Op zaterdag 23 april zat Amerika voor de televisie. Op HBO stond primetime een uur geprogrammeerd voor een geheimzinnig project dat popster Beyoncé een week tevoren met de titel Lemonade had aangekondigd. Zou het een documentaire zijn? Een lange videoclip? Een speelfilm wellicht? De verwachtingen waren hoog, fans telden af of sloten nog snel een abonnement af op betaalzender HBO.

Wat volgde waren twaalf videoclips, die door indringende poëzie van de Somalisch-Britse dichteres Warsan Shire werden verbonden. Honderdduizenden kijkers zagen gelijktijdig hoe de zangeres met een honkbalknuppel woedend van zich afslaat en een overspelige echtgenoot terechtwijst, om vervolgens met een flinke middelvinger haar nieuwe vrijheid te vieren. ‘Just give my fat ass a big kiss boy, tonight I’m fucking up all your shit boy,’ schreeuwt Beyoncé de camera in. Op Twitter verkneukelde men zich er al over hoe haar man, rapper en platenbaas Jay-Z, via de televisie de scheidingspapieren kreeg aangereikt. ‘So she’s dropping an album AND a divorce?’ tweette New York Times-muziekcriticus Wesley Morris halverwege het uur. Maar de film ging verder, en na de woede kwam de vergeving, en kwam Jay-Z zelf ook weer in beeld, de voeten van zijn vrouw kussend, zonder woorden smekend om vergiffenis. ‘Found the truth right through your lies,’ zingt de zangeres in het slotnummer, en: ‘True love breathes salvation back into me.’ Beelden van het knuffelende gezin sluiten de clip af.

Wat was hier gebeurd? De film was nog niet afgelopen, of fans van de zangeres startten een klopjacht naar de vermeende minnares. Verschillende beroemde vrouwen werden door een woedende internetmob belaagd. Op website Genius, waar fans gezamenlijk songteksten ontleden, werd woord voor woord besproken hoe het overspel van de rapper en de verzoening tussen het echtpaar eruit moeten hebben gezien.

Wat was hier aan de hand? Waarom presenteerde de zangeres, die er juist om bekendstaat zelden interviews te geven en de informatie over haar privéleven strak in de hand te houden, de popster over wie bijna nooit ook maar een drupje achterklap lekt, haar huwelijksproblemen zo publiekelijk, op primetime op de Amerikaanse televisie?

Zelf in de hand

Beyoncé Is Seen but Not Heard, kopte de The New York Times in september vorig jaar. Op dat moment had de zangeres al meer dan een jaar geen directe vraag beantwoord en een daadwerkelijk interview dateerde van tweeëneenhalf jaar geleden. En hoewel Vogue haar net op de cover van het belangrijke septembernummer had gezet, ging ook dat blad ermee akkoord geen interview af te nemen. Deskundigen waren het er niet over eens hoe we dit moesten duiden. Was het een handige commerciële strategie van een hyperperfectionistische superster die alles volledig zelf in de hand wilde houden? Of was dit juist een teken van empowerment en een voor een zwarte vrouw met moeite verworven privilege? ‘Beyoncé, via her spokeswoman, declined to comment,’ sloot het stuk af.

De hele carrière van zangeres Beyoncé Knowles staat in het teken van strakke regie, vanaf het moment dat ze in 1998 als zestienjarige een hit had als lid van de girlgroup Destiny’s Child. In eerste instantie hielden vooral haar vader en moeder, als respectievelijk manager en visagiste, de teugels strak in handen. Later nam Beyoncé die teugels zelf over, maar ze liet ze niet vieren. Waar rapper Kanye West zichzelf met groteske tweets regelmatig voor schut zet, stuurde Beyoncé haar gehele carrière welgeteld acht tweets, telkens slechts ter promotie van een nieuw project. En waar menig zangeres haar Instagramaccount vult met geestige selfies en persoonlijke bekentenissen, is het account van Beyoncé een flawless aaneenschakeling van weldoordachte promotiefoto’s en statements, vaak zonder enig bijschrift. En als er niks te verkopen of melden is, plaatst ze soms een half jaar niks.

