Reconstructie
Op donderdagmiddag 12 maart wandelt Wouter Bos van het ministerie van Financiën naar het Torentje. De PvdA-leider is uitgenodigd voor een gesprek onder vier ogen met premier Balkenende. Waarover weet hij niet. Tot nu toe zijn die uitnodigingen telkens informeel verlopen, via een telefoontje of een sms&#8217;je. Maar deze keer heeft de premier de zaken grondig aangepakt: Bos heeft een officiële uitnodiging ontvangen van de Rijksvoorlichtingsdienst. Er is meteen ook een persbericht de deur uitgedaan.
De onderhandelingen over het crisisakkoord tussen CDA, PvdA en ChristenUnie zijn precies een week bezig. Erg soepel loopt het allemaal niet. De volgende dag is het vrijdag 13 maart, de deadline die de onderhandelaars zichzelf in eerste instantie gesteld hebben, en de contouren van een compromis zijn in de verste verte nog niet zichtbaar. Het gaat zelfs zó beroerd dat er al twee dagen niet meer in coalitieverband is vergaderd. Vanochtend is Balkenendes hoogste ambtenaar langs geweest met een conceptvoorstel waar Bos weinig in zag. Dat heeft hij de man ook verteld. Bos is geïrriteerd over het tromgeroffel waarmee de premier hem ontboden heeft. &#8216;Ik weet niet waar het over zal gaan,&#8217; zegt hij tegen de journalisten die bij het Torentje staan te wachten. Om er pesterig aan toe te voegen: &#8216;Ik ben nu gewoon uitgenodigd voor een gesprek met de minister-president, en ik kom altijd als hij dat vraagt.&#8217;
Eenmaal binnen, heeft Balkenende een duidelijke boodschap voor Bos. Als de minister van Financiën niet te spreken is over zijn voorstellen, dan stoppen ze met het crisisoverleg. En mag Bos mooi een begroting gaan maken op basis van het oude coalitieakkoord. Oftewel: een hallucinerende achttien miljard euro gaan bezuinigen. Bos is volkomen verrast. Na afloop van het gesprek belt hij met André Rouvoet, de andere vice-premier. Zodra die hoort wat er in het Torentje is besproken, wordt hij &#8216;pislink&#8217;, zoals een betrokkene het uitdrukt. Dreigt Balkenende de onderhandelingen af te blazen in afwezigheid van de derde coalitiepartner? Dat gaat zo maar niet. Rouvoet nodigt zichzelf uit bij de premier. Die draait bij. &#8216;s Avonds zitten de drie coalitiepartners met elkaar aan tafel. Er wordt weer gepraat.
Donderdag 12 maart is het scharnierpunt van de onderhandelingen voor het akkoord. Er wordt met moeite een kabinetscrisis afgewend. Niet dat de rest van het land daar iets van merkt: naar buiten toe zwijgen de onderhandelaars die avond over wat er zich in het Torentje heeft afgespeeld. Bovendien wordt het nieuws die dag beheerst door iets heel anders: in Amsterdam zegt de politie een terroristische aanslag te hebben verijdeld op de Arenaboulevard.
Toch scheelde het allemaal bijzonder weinig. Was Rouvoet niet langsgegaan bij de premier, zegt een betrokkene, dan &#8216;was het einde oefening geweest&#8217;.
Geen deelakkoorden
Drie weken onderhandelde de coalitie over een akkoord. Het duurde lang, heel lang. Het ging met horten en stoten. Er was veel irritatie over en weer, regelmatig ontstonden er misverstanden. Misschien hadden de onderhandelaars zichzelf ook een onhaalbaar doel gesteld. Het akkoord moest maar liefst drie ambities waarmaken: de economie stimuleren, bezuinigen op de middellange termijn en structurele hervormingen afspreken. Alles hing met alles samen: pas als de onderhandelaars het over ieder onderdeel afzonderlijk eens waren, zou er een akkoord liggen. Het sluiten van deelakkoorden, zoals gebruikelijk bij een kabinetsformatie, was taboe verklaard. Daarnaast had geen van de onderhandelaars een lege agenda: voorzitter Jan Peter Balkenende vertrok tot twee maal toe voor enkele dagen naar het buitenland. Bovendien hadden de onderhandelaars te maken met een volledig missionair kabinet: ministers moesten klaar gemasseerd worden voor mogelijke kortingen op hun budget.
