Reportage / De Russische kaviaarmaffia

IK ben hier eerder geweest -elf jaar geleden. De berichten over de afnemende stand van de steur, die sinds de prehistorie de kuit verschieten die James Bond met Smirnoff-wodka in gezelschap van zijn veroveringen pleegt te consumeren, waren destijds al zo alarmerend dat men uit alle hoeken van de wereld naar de Kaspische Zee vloog. De Russische gekte had toen, in de wilde jaren negentig, ook hier weer eens op surrealistische wijze gestalte gekregen. Al in de hangar van het vliegveld van Astrachan, terwijl de koffers een voor een op de lusteloze ratelband rolden, werd het journaille door een dame van Caviar Tours opgevangen. ‘Wat wilt u? Een nachtje op pad met stropers? Een gesprek met de milieumilitie?’ De internationale bezorgdheid over de afname van de steur door milieuvervuiling en stroperij had zich, in het Rusland dat net de vrije markt had leren kennen, vertaald in een lijst met tarieven.

Een kilootje stroperskaviaar deed destijds in Moskou tachtig dollar, tegen ruim twaalfhonderd nu, terwijl de smeuïge parels van de legendarische blonde beloega – een steur die minstens een eeuw uit de netten wist te blijven – in Europa voor bedragen van achttienduizend euro van de hand gaat. Het Kremlin heeft de commerciële steurvangst, na jarenlang aandringen van natuur- en milieuorganisaties alsook uit welbegrepen eigenbelang, sinds 2002 per oekaze volledig verboden. Bovendien geldt er een federaal exportverbod. Maar Russische kaviaar is nog steeds te krijgen. Waar komt deze vandaan?

De onschuldige tijd van Caviar Tours is al lang voorbij. Het gevecht om de laatste eitjes van de steur die het cataclysme van vijfenzestig miljoen jaar geleden – waarbij de dinosauriër als soort het loodje legde – wist te overleven, is in Ruslands geografische onderbuik verworden tot een cynische en keiharde business. Met zijn internationale vertakkingen is de Russische kaviaarmaffia slechts te vergelijken met de drugskartels in Zuid-Amerika, waarin niet alleen miljarden dollars omgaan, maar waarbij ook op koelbloedige wijze wordt afgerekend met rivalen en verraders.

Stropers

Michail Filippovitsj Zinger, de zesenzeventigjarige adjunct-hoofdredacteur van de krant Wolga, had mij op de vijfde verdieping van het uitgewoonde redactiekantoor in Astrachan, een typische Zuid-Russische provinciestad met een soep aan nationaliteiten, bijgepraat. ‘Mijn zoon woont in Israël. Hij zegt vaak: waarom kom je niet naar mij toe? Ik ben geboren in Odessa, maar ik woon hier al zo lang en houd van mijn vak: het blootleggen en controleren van de waarheid. Het verhaal van de kaviaar is een tragedie in zijn allerlaatste acte. Feitelijk is er amper nog vis over.’

Zijn overige woorden waren ontluisterend. Door het drillen naar olie en gas in de Kaspische Zee, de bouw van stuwdammen voor het opwekken van witte elektriciteit in de Wolga en stroperij is het aantal steuren op de aarde in vijftien jaar met zevenennegentig procent afgenomen. Negentig procent van de kaviaar die wereldwijd wordt geconsumeerd is traditioneel afkomstig uit de Kaspische Zee. Produceerde de Sovjet-Unie in 1977 nog 2770 ton zwarte kaviaar; vorig jaar kon Rusland bogen op een povere vier ton, afkomstig van steurkwekerijen en een handjevol bedrijven met de licentie om jaarlijks een quotum ‘voor wetenschappelijke doeleinden’ te vangen.

Zinger, die tussendoor de print van de voorpagina voor de volgende dag bekijkt en declaraties en andere papieren aftekent, gooit zijn roestbevlekte handen in de lucht: ‘Dat is het officiële verhaal! Maar er worden tonnen illegaal gevangen. De straffen voor stropers zijn draconisch. Ze worden beschouwd als bioterroristen. Het bezit van een dode steur is al prima facie bewijs voor tien jaar strafkamp. Met extra zwaar regime. En toch gaat het allemaal door, het gaat allemaal gewoon door. Zoals eigenlijk alles hier in Rusland.’