Malcolm X

Maar toen verscheen dus Lemonade, Beyoncé’s nieuwe visuele album, live op de Amerikaanse televisie. Het is haar meest veelzijdige plaat, die moeiteloos van het reggae-achtige ‘Hold Up’ en de bluesrock in ‘Don’t Hurt Yourself’ tot country in ‘Daddy Lessons’ en elektronica in ‘6 Inch’ gaat. Beyoncés fenomenale stem kan het allemaal aan en brengt het allemaal even overtuigend.

Maar het was niet die muzikale kracht waardoor het album de afgelopen weken zo verpletterend is binnengekomen. Ook haar vorige titelloze album verscheen volkomen onverwacht en was muzikaal ijzersterk. Met Lemonade stapte Beyoncé voor het eerst expliciet als Afrikaanse Amerikaanse vrouw naar voren. Ze brengt een ode aan de zwarte vrouw in Amerika en benoemt de pijn en kracht van een onderdrukte gemeenschap. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is een speech van Malcolm X, die al in het begin van de video te horen is: ‘The most disrespected woman in America is the black woman. The most un-protected person in America is the black woman. The most neglected person in America is the black woman.’

Naar die zwarte activist verwees Beyonce al eerder, in februari, toen ze conservatief Amerika shockeerde met haar optreden tijdens het meest patriottistische evenement van het jaar – de Superbowl. Haar danseressen droegen zwarte leren baretten en stelden zich in een grote X op. Hun vuisten hieven ze gezamenlijk in de lucht.

De meeste symboliek in Lemonade is minder uitgesproken. Zowel de beelden als de muziek zitten vol kleinere, subtiele verwijzingen. Het is lastig, onmogelijk zelfs, daar als Nederlandse witte vrouw de volledige betekenis van te doorgronden. Beyoncé zingt trots over haar creoolse afkomst, afrohaar en ‘negro nose’ en maakte een lijflied voor de zwarte vrouw in Amerika. Haar nieuwe album richt zich duidelijk tot een specifiek deel van haar fans, met een specifieke solidariteitsboodschap. ‘Dear white people, Lemonade is NOT for you,’ aldus een Amerikaanse blog die online veelvuldig rondging.

Maar ondanks die nieuwe portee, en dat maakt Beyoncé zo interessant, is er tegelijkertijd geen serieus medium dat níét lovend, vaak tegen het idolate aan, over Lemonade schreef. De verkoopcijfers van de plaat breken bovendien records. Billboard berekende dat de zangeres de eerste week met alleen al de downloads, nog zonder streaming en winkelverkoop, 3,37 miljoen dollar per dag verdiende. Zelfs al zou Beyoncé met haar plaat het witte publiek even op een afstand willen houden, dan nog wordt ze na Lemonade inniger omhelst dan ooit.

Natuurlijk: zwarte muziek en cultuur wordt al van oudsher door een wit publiek geannexeerd, doodgeknuffeld en onschadelijk gemaakt. Maar echt onschadelijk werd haar boodschap nu toch niet gemaakt, nee: dit nieuwe engagement leek de interesse in en het succes van Beyoncé juist te verdiepen.

Op de een of andere manier weet Beyoncé popcultuur te maken die wereldwijd alle bevolkingslagen aanspreekt, daarin een politieke boodschap te verpakken en tegelijkertijd ook nog eens een kledinglijn en parfums op de markt te brengen, zonder dat een en ander met elkaar in botsing lijkt te komen. Hoe flikt ze dat?

Haar nieuwe engagement leek de interesse in en het succes van Beyoncé juist te verdiepen.

Beyoncé-legging

Het eerste interview met Beyoncé in drie jaar stond begin april in vrouwenblad Elle. Exclusive, stond er boven, want eindelijk zou de popster candidly spreken. Dat haar nieuwe, voor modegigant Topshop ontworpen kledinglijn Ivy Park al in de tweede regel werd genoemd, lag voor de hand. ‘Let’s start with Ivy Park,’ opent de interviewster de daadwerkelijke vragensessie, waarna Beyoncé uitgebreid ingaat op hoe bijzonder de samenwerking met het modemerk was en hoe mooi de kleding het vrouwenlichaam laat uitkomen.

