Nu de discussie over Zwarte Piet (net als Piet zelf) is verbleekt, wordt het hoog tijd een andere schadelijke negentiende-eeuwse Hollandse traditie om zeep te helpen. We hebben het over het afsteken van vuurwerk tijdens Oud en Nieuw. Tijdens de vorige jaarwisseling leidde dat tot 36 afgerukte vingers, acht geamputeerde handen, achttien mensen die aan één of beide ogen blind werden en één dode. Maurice de Hond peilde dat inmiddels tweederde van de Nederlanders zich uitspreekt voor een verbod op het vrij afsteken van vuurwerk. Hoe doe je dat zonder het oudejaarsfeest de nek om te draaien?

‘We laten een veertienjarige of dronken persoon toch ook geen auto besturen?’

Inge Wolsink, onderzoeker op het snijvlak van psychologie en bedrijfskunde, wijst erop dat het vuurwerk niet het probleem is, maar het risico-inschattingsvermogen van de mensen die het afsteken. ‘Vaak mensen die vanwege Oud en Nieuw dronken zijn, of adolescenten.’ Bij pubers, zegt Wolsink, zijn de delen van de hersenen die risico, emoties en cognities reguleren nog niet volledig ontwikkeld. ‘Zij zijn gevoeliger voor groepsdruk en hebben meer moeite om impulsen te controleren dan volwassenen.’ Alcohol heeft een vergelijkbaar effect. Wolsink: ‘We laten een veertienjarige of dronken persoon geen auto besturen, maar staan wel oogluikend toe dat juist deze groepen met vuurwerk klooien.’ En dat terwijl de gevolgen voor henzelf en anderen desastreus kunnen zijn.

Een vuurwerkverbod voor adolescenten en mensen die gedronken hebben is een optie, maar heeft alleen zin als het ook strikt gehandhaafd wordt. ‘Anders verhoog je alleen het stoerheidsgehalte en dus het gebruik door mensen die de risico’s niet kunnen inschatten.’ Wolsink stelt zich wel de vraag of er zonder adolescenten en beschonken volwassenen ‘nog mensen overblijven die überhaupt vuurwerk willen afsteken.’

‘Ik pleit voor oud en nieuw met licht, muziek en water’

Toxicoloog Jacob de Boer maakt zich vooral zorgen over de schadelijke effecten van knalvuurwerk voor het milieu en voor dieren. ‘Vogels raken in paniek, vliegen massaal tegen hoogspanningskabels en kunnen hun nesten niet meer terugvinden. Om die reden zou je eigenlijk geen vuurwerk moeten afsteken binnen een straal van drie kilometer van vogelbroedplaatsen. Daarnaast leidt het afsteken van vuurwerk tot het vrijkomen van dioxines die het effect van klimaatmaatregelen teniet doen. Overal wordt veel moeite gedaan om vuilverbrandingsovens dioxinevrij te krijgen, maar na een stevig vuurwerk nemen de dioxines weer met een factor vier toe.’ Ook sulfaten, nitraten, ozon, arsenicum, perchloraat en hexachloorbenzeen komen vrij. De Boer ziet geen milieuvriendelijk alternatief voor knallend vuurwerk. ‘Ik pleit voor Oud en Nieuw met licht, muziek en water. In Barcelona heb je prachtige shows met fonteinen die op het ritme van de muziek en licht bewegen.’

‘Partypoppers geven minder verloren ledematen’

Maikel Boot, promovendus microbiologie, ziet talloze andere mogelijkheden. ‘We moeten waardige vervangers zoeken die inspelen op de wens naar visueel spektakel en het spanningselement van de knal.’ Hij pleit voor grote lasershows, maar heeft ook oog voor de noden van het individu dat zich om twaalf uur ’s nachts op straat te midden van zijn buren wil uiten. Als alternatief voor kinderen: ‘Je kan heel gemakkelijk zelf glow in the dark bellenblaas maken.’ Het recept is online te vinden. ‘Je zou zulke bellen kunnen vullen met koolzuurgas door droogijs te gebruiken, voor een spannend effect.’

