft als lokaal leider, zelfs de belangrijkste verwoording die we te horen krijgen van haar latere neoliberale beleid. Alsof ze als een automaat zijn ideeën volgt, en dus &#8211; zo is de onuitgesproken boodschap &#8211; daarvoor zelf minder verantwoordelijkheid draagt. Minder schuld. Zo is ze nu eenmaal opgevoed.
3. De jonge vernieuwer
De onvermoeibare, intelligente nieuweling met de frisse ideeën, die moet opboksen tegen het establishment. De eenling tegen het systeem: een standaardvorm van de Hollywoodcinema, die altijd de sympathie legt bij de eenling. Thatcher, die als vrouw (met het afschrikwekkende beeld van haar moeder achter het aanrecht nog op het netvlies) het mannenbolwerk van de Conservative Party verovert. Hoover, die als in CSI avant la lettre de modernste opsporingsmethoden hanteert, waar de toenmalige gevestigde orde eerst niets van wil weten. Hoe meer aandacht voor deze levensfase, hoe minder gewicht de latere fase krijgt &#8211; die waarin zij zelf het systeem zijn, net zo conservatief en neerbuigend.
4. Succes!
En dan: succes! Er moet een piek zijn, voordat de afdaling begint, and everybody loves a winner. Voor Hoover is het de ontvoering van de baby van luchtvaartpionier Charles Lindbergh &#8211; een zaak die heel Amerika in de ban hield &#8211; die hij, volgens de film, met forensisch onderzoek oplost. Voor Thatcher is het, na haar verkiezing tot premier, de triomf in de Falklandoorlog. In oorlogstijd schaart iedereen zich achter de leider en dat wordt nog versterkt doordat zij als vrouw niet over zich heen laat lopen door generaals en tegensputterende grijze mannen. Geëmancipeerd, maar toch ook prettig traditioneel: ze schenkt zelf de thee in en stuurt de familie van iedere omgekomen soldaat een handgeschreven brief. Sympathiek.
5. Caesar
Vervolgens corrumpeert de macht. Hoover en Thatcher versterken hun heerschappij en hun heerschappij versterkt hen &#8211; in elk geval in hun eigen ogen. Hun gelijk is absoluut, tegenspraak wordt niet geduld; compromissen, overleg, twijfel, een voorzichtige benadering &#8211; het is allemaal laf. Daarbij hoort een absoluut vijandsbeeld &#8211; voor Thatcher en Hoover is dat het communisme. Bij de kruiperige entourage borrelt ondertussen de onvermijdelijke onvrede over de tirannieke alleingang.
6. Brutus
Een Groot Leider houdt er niet zomaar mee op. Een Groot Leider wordt verraden. Een dolk in de rug roept meer medeleven op dan langzaam tanende populariteit en invloed. Voor Thatcher is de doodsteek de kandidaatstelling van partijgenoot Michael Heseltine (een leuk gecaste Richard Grant) voor het leiderschap van de Conservative Party. Zij houdt de eer aan zichzelf en treedt af. Bij Hoover is de situatie minder duidelijk, omdat hij in 1972 in het harnas overlijdt. Toch vervullen de Kennedy&#8217;s en Martin Luther King Jr., verhaaltechnisch gezien, in J. Edgar dezelfde functie: ze weigeren zich neer te leggen bij Hoovers systeem van chantage met geheime slaapkameropnamen. Daarmee wordt Hoovers psychologische ondergang ingezet.
7. Een complex liefdesleven
De gemakkelijkste manier om iemand sympathiek te maken, is een liefdesrelatie. Die moet, in het ideale geval, warm zijn (zodat we de zachte kant van onze hoofdpersoon leren kennen), maar ook moeilijk (zodat we medelijden krijgen en daarmee de minder verkwikkelijke persoonlijkheidseigenschappen beter tolereren).De geliefde moet telkens terugkeren. Dat is het gemakkelijkste middel van de filmmakers om de emotionele balans te handhaven. Demonstratie neergeslagen? Martin Luther King Jr. &#8216;onze grootste binnenlandse bedreiging&#8217; genoemd? Even een intiem momentje met de teerbeminde.