Niets van een vooruitblik op of hint naar het te verschijnen album in Elle, waar het artikel gelardeerd werd met foto’s van de te verkopen kleding. En eerlijk: ik ben hiervoor niet betaald, noch krijg ik mijn gage in Ivy Park-onderbroeken uitgekeerd. Maar terwijl ik het stuk las, de foto’s bekeek en zachtjes meeneuriede met haar oorwurm ‘Single Ladies’, voelde ik plotseling een hevige aandrang een Beyoncé-legging aan te schaffen. Misschien is mijn vlees – opgegroeid in de jaren negentig, de gouden jaren van het materialisme – extra zwak. Maar als hier een verkoopstrategie achter zat, dan was ik er zojuist keihard volledig voor gevallen.

Hoe kwam dat? Het leek een interview waar de vrouwenbladen vol mee staan, met beroemdheden die iets te verkopen hebben. Maar het was juist wat áchter de leggings (50 euro) zat wat mijn interesse in Beyoncé vergrootte.

Ik zou mezelf fan kunnen noemen, al twijfel ik over die noemer, omdat je in mijn omgeving eerder moet uitleggen waarom je Beyoncé níet geweldig vindt dan andersom. Een sketch uit 2014 van Saturday Night Live toont een groepje vrienden dat het nieuwe Beyoncé album bespreekt. Als een van hen aangeeft niet álle nummers even geweldig te vinden, valt de groep stil. ‘He turned against his country and it’s Queen,’ ronkt een omineuze voice-over, waarna we zien hoe de man opgejaagd wordt door een speciale geheime dienst – ‘the Beygency’ – en moet onderduiken. Wie het waagt Haar te bekritiseren, is staatsvijand nummer één.

Helemaal waar was dat natuurlijk niet, want zoals elk idool, en vrouwen en zwarten in het bijzonder, roept ook Beyoncé weerstand op. En zoals elke invloedrijke vrouw kleedt ze zich verkeerd, is ze te veel of te weinig feministisch, te wit of te zwart en te glad of te straat. Maar toch, als er één popster is die de volken verbroedert, die je op elk feestje en in elk gezelschap, van New York tot aan Uden, op kunt zetten, dan is het Beyoncé. Ze zong tijdens de inauguratie van Obama, maar trad ooit ook op voor de zoon van de Libische dictator Khadaffi. De hele wereld houdt van Beyoncé.

En dus is ook elke knipoog die ze geeft, elk kruimeltje dat ze laat vallen, elke tekst op haar T-shirt, elke kilo die erbij komt of erafgaat, groot nieuws. In 2013 voedde Beyoncé die publieke honger met een documentaire over haar leven getiteld Life Is But A Dream. De film houdt het midden tussen een aflevering van de Oprah-show en een hagiografie. Alleen de breuk met haar vader als manager is een familiedrama dat breed wordt uitgemeten, maar uiteindelijk vooral als iets waaruit Beyoncé sterker is gekomen. De kritische pers oordeelde vernietigend. ‘Based on the evidence presented in “Life Is But a Dream”, even diehard fans may be forced to conclude that Beyoncé is not a person of great depth,’ schreef de The New Yorker.

Was dat inderdaad hun conclusie? Ik besloot naar een volledig aan Beyoncé gewijde avond in het Amsterdamse debatcentrum Felix Meritis te gaan. De decoratie bestond uit citroenen en de zaal (tachtig procent vrouw, tachtig procent wit) joelde af en toe bij videobeelden van legendarische optredens. Maar bovenal werd er meer dan drie uur, zonder pauze, muisstil geluisterd naar een panelgesprek over de culturele betekenis van de zangeres. Als deze diehard-fans één conclusie hadden getrokken over de diepgang van Beyoncé, dan was die in elk geval voldoende om er een volledige vrijdagavond aan te besteden.

We zijn hier vooral om van Beyoncé te leren, vatte moderator Sylvana Simons de avond samen. Maar wat was dat? Kennelijk kwamen die lessen niet uit haar eigen documentaire, noch uit de zeldzame interviews die de superster gaf. Het waren lessen uit haar songteksten, waarin ze zich kwetsbaar opstelt en zingt over onzekerheden. Lessen uit hoe ze over haar familie spreekt, haar kind opvoedt, haar huwelijk bezingt, zich tot een vrouw ontwikkelde. Het was de persoon Beyoncé die haar zo inspirerend maakte.

In de rol van een bedrogen, woedende en vergevingsgezinde echtgenote vertelt ze een verhaal over de positie van de zwarte vrouw in Amerika.

