<div class="wpg-element paragraph">
Pamuks Het museum van de onschuld speelt een geraffineerd dubbelspel met het pulpfilmgenre. Maar het is ook een ode aan Istanbul, en een overtuigende pro-Europese roman.
Een Oost-Westklok met twee wijzerplaten, een met Arabische cijfers, een met Romeinse. In het huis waar de ik-persoon in Orhan Pamuks roman Het Museum van de onschuld 1593 gelukzalige avonden doorbrengt, staat zo&#8217;n voorwerp. In het kolkende liefdesverhaal dat de roman is, slechts een detail dat geen nadruk krijgt van Pamuk. Maar wát een beeld voor de onderliggende problematiek, gesitueerd in het Istanbul van de jaren zeventig, onder (seculiere) upperclassjongeren: passie versus strenge morele codes, de botsing van moderniteit en traditie, van Oost en West. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het lijkt alsof er daar voor hen, in die periode, tezelfdertijd twee tijden liepen, een langzame, eeuwenoude oosterse en een (geïmporteerde) westerse &#8211; dat schuurt, wrijft, schept verwarring. Als beeld voor de Turkse Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk (Istanbul, 1952) is zo&#8217;n Oost-Westklok ook niet mis; in zijn literaire oeuvre stollen beide tijdsrekeningen, op de best denkbare manier. Maar een nog beter beeld is dat van de schrijver als levend kompas: duider, richtingaanwijzer en &#8211; de term is recent in diskrediet geraakt &#8211; als échte bruggenbouwer tussen Oost en West. Verplicht leesvoer voor de wethouders Grashoff dezer wereld.
Geluksmomenten De leeservaring die de langverwachte roman Het Museum van de onschuld is, is overigens geenszins verplichtend. Verlokkend is het woord. Dat doet Pamuk door direct de boy meets girl-troef in zijn liefdesdrama uit te spelen. Het is 1975 en Kemal en Sibel behoren tot de jeunesse dorée in Istanbul. Een droompaar uit de betere families dat alles mee heeft. Hun bestaan, te midden van andere welgestelden, heeft een groot Great Gatsby-gehalte: feestjes, champagne, dansen, nachtclubs. Op hun geplande verlovingsfeest in het Hilton Hotel zal &#8216;iedereen&#8217; zijn; de societyverslaggevers staan al paraat. Religie speelt geen enkele rol voor ze en hun weerzin tegen hoofddoekjesdracht en andere &#8216;Anatolische&#8217; uitingen van minder geciviliseerde landgenoten, is immens en openlijk. De politiek laat ze koud. Hoogstens vinden ze het hinderlijk dat rechtse en linkse extremisten elkaar op straat onder vuur nemen. Niets staat een schitterende toekomst van deze moderne Turken in de weg. Maar dan.
De ongeveer dertigjarige fabrikantenzoon Kemal ontmoet, op zoek naar een passend cadeau voor Sibel, in een luxueuze tassenwinkel zijn achttienjarige familielid Füsun, die daar als verkoopster werkt. Ze heeft meegedaan aan een schoonheidswedstrijd en is daardoor sociaal in diskrediet geraakt. Hij ziet kans indruk op haar te maken en gaat voortvarend te werk. Hij nodigt haar uit naar een leegstaand appartement te komen dat in het bezit van zijn familie is, om haar daar wiskundebijles te geven. 
En daar begint de amourette &#8211; all the way, modern gezegd &#8211; die een aantal weken zal duren. Gaandeweg raakt hij verslingerd aan haar. Maar de verloving met Sibel afzeggen, komt niet in hem op. Ook het vooruitzicht om met een meisje uit een armere klasse te huwen &#8211; Füsun is de dochter van een leraar en een naaister &#8211; lokt niet. Aanhouden wil hij die affaire, ook na de verloving. Maar dat zit er niet in, want na het verlovingsfeest waar hij haar nog voor uitgenodigd heeft, daagt Füsun niet meer op. Ze is onvindbaar.
Kemals verhaal Het Museum van de onschuld bestaat eigenlijk uit drie delen: de korte tijd dat hun affaire duurde, de lange periode van liefdesverdriet oftewel rouw en de nog langere tijd waarin hij haar probeert terug te winnen. Ze blijkt inmiddels, om haar eer te redden, getrouwd met een volslanke buurjongen die filmregisseur wil worden en het echtpaar woont in bij haar ouders. Kemal &#8211; de relatie met Sibel is ten einde &#8211; werkt zich listig deze tak van zijn familie binnen: als betrokken familielid, weldoener, financier van de filmdromen. 1593 avonden eet hij daar mee, vergezelt hij Füsun en haar echtgenoot bij uitstapjes en blijft hij haar onvermoeibare aanbidder.
En hij ziet, en dat is het grootse, geleidelijk kans de ongelukkige obsessionele liefde die hem gijzelt, leefbaar te maken door zich te richten op de geluksmomenten. Hij leeft voortaan, in een allerindividueelste beleving van de tijd, van moment naar moment. (Ten &#8216;bewijze&#8217; daarvan volgt veel later in de roman een stilistisch uitzonderlijk hoofdstuk waarin iedere zin met &#8216;soms&#8217; begint en geluksmoment aan geluksmoment geregen wordt.) Als Füsun niet nabij is om hem die momenten te bezorgen, dan ontleent hij ze aan zijn immer uitdijende verzameling voorwerpen die zijn liefde voor haar celebreren. Al die dingen, van haar sigarettenpeukjes tot een oorbel of een beeldje van een hond, voorwerpen die hij &#8216;meeneemt&#8217; &#8211; steelt -, brengt hij onder in het appartement waar het allemaal begon: &#8216;het museum van de onschuld&#8217;.