En dat allemaal midden op het Binnenhof, in het volle zicht van de camera&#8217;s. Met onderhandelaars die via hun BlackBerry voortdurend in contact stonden met de buitenwereld. Een binnenkomend ANP-berichtje over wat een van de onderhandelaars had gezegd, kon de boel zo drie kwartier ophouden. Dan moest er boosheid worden geventileerd, tekst en uitleg worden gegeven, en weer vrede gesloten.
&#8216;Eigenlijk,&#8217; verzucht een van de betrokkenen, &#8216;was het allemaal nog veel gecompliceerder dan het maken van een regeerakkoord.&#8217;
Meteen wrijving
Op woensdag 25 februari, een week nadat de onheilspellende ramingen van het CPB een nieuw coalitieakkoord onafwendbaar hebben gemaakt, vindt de eerste verkennende gespreksronde plaats. Locatie: het Torentje. In duo&#8217;s komen de coalitiepartijen langs bij premier Balkenende en diens secretaris-generaal Richard van Zwol. Het is midden in het krokusreces.
Rond half elf &#8216;s ochtends, als de ChristenUnie-delegatie net is aangeschoven, krijgt de premier een berichtje op zijn BlackBerry. &#8216;Ik zal het gelijk maar even met jullie delen,&#8217; zegt hij tegen Arie Slob en André Rouvoet. &#8216;Er is een vliegtuig van Turkish Airlines neergestort bij Schiphol.&#8217; De rest van de dag moet de premier de gesprekken regelmatig onderbreken voor spoedberaad over de crash. Tijdens het overleg met het CDA-team voert de premier drie telefoongesprekken: twee met de loco-burgemeester van de Haarlemmermeer, een met de koningin.
De Schipholcrash is niet de enige oorzaak van de onrust. Er is vrijwel meteen wrijving tussen de premier en de PvdA. Op tafel ligt de &#8216;questionnaire-Van Zwol&#8217;: een lijst van achttien vragen die de secretaris-generaal ter inventarisatie heeft opgesteld. Welke maatregelen zijn de partijen bereid te nemen? CDA en ChristenUnie hebben de vragen netjes beantwoord; de PvdA niet. In plaats daarvan hebben de sociaal-democraten een soort &#8216;visie&#8217; opgesteld over wat er volgens hen de uitkomst zou moeten zijn van de onderhandelingen. Ze noemen geen concrete cijfers en maatregelen, tot irritatie van Balkenende. De PvdA&#8217;ers op hun beurt zijn ontstemd dat de premier alleen wil praten over bezuinigingen.
&#8216;Na dat eerste gesprek,&#8217; zegt een van de betrokkenen, &#8216;had ik niet gedacht dat er nog iets uit zou komen.&#8217;
Een sprintje trekken
Een week later, op donderdag 5 maart, is de echte aftrap van het crisisberaad. Voor het eerst komt de Bende van Zeven bijeen (twee onderhandelaars per partij plus &#8216;technisch voorzitter&#8217; Balkenende). Er is geen werkdocument, tegen de afspraken in. Ook het rapport van de werkgroep-Gerritse, dat een overzicht geeft van de &#8216;mogelijkheden voor ombuigingen, stabilisatie en intensiveringen&#8217;, komt niet ter tafel.
De eerste paar sessies worden vooral besteed aan het verhelderen van de eigen standpunten. Eén ding is meteen duidelijk: de grote meningsverschillen zitten tussen PvdA en CDA. En ze spitsen zich toe op bezuinigingen. De PvdA heeft als inzet: eerst de economie stimuleren. Het CDA wil vooral afspraken maken over bezuinigingen. Het is het klassieke meningsverschil dat de sociaal-democraten en christen-democraten al verdeelt sinds de Nacht van Schmelzer: de potverteerders versus de boekhouders.
Ook over het derde deel van de onderhandelingen, de houdbaarheidsmaatregelen voor de lange termijn, heerst grote verdeeldheid. Dat blijkt wanneer premier Balkenende op zaterdag 7 maart een inventarisatierondje houdt.