Tranentrekker van jewelste

De doordachte radiostilte, het streng bewaakte imago: het zorgt er allemaal voor dat de statements van Beyoncé aan kracht winnen. Beyoncé deelt precies die aspecten uit haar persoonlijke leven die haar boodschap ondersteunen en slaagt daar perfect in. Voor zowel haar muziek als imago geldt: the personal is political.

Haar feminisme bijvoorbeeld, focust op financiële zelfstandigheid en seksuele vrijgevochtenheid. Het is precies dat vrouwbeeld waar Beyoncé zelf ook voor staat als haar man in succes en invloed overtreffende vrouw, en waarmee ze vrouwen wereldwijd weet te inspireren. Als Beyoncé ‘Who Run The World? Girls!’ schreeuwt, werkt dat omdat zíj de wereld in haar macht heeft. Bij ‘All the mommas who profit dollas, Throw your hands up at me,’ gaan handjes overal de lucht in. Haar relatie met Jay-Z speelt in die boodschap een centrale rol. ‘I can’t wait until I get home so you can tear that cherry out,’ zingt ze, waarbij de kers inderdaad is wat u denkt dat het is. Als ze samen met Jay-Z de hit ‘Drunk in Love’ uitvoert, is het publiek haast live getuige van echtelijk liefdesspel, waarin ook Beyoncé voldoende aan haar trekken lijkt te komen.

In 2014 volgde echter een hachelijker moment, toen beelden van een beveiligingscamera uitlekten. Daarop is te zien hoe Beyoncé’s zus Solange in een lift tegen Jay-Z begint te schreeuwen, waarna ze de rapper probeert te schoppen en te slaan. Beyoncé staat erbij en kijkt ernaar. Na afloop stappen de zussen samen in een taxi. Jay-Z vertrekt alleen.
Vanaf dat moment blijft het geruchten gonzen over huwelijksproblemen en een breuk. Maar tijdens een gezamenlijke tour zingen Bey en Jay nog gewoon ‘Forever Young’, terwijl op reusachtige schermen intiem videomateriaal uit hun relatie voorbijkomt. In de video die later van de tour verspreid wordt is het een tranentrekker van jewelste. Aan het eind valt het tweetal elkaar zoenend in de armen.

Hyperintiem album

Het ‘liftincident’, de aanhoudende geruchten en dan plotseling dit album: dat Lemonade als een hyperintiem document over voorbije huwelijksproblemen wordt gezien, hoeft niet te verbazen. De spanning was al jaren opgebouwd, en nu had Beyoncé eindelijk antwoord gegeven op alle vragen die nooit gesteld mochten worden.

Toch is dat een armoedige duiding van een album waarin zoveel meer zit. Daarvoor hoef je niet eens heel diep te graven. Want terwijl Beyoncé een echtgenoot lijkt toe te schreeuwen in ‘Don’t Hurt Yourself’, klinkt zoals gezegd Malcolm X. Even later de dichtregels van Shire: ‘If it’s what you truly want. I can wear her skin over mine. Her hair over mine. Her hands as gloves. Her teeth as confetti. Her scalp, a cap.’ En terwijl de popster in Forward zingt over een weg vooruit, zien we de moeders van door politiekogels omgekomen zwarte tieners. Als je daarin slechts de bevestiging van roddels hoort, dan heb je slecht geluisterd.

Dus nee, dit was niet slechts een bezwering van gossip, maar tegelijkertijd was het dat óók wel. Lemonade lijkt een hyperintiem album, maar gebruikt die geschiedenis om een breder verhaal te vertellen over racisme en seksisme in Amerika. ‘How is this not a pretentious work of self-pity?’ was de centrale vraag van een lovende recensie van Times-criticus Morris. Want het toont Beyoncé’s kracht dat het dat níét is. In de rol van een bedrogen, woedende en vergevingsgezinde echtgenote vertelt ze een verhaal over de positie van de zwarte vrouw in Amerika. Bovendien weet ze dat zelfs aan een melkwit mainstream publiek te verkopen.

En of ze dus echt bedrogen is door Jay-Z, of dat alle hints, de radiostilte en de opgebouwde spanning onderdeel waren van een slimme strategie? Doet dat er dan toe?

