Filosofiespecial
Eén enkele denker noemen die me inspireert? Dat gaat niet. Mijn boekenkast puilt uit van de goede boeken: denken is collectief. Het circuleert. Het ene boek voedt het andere en dat resoneert mee in het volgende. En weliswaar maken sommige denkers verrassender denksprongen dan andere, één enkele uitlichten, gaat in tegen alles wat ik weet over lezen en schrijven. Het punt is niet eens dat op die manier veel goeds wordt overgeslagen. Dat is onvermijdelijk, wie iets noemt, verzwijgt iets anders. Erger is dat het bejubelen van één held verbergt dat denken niet verstopt zit in eenzame hoofden, maar heen en weer beweegt.
Neem Marilyn Strathern, die als antropoloog veldwerk deed in Melanesië. De termen die ze daar geleerd had gebruikte ze niet alleen om de verre Anderen te beschrijven, maar ook om een nieuw licht te werpen op de Engelsen en hun ideeën over natuur en cultuur. Lees haar After Nature. Strathern is uniek, maar deelt ook veel met anderen. Zoals de term partial connections met Donna Haraway, die in Primate Visions schreef over wetenschap en over de verhouding tussen mensen en dieren. Mijn favoriete hoofdstuk gaat over onderzoek dat uit de jaren vijftig naar het gedrag van apen. Die waren daartoe gehuisvest in hokken waartussen, net zoals in Amerikaanse buitenwijken, de jongen wel heen en weer konden bewegen, maar de ouders niet. In When Species Meet heeft Haraway het over honden en hun mensen en over hoe die na eeuwen samenleven op elkaar zijn ingespeeld en afgestemd.
De verhouding tussen mensen en dieren komt ook terug in Vincianne Desprets Bêtes et Hommes. Despret maakt duidelijk dat ethologen het gedrag dat ze onderzoeken vaak aan dieren ontlokken. Wie haast heeft en voedsel neergooit zodat er apen te voorschijn komen, krijgt een conflict te zien, en de bijbehorende agressie, hiërarchie en dominante mannetjes. Wie de tijd neemt om diezelfde apen maandenlang te volgen, ziet onderlinge steun, samenwerking en vrouwtjes die gunsten uitdelen of onthouden. Hier klinkt Isabelle Stengers door. Lang geleden, in Orde uit chaos, legde ze ons uit dat scheikunde en natuurkunde niet als vanzelf deterministische kennis opleveren: niet alle natuurverschijnselen liggen in hun oorzaak besloten. Grillige, onvoorspelbare zaken komen echter niet in elk laboratorium aan het licht, ze doen zich alleen voor als de proefopstelling dat toelaat. Dat levert volgens Stengers een interessant criterium voor goede wetenschap op: wetenschap, vertelt ze in Cosmopolitique, is goed als ze zich door haar object kan laten verrassen.
Anna Tsing liet zich verrassen in Kalimantan. In Friction heeft zij het over &#8216;natuur&#8217; en &#8216;cultuur&#8217;. De Engelsen splitsen die twee geforceerd sinds de koning een deel van de bossen voor de jacht reserveerde. Dat was natuur. De inwoners mochten daar geen vallen meer zetten, maar moesten elders hun voedsel verbouwen en land in cultuur brengen. In de talen en de bossen van Kalimantan, leert Tsing, is de ene boom wild, de volgende geplant, en de derde geschikt om honing te zoeken. Hier is een akkertje, even verder gaat het bos zijn eigen gang. Zolang het duurt: houtkappers en investeerders dringen de mondialisering aan iedereen op. Toch is de wereld overal weer net even anders. Terwijl filosofen vroeger universeel geldige uitspraken probeerden te doen, leren we nu meer &#8211; leer ik nu meer &#8211; van inspirerende antropologen die lokale eigenaardigheden navoelbaar maken voor anderen, elders. Dat is precies de kracht van het werk van Judith Farquhar. In Appetites. Food and Sex in Post-Socialist China heeft zij het over wat jarenlang honger lijden, en maoïstische oproepen om je op te offeren voor het collectief, gemaakt heeft van trek, plezier in eten, lekker. Over de verhouding tussen moraal en smaak. En over hoe lastig het is voor een wellevende antropoloog seks te onderzoeken. En zo kan ik doorgaan. Over wetenschappen en hoe ze kennis maken; over mensen en dieren; over eten en gegeten worden; over hiërarchie en samenwerking; over oordelen en proeven. Aan heldhaftige, inspirerende denkers geen gebrek en ik zou met plezier meer over mijn boekenkast vertellen. Maar mijn plaats is op.
Annemarie Mol (1958) is Socrates-hoogleraar sociale theorie, humanisme &#038; materialiteit aan de Universiteit van Amsterdam

Het plezier van gedeeld denken