Dat gebeurt als volgt: er is een lijst met gevoelige maatregelen, en elke partij mag een bolletje zetten bij de maatregel van zijn voorkeur. De hypotheekrenteaftrek krijgt twee bolletjes (PvdA en ChristenUnie). De aanrechtsubsidie krijgt er ook twee (CDA en PvdA). Er is geen enkele maatregel die drie bolletjes krijgt. En eentje krijgt er nul: het verhogen van de AOW-leeftijd naar 67 jaar.
Die eerste donderdagavond vindt er in het Torentje meteen een veelzeggend incident plaats. Terwijl de twee vice-premiers na afloop van het beraad nog even achterblijven bij de minister-president, loopt de rest van het gezelschap de gang op en pakt zijn jas. De drie fractievoorzitters maken aanstalten om het Torentje te verlaten via de reguliere uitgang. Buiten staan journalisten al urenlang in de kou te wachten.
Maar CDA-onderhandelaar Piet Hein Donner loopt de andere kant uit. &#8216;Meneer Donner,&#8217; vraagt een van de RVD-medewerkers, &#8216;waarom loopt u weg? De pers staat hier te wachten.&#8217;
&#8216;Juist dáárom loop ik weg,&#8217; antwoordt Donner, en zet stoïcijns koers richting een andere uitgang. In de verwarring die ontstaat, besluiten de fractievoorzitters achter Donner aan te lopen. De journalisten buiten moeten een sprintje trekken om het gezelschap bij de andere uitgang alsnog te kunnen onderscheppen.
Piet Hein Donner heeft een eerste proeve van eigengereidheid afgelegd.
Bos is boos
&#8216;s Zondags wordt er niet vergaderd. Dat gebeurt op uitdrukkelijk verzoek van ChristenUnie. De bijbelvaste coalitiepartner hecht aan de zondagsrust. Bovendien: zeven dagen per week vergaderen levert toch geen beter resultaat op, vinden ze. Slob en Rouvoet nemen op zondag meestal pas tegen de avond hun telefoon weer op.
CDA-onderhandelaar Pieter van Geel vindt het best, de principes van de ChristenUnie. Op 8 maart, de eerste zondag sinds het begin van de onderhandelingen, maakt hij thuis in Helmond een ritje op zijn mountainbike. Hij is nog maar net van huis vertrokken of zijn telefoon gaat. Het is Wouter Bos. De dag ervoor heeft Van Geel de PvdA-leider getergd. Voor hij het Torentje betreedt, heeft hij ten overstaan van journalisten een rekensommetje gemaakt: &#8216;Als we niets doen, neemt volgend jaar de staatsschuld toe met duizend euro per seconde.&#8217; De boodschap is duidelijk: schatkistbewaarder Bos moet zich niet verzetten tegen bezuinigingen. Bos is ziedend over de provocatie van Van Geel: de eerste anderhalf uur van het zaterdagoverleg gaat op aan het sussen van de gemoederen. Nu is Bos opnieuw boos. De minister van Financiën is tegen een tweede onaangename verrassing aangelopen. &#8216;PvdA overstag&#8217; kopt De Telegraaf op Zondag: &#8216;volgens ingewijden&#8217; zou Bos toch bereid zijn om op de korte termijn te bezuinigen. Bos denkt dat het CDA achter dit lek zit. Van Geel zit een groot deel van zijn anderhalf uur durende mountainbike-ritje met één hand aan het stuur.
Verloren sessie
Het lek naar De Telegraaf vormt de opmaat naar wat een betrokkene &#8216;een redelijk verschrikkelijke week&#8217; noemt. Een week waarin wantrouwen, irritaties en gebrekkige persoonlijke verhoudingen de toon zetten. Een week ook waarin een hoofdrol wordt opgeëist door één onderhandelaar: Piet Hein Donner. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid blijkt vanaf de eerste sessie een lastpak. Hij is geen echte onderhandelaar, klagen de coalitiepartners. Hij geeft nooit toe. Hij herhaalt voortdurend hetzelfde standpunt. Met name de ChristenUnie ergert zich aan &#8216;IJzeren Piet Hein&#8217;, zoals hij inmiddels schertsend heet. Ook Wouter Bos reageert vaak gepikeerd op Donners gereformeerde speldenprikjes. Alleen Mariëtte Hamer vindt Donner stiekem wel een leuke man. Ze maken regelmatig grapjes.