Geperverteerde onschuld Die titel kun je slechts ironisch lezen. Ten eerste is Kemal, in letterlijke zin, een onbetrouwbare verteller of dito zegsman &#8211; in het slothoofdstuk blijkt dat hij Orhan Pamuk geëngageerd heeft als &#8216;optekenaar&#8217; van het door hem te autoriseren verhaal. Hij liegt tegen Füsun, weten we meteen al. Ook verzwijgt hij aanvankelijk tegen haar en ook tegen de lezer dat hij voorhuwelijkse seks geniet met Sibel.
Het idee achter het museum, waarin hij voorwerpen uit Oost en West verzamelt, is leuk: tezamen vormen ze haar biografie en die van hun liefde; de roman is zo bezien een tentoonstellingscatalogus, een herinneringsorgie, Prousts madeleine-lekkernij ver voorbij. Maar daar waar hij &#8216;onschuld&#8217; gebruikt ter karakterisering van die relatie, had de zelfzuchtige Kemal beter &#8216;geperverteerde onschuld&#8217; kunnen schrijven, zoals hij later beter had kunnen reppen van &#8216;het museum van de boetedoening&#8217; en nog later, wanneer het museum na Füsuns verscheiden een mausoleum is geworden &#8216;het museum van de schuld&#8217;. Het juiste besef komt altijd te laat: hij had haar, dwars tegen de wurgende conventie en tweeledige seksuele moraal in, direct ten huwelijk moeten vragen.
Pulpfilmgenre Verteltechnisch is Het Museum van de onschuld geraffineerd. En nu in de Nederlandse literatuur veelal eenlagige, maar reliëfrijk stilerende Amerikaanse vertellers nagevolgd worden, is het boek van een postmodernisme dat inmiddels exotisch maar mij ook wat te demonstratief aandoet. Evenwel is een cameo van Orhan Pamuk als jongeling zonder meer leuk, als gast op het verlovingsfeest van Kemal en Sibel waar hij met Füsun een dans waagde. In het slothoofdstuk ontspint zich deze dialoog tussen Kemal en Pamuk: &#8216;Zeg, hebt u ooit zo&#8217;n grote liefde gehad, meneer Orhan?&#8217; De ghostwriter antwoordt: &#8216;Hmmm&#8230; Het gaat niet over mij.&#8217;
Dat is zowel waar als onwaar, weet de Pamuk-lezer. Inderdaad, het is Kemals verhaal. Maar diens liefdesgeschiedenis &#8211; hoe het begon, tenminste &#8211; doet sterk denken aan Pamuks non-fictie boek Istanbul. Herinneringen en de stad (2003). Het hoofdstuk &#8216;Eerste liefde&#8217; gaat over zijn affaire met een minderjarig meisje (&#8216;Zwarte roos&#8217;), dat daarom door haar ouders naar een internaat in Zwitserland is gestuurd en van wie hij nooit meer iets gehoord heeft. Van dat gegeven heeft hij nu een hele roman gemaakt, vermoedelijk vanuit het what if-stramien: Füsun werd namelijk níet naar het buitenland gestuurd, maar bleef in Turkije.
In een roman als Het Museum van de onschuld met een &#8216;geleende&#8217; geschiedenis uit andermans leven, zoals hij ons wil laten geloven, geeft Pamuk zichzelf in alle onbescheidenheid een groot compliment: aan een korte ontmoeting, die ene dans, heeft hij genoeg om een roman te scheppen, die daarmee een majeure lofzang op het vertellen is. Het vertellen van Kemals leven, waaraan die betekenis verleende door niet de gebaande wegen te betreden zoals zijn vader die diens grote buitenhuwelijkse liefde discreet compartimenteerde in zijn bestaan, maar daarentegen met volle overgave het snel vervliegende geluk achterna te ijlen. Dat is de uitkomst van Pamuks dubbelspel met het pulpfilmgenre: hij &#8216;leent&#8217; de dramatisch-amoureuze ingrediënten, maar hij vermenselijkt ze, ontdoet ze van clichés en geeft ze zo een authentieke, diepmenselijke lading.
Maagdelijkheid Het Museum van de onschuld is nog meer: een ode aan Istanbul, een rijke gids waarin een andere cultuur ontsloten wordt: van de betekenis van de woordeloze blik tot de doen-alsof rituelen die ingewikkelde sociale gedragingen inzichtelijk maken. Ik lees het bovendien, in de lofzang op kleine musea overal ter wereld, maar vooral in ons werelddeel, als een overtuigende pro-Europese roman.
Maar de grootste zeggingskracht heeft Pamuks meesterwerk wat mij betreft in het schrijnend oproepen van een voorbije samenleving die ons meer na stond dan we beseften. Uiteraard staat de gewelddadige politieke onrust uit die tijd, waaraan constant terloops gerefereerd wordt, voor de immer aanwezige strijd tussen moderniteit en restauratie, die ook in een andere vorm, via de pulpfilms en seksuele moraal ten aanzien van vrouwen, gestalte krijgt: in de nationale preoccupatie met maagdelijkheid en eer versus de wens een leven naar eigen, &#8216;westers&#8217; ontwerp te leiden. Pamuk tekent een verscheurd land dat niettemin grotere raakvlakken heeft met het Westen dan de huidige Turkse, cultureel fors &#8216;verplattelandiseerde&#8217; maatschappij die ernstig terug naar het religieuze afgegleden is. Het is heilzaam om dat andere, humanistische gezicht van Turkije te zien in Pamuks fenomenale literatuur.
</div>

Gerelateerd