Om het voor de kijker niet nog ingewikkelder te maken, is die partner perfect. Zowel Denis Thatcher als Clyde Tolson heeft geen enkele slechte eigenschap. Clyde Tolson? Ja, J. Edgar gaat uit van de bekende theorie dat Hoover, publiekelijk homofoob, een romantische relatie had met zijn rechterhand Tolson. Hoover, die van huis uit heeft meegekregen dat homo&#8217;s verschrikkelijk zijn. &#8216;Ik heb nog liever een dode zoon,&#8217; zegt zijn moeder, die iets begint te vermoeden, &#8216;dan een nicht als zoon.&#8217; En terwijl Eastwood de ontmoeting met Tolson, geheel volgens de clichés van de cinema, filmt als liefde op het eerste gezicht en weinig twijfel laat bestaan over Hoovers gevoelens, accepteert Hoover zijn eigen geaardheid nooit zichtbaar. In zijn afkeer van homo&#8217;s spaart hij ook zichzelf niet. Zielig: medelijden.
The Iron Lady gebruikt dezelfde dramatische methode, maar heeft daar kunstgrepen voor nodig. Er is namelijk weinig ingewikkelds aan Thatchers relatie met de gedweeë Denis. Die mag haar dan in één scène verwijten dat zij haar gezin verwaarloost, verder is hij altijd even opgewekt en ondersteunend. Om toch enige complexiteit aan te brengen in de relatie, geeft de film Thatcher op haar oude dag hallucinaties. Zij dementeert en waant haar echtgenoot, die in 2003 was overleden, aan haar zijde. Hij geeft haar vriendelijk kritiek op haar gedrag, als een soort sprekend geweten. Een slimme, maar ook doortrapte truc: zo blijft Thatcher iemand die nooit een fout zal toegeven, terwijl de kijker ziet dat ze heus wel beter weet. Want wat Dennis zegt, verzint ze zelf. Sympathiek. En zielig.
We eindigen, zo vereist de flashbackstructuur, weer bij het begin. Het oude gezicht, de min of meer gelukte make-up. Een stervende hoofdpersoon &#8211; Hoover helemaal, Thatcher flink op weg, wankelend en een schim van zichzelf. Durf dan nog maar eens na te trappen. Dit wil niet zeggen dat de twee films onverbloemd partij kiezen voor hun hoofdpersoon. Veel nare dingen die ze gedaan hebben, zitten er wel degelijk in &#8211; al is het soms, door de focus op hun privéleven, erg kort.
Maar de dramatische noodzaak om empathie te wekken voor de hoofdpersoon zet de makers in een klem. Een klem die beide films, ondanks Oscarwaardige acteerprestaties van de hoofdpersonen, ervan weerhoudt om inhoudelijk echt prikkelend te worden. Het schrijnt niet, het wordt niet gevaarlijk, de makers gaan nergens in de aanval. Ze durven niet. J. Edgar en The Iron Lady zijn veilige films. Dat is juist bij zulke hoofdpersonen, die zelf de regels nadrukkelijk niet volgden, een teleurstellende keuze.
Thatcher
Margaret Thatcher (1952) was Brits premier van 1979 tot 1990. Ze was &#8211; sinds 1927 &#8211; de langstzittende en eerste vrouwelijke eerste minister van Groot-Brittannië. Onder haar bewind werd in 1982 in een paar weken de Falklandoorlog gewonnen en ondanks massale stakingen sloot ze tientallen kolenmijnen. Toen ze de Poll Tax wilde invoeren, zette ze daarmee haar ondergang in. Na 2001 trok ze zich op doktersadvies terug uit het publieke leven. Ze leidt sinds een aantal jaar aan Alzheimer.
Hoover
J. Edgar Hoover (1895) was van 1924 tot zijn dood in 1972 directeur van de FBI. Hoewel hij voor zijn dood alle sporen uit zijn verleden heeft geprobeerd te wissen, waren er sterke geruchten over banden met de maffia. Bij zijn jacht op iedereen die mogelijk staatsgevaarlijk was, opereerde hij op en over de grenzen van de wet. Vier presidenten lukten het niet hem te ontslaan. Na Hoover werd de termijn voor zijn functie op maximaal 10 jaar gesteld.

Gerelateerd