Volgens de overlevering verbood tsaar Peter de Grote in de tijd van de poetina (het opzwemmen van de steuren in het voorjaar en in de herfst uit de Kaspische Zee tegen de zoete stroom van de Wolga in om te paaien) het luiden van de kerkklokken. Om de vrouwtjessteuren bij het schieten van hun onbevruchte eitjes zo gunstig mogelijk te stemmen.

Nu klinkt in de stoffige straten niet alleen het vettige Russisch-orthodoxe gebeier, maar ook het Allah van de vele moskeeën. Russen, Wit-Russen, Oekraïners, Oezbeken, Georgiërs, Kalmukken, Azeri’s en tientallen andere etnische minderheden bevolken de straten. Maar daar waar elf jaar geleden nog overal op de markt werd gefluisterd: ‘Kaviaar? Hé kerel, wil je een kilootje beloega?’ is het woord ikra nu bij iedereen taboe.

‘Nee, we hebben hier geen kaviaar. Het vangen van steur is toch verboden?’ zegt een roodharige verkoopster, koket giechelend als een schoolmeisje. Toch liggen er op haar toonbank in kunstige stapels sevroegasteuren, hun prehistorische spitse snuit voor de liefhebber goudkleurig gerookt met een geheim zaagselmengsel. ‘Deze komen van het wetenschappelijke quotum. Als u kaviaar wilt, dan is daar verderop een winkeltje. Alles met papieren van de overheid.’

In een met tentdoek overdekt doorgangetje, stinkend naar haring, stappen twee zigeuners met gutturale kreten op me af. ‘Wat doe je hier met die camera? Opgesodemieterd!’ Dan duikt de Iraanse Azeri op. Onder zijn mosterdgele T-shirt is hij één en al spier. ‘Deze buitenlander is mijn vriend.’ Hij begint te schelden in een taal die ik niet versta. De zigeuners stuiven weg. Als we de brandende junizon inlopen, zegt hij. ‘Mijn naam is Ulduz. Ik handel in gedroogd fruit en pistachenootjes uit Iran. Maar door de crisis ligt alles in duigen. Iedereen kent me hier, want ik geef ook karatelessen. Een paar jaar geleden werden mensen in de buurt van de markt zelfs overdag doodgestoken. Afrekeningen van rivaliserende clans. Niemand die wat deed. Ook de militie was doodsbang. Toen is er op last van de procureur uit Moskou een grote schoonmaak geweest. Iedereen verdween in het kamp. Of in het graf. Hou je van kamelenvlees? Even verderop verkopen ze uitstekend kamelenvlees. Nee?’ Hij grijnst: ‘Natuurlijk weet ik waarvoor je komt. Ik ben niet achterlijk. Ik heb contacten. Maar als je me besodemietert weet ik je te vinden. Tot de Noordpool aan toe.’

Kiloblikken kaviaar

Geen Caviar Tours ditmaal, maar ook Ulduz vraagt na zijn tweede, met trillende oogspleetjes opgestoken sigaret een zeker bedrag. Het is crisis en hij heeft een vrouw en een zoontje. Ik geef hem het geld graag. We passeren in zijn afgetrapte Toyota de houten bouwvallen en elektriciteitsmasten van de nederzetting Krasnije Barrikadi, Rode Barricaden. Op het dak van een kleuterschool staat: ‘Wij leven vrolijk!’