Terwijl fans hunkerden naar scènes uit een hiphophuwelijk, leverde Beyoncé, geholpen overigens door een heel leger aan regisseurs en songwriters, precies dat, maar tegelijkertijd veel meer. De belofte van roddel werd zo niet alleen tot kunst verheven, ze werd ook nog eens gebruikt voor het vertellen van een politieke boodschap. En daarmee worden massa’s albums, concertkaartjes en onderbroeken verkocht. Voor Beyoncé is the personal niet alleen political, beide worden tegelijkertijd uiterst succesvol commercial.

Daar kun je cynisch over doen. Maar het is niet zonder risico om je als zwarte, vrouwelijke superster uit te spreken. Neem de reacties op het Superbowl-optreden, begin februari. Oud-burgemeester van New York Rudy Guiliani noemde dat ‘outrageous’ en veroordeelde de ster voor het openlijk aanvallen van agenten. Verschillende politiekorpsen riepen op tot een boycot van haar concerten. Saturday Night Live maakte een nieuwe sketch, ditmaal over de ontreddering die in Amerika losbreekt na de ontdekking dat Beyoncé niet zomaar een artiest, maar een zwarte artiest blijkt. Of neem de verkrampte reacties van rechtse columnisten, die Beyoncé neersabelen voor het misbruiken van haar rol als voorbeeld voor meisjes.

Maar tot een werkelijke breuk tussen het (witte) publiek en Beyoncé, laat staan tot een boycot, kwam het allerminst.

Een Beyoncé-effect is ook te zien in de stijgende verkoop van de boeken van Toni Morrison en in de groeiende aandacht voor Warshan Shire.

Goedkoopste kaartje: 60 euro

In Lemonade zit een passage waarin ‘The Look of Love’ vertolkt door Nina Simone klinkt, als een ode aan de overleden zangeres en burgerrechtenactivist. In een op Netflix verschenen documentaire over Simone was onlangs nog eens te zien hoe het in een andere tijd afliep met een zwarte zangeres die zich politiek uitsprak. Vanaf het moment dat Simone zich aan de burgerrechtenbeweging verbond en haar teksten politiek werden, was het over met haar mainstream succes. Vijftig jaar later kwam Beyoncé met het eerste album waarin ze zich als ‘zwarte zangeres’ presenteert voor de zesde achtereenvolgende keer op één binnen. Een record. En hoewel een klein deel van rechts Amerika zich aangevallen voelt, heeft ze de mainstream nog altijd aan haar kant. In plaats van mensen af te schrikken, lijkt ze haar massapubliek juist te onderwijzen over het activisme waar ze uit citeert.

Is ze daarmee ook zelf activiste te noemen? In Felix Meritis kwamen de fans, wetenschappers en critici er niet uit. Terecht werd opgemerkt dat er in Amerika de afgelopen jaren in zowel de populaire cultuur als het publieke debat meer ruimte is gekomen voor nieuw, zwart activisme. Artiesten als D’Angelo en Kendrick Lamar gingen Beyoncé voor. Zonder twijfel is haar nieuwe ‘activisme’ een reflectie van wat in de Amerikaanse samenleving mogelijk is. Maar maakt dat een statement minder krachtig, of wenselijk? Een blond meisje van zestien uit Aerdenhout vertelde hoe ze na de Superbowl de Black Panther-beweging was gaan googelen. Een Beyoncé-effect is ook te zien in de stijgende verkoop van de boeken van Toni Morrison en in de groeiende aandacht voor Warshan Shire.

Een dag na de Superbowl begon de ticketverkoop van haar tour. Goedkoopste kaartje: 60 euro. Duurste VIP-ticket: 380 euro. Fans zingen tijdens die concerten de teksten over het vermeende overspel alweer woord voor woord mee. Ook witte meisjes schreeuwen mee tijdens ‘Formation’. En aan het eind verklaart Beyoncé Jay-Z weer uitvoerig de liefde. Amateurbeelden van het knuffelende gezin zijn gelijktijdig op reusachtige videoschermen te zien.

Van politieacties bij de concerten is het ook in Amerika trouwens niet gekomen. De tekst ‘Boycot Beyoncé’ heeft de zangeres op een T-shirt laten drukken. Na afloop van de show kun je ze in de merchandise-stand kopen.