Een radicaler idee is het inzetten van dieren die in het donker licht geven. Op basis van genetische modificatie bestaan inmiddels niet alleen fluorescerende vissen, maar ook glow in the dark katten en varkens. ‘Je kan die dieren trainen en een lichtshow laten geven. Misschien een leuke optie voor een dierentuin zoals Artis. Dat is nog nooit eerder gedaan, hoogstwaarschijnlijk vanwege ethische bezwaren.’ Wie alsnog ouderwets wil blijven knallen, raadt Boot partypoppers aan. ‘Partypoppers geven net zoveel rommel als gewoon knalvuurwerk, maar leiden tot minder verloren ledematen.’

‘Breng speciale flessen op de markt met goedkoop bocht die lekker knalt’

Hoogleraar etnologie Peter Jan Margry relativeert de schade die vuurwerk aan mensen toebrengt. Bergbeklimmen leidt tot meer ongelukken. In zijn vakgebied wordt de oorsprong van het Oud en Nieuwfeest gezocht in de Germaanse joelfeesten waarmee zij de overgang naar het nieuwe jaar vierden. Margry heeft daar zelf zijn twijfels bij: mensen over de hele planeet markeren met rituelen de overgang van het oude naar het nieuwe. ‘Lawaai tref je in alle culturen aan. Het is een cultuurconstante. Ketelmuziek, een huwelijk met blikjes achter de auto: lawaai markeert de afsluiting van het oude.’

Vuurwerk afsteken past in die traditie. Als dat straks niet meer mag, adviseert Margry een sterkere nadruk te leggen op dat andere knalritueel tijdens Oud en Nieuw: het ontkurken van de champagnefles. ‘Misschien kunnen we die traditie verstevigen. Hema en Albert Heijn zouden speciale knalflessen op de markt kunnen brengen met goedkoop Chinees bocht dat niet lekker smaakt maar wel lekker knalt.’

‘Laat mensen doen waar ze goed in zijn, dan nemen ze zelf verantwoordelijkheid’

Politicologe Nanke Verloo trekt lessen uit de aanpak van het Vreugdevuur in Haag. ‘Het is een oude traditie in volksbuurten zoals de Schilderswijk dat bewoners strijden om wie het mooiste, hoogste en meest indrukwekkende vuur kan bouwen van oude kerstbomen.’ Dit Vreugdevuur liep regelmatig uit de hand doordat bewoners uit rivaliserende buurten bij elkaar kerstbomen gingen ‘rausen’. ‘Rondom het vuur werd er eerst tegen elkaar gestreden, maar zodra de politie of de ME kwam, voegden de groepen zich samen om een potje te matten met de politie.’

Tegenwoordig wonen veel voormalige Schilderswijkers in Vinexwijk Ypenburg. Daar ontstonden tijdens Oud en Nieuw elk jaar rellen. De oplossing bleek erin te liggen de oude traditie van het Vreugdevuur nieuw leven in te blazen. ‘Een opbouwwerker gaf een groep voormalige Schilderswijkers in Ypenburg de kans een groot Vreugdevuur organiseren.’ Voorwaarde: ze moesten ook de verantwoordelijkheid nemen voor de rellende jongeren.

Verloo: ‘Sinds vijf jaar is het Vreugdevuur in Ypenburg een gemeenschapstraditie waar beleidsmakers, welzijnswerkers, agenten en verschillende bewoners gezellig samenkomen.’ Haar les (tevens kerstgedachte): ‘Laat mensen doen waar ze goed in zijn, dan nemen ze zelf verantwoordelijkheid en vinden ze samen een oplossing.’

In De Oplossers presenteert onderzoekersbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan driehonderd wetenschappers van VU en UvA. Kijk op De Oplossers-site voor de achtergronden bij de rubriek.