Bij een uitloper van de Wolga zitten zwarte mannensilhouetten met hengels aan de lommerrijke oevers. ‘Die vissen op haring. Het is nu ook de paaitijd voor de Kaspische haring. Maar het zijn onze eigen mensen. Niet die uit de hoofdstad.’ In de Wolgadelta wemelt het van de luxueuze ‘uitrustbases’, waar welgestelde Russen uit voornamelijk Moskou zich in het voorjaar aan het sportvissen en in het najaar aan de jacht wijden. Ulduz’ minachting voor hen is compleet. ‘Dikke zakenlui, hijgend van de angina pectoris. Ze komen als commando’s in grote zwarte jeeps aanrijden, gekleed in fonkelnieuw legeruniform. En natuurlijk met hun ingevlogen of in de stad bestelde hoeren. Het is hun om zo groot mogelijke vissen te doen. En in de herfst knallen ze alles af: ganzen, fazanten, patrijzen, wilde zwijnen. Ze zuipen, vreten en neuken zich met hun erectiepillen zogenaamd de hemel in. Dan vliegen ze weer naar Moskou terug.’

Van steurvangst houden ze zich verre. Ze beseffen als geen ander dat iedere beweging op dit gebied zonder krisja (een ‘dak’ binnen de staatsstructuren dat onontbeerlijk is bij vrijwel iedere vorm van zakendoen en strafrechtelijke immuniteit moet verschaffen) linea recta de gang naar de cel of een Siberisch werkkamp betekent. Maar de stropers weten hen te vinden, zodat ze met kiloblikken kaviaar huiswaarts keren.

Ulduz vertelt wat iedereen hier weet: dat de steur in de vrije natuur op uitsterven staat, maar dat de stroperij onder leiding van corrupte militieofficieren en ambtenaren onverminderd doorgaat. ‘Er is eigenlijk niets veranderd. Behalve het aantal steuren dat nog gevangen wordt. En de prijs. De echte stropers zitten niet hier, maar in Moskou. Ja, daar zitten de bazen van de kaviaarmaffia, de echte schooiers!’

Zelf heeft hij nooit iets met kaviaar te maken willen hebben. Hij is streng gelovig en het eten van de zwarte parels geldt volgens zijn islamopvatting niet als halal. Via zijn vrienden – ‘natuurlijk is op de markt kaviaar te krijgen, maar pottenkijkers als jij hebben ze meteen door’ – weet hij tot in de finesses hoe het netwerk in elkaar steekt. ‘Prijechali! We zijn er!’ In opwaaiende stofwolken staan baboesjka’s en bejaarde vissers langs de weg, voor hun in vrolijke kleuren opgeschilderde huisjes, gedroogde vis te verkopen. Dan zwenken we het gortdroge moddercraquelé op van Sergievka, een vermaard kaviaarstropersnest. ‘Zeg dat je een neef van me bent uit Teheran. Ze weten niet eens waar dat ligt. Ze weten niet eens waar Moskou ligt. In deze dorpen weten ze één ding: vis vangen en overleven.’

De zomerhitte hangt samen met de muggen trillend boven het water. In de verte dobberen wat bootjes. Een kraanvogel trekt met lome slagen in de satijnblauwe lucht voorbij. Kinderen plonzen van verroeste piertjes en boten in het water. Igor kijkt vanuit de schaduw van zijn huisje met zijn zeventigjarige troebele blik toe.

‘Steur? Hier in het water zit al lang geen steur meer. Dat zweer ik jullie. Ik heb zelf in geen eeuw kaviaar gegeten. Wij leven van de vobla. Willen jullie er een paar? Vijftien roebel per stuk. Heerlijk bij een koud biertje!’ En de bejaarde Rus wrijft over zijn grijze tolstojbaard.

‘Is Igor Vasiljevitsj er?’ Ulduz vermaalt met zijn helderwitte tanden een handje zonnebloempitten uit een papieren puntzak.

‘Ken je die dan?’ vraagt de tolstojbaard.

‘Natuurlijk, van de markt in Astrachan. Ik heb hem karatelessen gegeven.’

‘Ah, u bent dus de karatekoning! En die heer daar?’

‘Dat is mijn neef uit Teheran.’

‘Teheran, Teheran…’ De baard wordt weer filosofisch gekneed. ‘Maar wat komen jullie hier doen? Vroeger was het hier goed. Bij de viskolchoze werden tientallen beloegasteuren per dag gevangen. Voor de revolutie werd de zwarte kaviaar in tonnen van duizend kilo met kamelen in karavanen naar Nizjni Novgorod gebracht. En vandaar verder met de stoomboot vervoerd naar Moskou. Dat wist u zeker niet, hè? Nu hebben we hier van de armoede bijna geen ontlasting meer.’

Dorpelingen druppelen toe. Iedere vraag over steurvangst wordt met schichtige blikken zwijgend beantwoord. Als een jongetje in een rode zwembroek mij vraagt of er in Teheran mooie discotheken en winkels zijn, gilt een vrouw uit een raampje. ‘Andrej, binnenkomen! Stuk ongeluk, hoor je me niet? Wég daar! Naar binnen!’

Op de terugweg naar Astrachan, waar Ulduz om zes uur in de middag een karateklas heeft, vertelt hij: ‘Iedereen is stervensbenauwd. De bootjes kunnen ze niet opbergen. Maar het stropersgerei wel. Dat verstoppen ze onder de grond. Een net met haken zomaar uithangen, zou hetzelfde zijn als het tonen aan een waslijn van pikant kinderondergoed in een wijk waar een actieve pedofiel wordt gezocht. Weet je dat ik eigenlijk jurist ben? Ik doe een avondopleiding rechten. Ik heb onlangs een Russisch paspoort aangevraagd. Bij het Openbaar Ministerie valt goud te verdienen.’ Zijn mobieltje gaat. Hij ratelt iets in het Azerbeidzjaans. ‘Ben je morgenavond nog hier? Mooi, ik zal proberen iets voor je te regelen. Je wilt toch zien hoe het allemaal gaat? Maar het kan natuurlijk niet voor niets. En als je me verneukt, dan weet ik je te vinden – desnoods tot op de Noordpool.’

Kweeksteur

Bij het Federale Onderzoekscentrum voor de kunstmatige kweek van steurtjes BIOS in het dorpje Ikrjanoje, heerst de volgende morgen vooral een deprimerende stilte. Het heeft volgens Michail – een insider die anoniem wil blijven – alles te maken met de recente overname van het wetenschappelijke centrum door ambtenaren uit Moskou. ‘Ze willen allemaal een deel van de koek. De koek wordt steeds kleiner. Maar niettemin: het is koek.’ De koek bestaat in dit geval uit stempels om wetenschappelijke vangstquota te verordonneren, waarvan de kaviaar illegaal op de markt komt. ‘Waar stempels zijn, daar is corruptie.’

Hoofd vistechnologe Tatjana Tsjerbakova, in haar stofjas, is niettemin volledig aan haar werk toegewijd. Ze herhaalt wat Zinger eerder op zijn burelen had gezegd – alleen in nog apocalyptischer bewoordingen.

De dagen van de wilde steur in de Kaspische Zee zijn geteld. De toekomst is aan de kweeksteur. Ze erkent de idiotie van de sovjetwetenschappers die maar dammen bleven bouwen, zonder oog te hebben voor de gevolgen daarvan voor de visstand. Maar het was vooral de uiteengevallen USSR met zijn totale anarchie, waarin iedereen ging graaien naar het zwemmende zwarte goud, dat de catastrofe inleidde. Nog steeds hebben Azerbeidzjan, Kazachstan, Turkmenistan en Iran de steurvangst niet verboden. De herkomst van veel Russische stroperskaviaar wordt ‘omgekat’ en dan op de wereldmarkt gebracht.

De grootste bedreiging komt van de kaviaarmaffia in het nabijgelegen Dagestan, het bergachtige Russische gebied waar hulpverlener Arjan Erkel lange tijd gegijzeld zat. ‘Ik was vorig jaar op bezoek in de hoofdstad Machatsjkala. Misschien kunt u het volgende beter niet opschrijven. Maar daar wonen kaviaarclans in hun villa’s achter hoge bewaakte muren. Tsjetsjeense en andere moslims die vroeger leefden van ontvoering en oorlog. Met trawlers en de modernste opsporingstechnieken via de satelliet vangen ze de steur op volle zee, terwijl de kaviaar dan eigenlijk nog helemaal niet goed rijp is. Ze snijden de vissen aan boord open en werpen de lijken in de golven terug.’ Nikolaj Vladimirovitsj Bakoerskij, hoofd afdeling Natuurbehoud en Ecologische Veiligheid van het district komt binnenlopen. Hij hoort het verhaal aan en voegt eraan toe: ‘Het is als een wapenwedloop. Nieuw zijn snelle mobiele brigades. Die gasten hebben de duurste Yamaha-speedboten van 250 pk en zijn bewapend als guerrilla-eenheden. Ambtenaren en militieagenten die niet meedoen, worden vroeg of laat neergelegd. Dat er sowieso nog een steur de Wolga komt opzwemmen is eigenlijk een wonder. Alles wordt al op zee weggekaapt.’

Een federaal programma verplicht BIOS jaarlijks vijfenhalf miljoen kweeksteurtjes in de Wolga uit te zetten, om de ecologische catastrofe te keren. Maar het is dweilen met de kraan open. ‘Nog geen halve procent overleeft.’ Wandelend langs bassins, waar ministeurtjes van een paar centimeter hun 250 miljoen jaar oude genen laten krioelen, vervolgt ze: ‘Onlangs was premier Poetin hier te gast, maar de regeringssubsidie is lang niet voldoende. Daarom ontplooien we ook commerciële activiteiten. Behalve steurkweek, de productie van zwarte kaviaar. Maar het vergt toewijding en vooral veel geduld. Pas na een jaar of vijf, zes zijn de meeste steursoorten geslachtsrijp.’

BIOS introduceerde vlak na de opening in 1994 een noviteit: het via een keizersnede onttrekken van kaviaar aan de vis. De kuit wordt eruit gehaald, de wond chirurgisch dichtgenaaid en de steur teruggeworpen in het bassin, zodat hij na twee jaar opnieuw kaviaar kan geven. ‘Maar veel vissen overleven deze methode niet. Sinds een paar jaar worden de eitjes met een incisie in de eileider door onze specialisten als het ware eruit gemolken. Dat is veel minder traumatisch.’

Tsjerbakova reist met haar expertise alle continenten over. ‘Ik kom regelmatig in China. De Chinezen kopen in grote hoeveelheden ons steurmateriaal. Maar ze doen alles veel beter en sneller dan wij. Ik voorspel u: over een halve eeuw wordt zwarte kaviaar verbonden met Sjanghai, zoals in de eeuwen hiervoor met ons mooie Astrachan.’

Valse certificaten

Tegen de avond gaat in mijn hotelkamer de plastic mintgroene telefoon. ‘Met Ulduz, waarom is je mobiel afgesloten? Ik kan vannacht niet meekomen. Maar mijn vriend Igor Vasiljevitsj wacht je om twee uur op. Voor de brug bij Rode Barricaden. Neem een zwarte Wolga taxi voor het hotel. En ditmaal geen camera!’

In de dorpen aan de rivier is alles donker. Maar het is verbijsterend hoeveel licht een bijna volle maan nog geeft. Je kunt er een boek bij lezen. Igor Vasiljevitsj schudt op de brug zwijgend mijn hand. Hij vraagt om zijn geld; we stappen in een Lada. Twintig minuten later stoppen we aan de dichtbegroeide oever van een rivierader, waar een schim zich ophoudt in een metalen bootje. Het is Ulduz. Zijn witte gebit blinkt op. ‘Ha vriend, verbaasd me hier te zien? Igor wilde toch niet alleen met je op pad. Vond hij te riskant. Maar hij heeft het geld hard nodig.’

Met snorrend motorgeluid glijden we over het water. Igor wil eerst niets zeggen. Maar dan blijkt het met de vrees onder de stropers in de Wolgadelta voor het Russische strafkamp met verzwaard regime wel mee te vallen. Het gros werkt onder ‘het dak’ van de militie en waant zich min of meer veilig. ‘Ik ben gewoon een kaviaarslaaf; ik krijg nog geen tien procent van wat de kaviaar op de markt oplevert. Om van de prijs in het buitenland maar te zwijgen.’ De riviermonding is bezaaid met controleposten, maar de militie kent iedereen van gezicht. De barigi (de opkopers van de gestroopte waar) laten ze gewoon door, als militairen met een speciale missie in oorlogsgebied. Enkele uren al na de vangst is de kaviaar in glazen potjes en blikjes in auto’s ijsgekoeld op weg naar Moskou of de grens van Wit-Rusland met Polen om vandaar – voorzien van valse certificaten – op de Europese markt te worden gebracht. Maar het meeste blijft hangen in het koopkrachtige en kaviaarbeluste Moskou.

De Russische autoriteiten pochten twee jaar geleden dat ze 334 boten hadden aangehouden, 62 kilometer aan stropersnetten vernietigd, 63000 haken, alsook dat ze 6,7 ton steur en kaviaar hadden geconfisqueerd. De wetenschap dat dit slechts het topje van de ijsberg is, verklaart de stille wanhoop deze nacht in ons bootje: er is bijna geen vis in de Wolga meer. Igor Vasiljevitsj laat het motortje op drie plaatsen stilvallen en begint zijn stroperslijnen met de vlijmscherpe haken omhoog te halen. Maar afgezien van een enkel zilverwit visje – niets. ‘Zeven jaar geleden zaten er met gemak drie steuren aan, soms zelfs wel vier. Alles is nu leeg; er is bijna niets meer.’ Waarom gaat hij dan door? Als Igor Vasiljevitsj de motor weer aansjort, geeft Ulduz het antwoord: ‘Een kennis van ons ving onlangs hier in de omgeving een beloega van honderdvijftig kilo – met zevenentwintig kilo aan kaviaar. Dat is op de markt in Astrachan dertigduizend euro waard, snap je? Iedereen hier met een bootje stroopt. Er komen steuren voor van vierhonderdvijftig kilo – dan spreek je over een Mercedes aan kaviaar. Nog afgezien van het kostbare vlees. Dat is de droom die de mannen hier gaande houdt.’

Om half drie in de ochtend is het raak. Een sevroega van veertig centimeter vecht met verbeten kracht in zijn doodskleed van haken. De houten hamer die de hele nacht voorin de boot bonkend heen en weer heeft gerold, wordt opgepakt. Igor Vasiljevitsj grijnst zijn metalen gebit bloot. Hij slaat de steur de kop in, waarna hij de vis met een haak door zijn kieuwen aan een lijntje buiten boord hangt. ‘Voor alle zekerheid. Als de rivierpolitie eraan komt, snijd ik de lijn snel door.’ Pas in zijn houten huisje begint hij op een zeiltje aan de bereiding. Hij snijdt de vis met een reusachtig mes, geslepen door de zigeuners uit de buurt, over de hele lengte open. Hij graait met zijn hand de zwarte massa eruit en gooit deze op een grove zeef op een emmer. ‘Een kleine kilo denk ik,’ mompelt hij, terwijl hij de eitjes zonder de vliezen zachtjes weg wrijft. ‘Vierduizend roebel. Bijna honderd euro. Een geluk, al drie dagen heb ik niets!’

Nadat de gezeefde kaviaar met wat water en zout is gewassen, knijpt hij deze in een strook afgeknipt verbandgaas lichtjes uit. Dan verdwijnt de sevroega met een houten lepel in een neutraal blik.

‘Vergeet Vladlen Nikolajevitsj niet te bellen!’ zegt zijn vrouw, die in een witte nachtpon als een spookverschijning met thee komt aanlopen.

‘O ja.’ De stroper haalt een bijna voorwereldlijke Motorola uit zijn besmeurde kledingplooien tevoorschijn. ‘Ha, beste Vladlen Nikolajevitsj, hoe gaat het? Ja, ja, een kilootje. Maar goede kwaliteit. Mooi grijs. Hoe laat? Over een uurtje al? Goed, dan blijf ik op. Dan blijf ik op u wachten.’ Hij drukt het gesprek weg. ‘Dat was Vladlen Nikolajevitsj. Mijn opkoper. Volledig te vertrouwen. En hij betaalt altijd meteen.’

Als ik met Ulduz terugrijd naar Astrachan gaat de zon met een roodoranje waaier boven de Wolga op. Zonsopgangen boven gedoemde gebieden hebben op de één of andere wijze iets troostends en moois.