Op dinsdag 10 maart veroorzaakt Donner een eerste aanvaring. Rond een uur of negen &#8216;s avonds komt hij plotseling terug op een eerder gedane toezegging: het buiten de begrotingskaders plaatsen van de WW-uitgaven in 2010 en 2011. Voorzitter Balkenende is onaangenaam verrast. Als Donner, Van Geel en Balkenende zich terugtrekken in een andere ruimte, horen de andere onderhandelaars overslaande stemmen. De drie CDA&#8217;ers komen terug met een compromisvoorstel, maar dat haalt het niet. De sessie is voor die dag verloren.
De volgende avond slaat Donner weer toe. Terwijl de PvdA-delegatie bij Balkenende zit voor een bilateraaltje, krijgt Wouter Bos op zijn BlackBerry een ANP-bericht binnen. Tien meter verderop heeft Donner tegen journalisten gezegd dat hij tegen extra investeringen in de economie is. Strikt genomen klopt zijn verhaal, maar het is een slag in het gezicht van de PvdA. Ook voor Balkenende is nu de maat vol. Die volgende avond wordt Donner bij het overleg van de CDA-bewindspersonen gesommeerd zijn excuses aan te bieden &#8211; wat hij ook doet. Tijdens het conclaaf krijgen verschillende CDA&#8217;ers sms&#8217;jes binnen van hun directe PvdA-collega&#8217;s: Maxime Verhagen van Frans Timmermans, Marja van Bijsterveldt van Ronald Plasterk, Ab Klink van Jet Bussemaker. De boodschap: we willen tóch verder onderhandelen. Het is donderdag 12 maart, de avond dat André Rouvoet ternauwernood een kabinetscrisis voorkomt.
Café plein XIX
Voor één persoon komt de commotie rond Piet Hein Donner niet geheel ongelegen: premier Balkenende. Het leidt de aandacht af van de worsteling die hij doormaakt. Als voorzitter slaagt hij er zelden in om echt de regie te pakken. Bovendien heeft hij maar liefst drie petten tegelijk op: premier, CDA-leider en &#8216;technisch voorzitter&#8217;. &#8216;En die knellen behoorlijk,&#8217; zegt een van de betrokkenen. Wouter Bos steekt evenmin in topvorm. De minister van Financiën, in het najaar nog gloriërend als bankenredder, is vaak geïrriteerd en ongedurig &#8211; ook ten overstaan van partijgenoten. Tijdens de onderhandelingen is hij zakelijk en afgemeten. Hij baalt dat de onderhandelingen niet klaar zijn vóór het PvdA-congres van 14 en 15 maart. En hij ergert zich aan de bikkelharde opstelling van het CDA over de bezuinigingen. &#8216;Wij zijn van het begin af aan zó redelijk geweest,&#8217; houdt hij zijn coalitiepartner regelmatig voor.
En de ChristenUnie? Daar is de stemming opperbest. Niet dat Slob en Rouvoet het makkelijk hebben bij de onderhandelingen. De kleinste coalitiepartner beschikt over weinig financieel-economische expertise. Geen van hun bewindspersonen heeft een ambtelijk apparaat dat &#8216;s nachts nog even het een en ander kan doorrekenen. Maar Slob en Rouvoet maken van de nood een deugd. Vanaf het begin nemen ze een middenpositie in: ze willen flink investeren, net als de PvdA, maar ook op tijd beginnen met bezuinigen, zoals het CDA. Ze wachten rustig tot de twee grote coalitiepartners hun richting uitkomen. En klein zijn heeft ook zijn voordelen. Terwijl de andere twee partijen na het coalitieberaad aan het evalueren en terugkoppelen slaan in hun fractievertrekken, vertrekt het ChristenUnie-clubje elke avond naar café Plein XIX tegenover het Binnenhof. Het is gezellig, soms bijna op het uitbundige af. In het etablissement wordt veel Dire Straits en Queen gedraaid &#8211; de lievelingsmuziek van André Rouvoet.
Alweer naar Brussel
Week drie breekt aan. De stemming is ietsje beter. Het overleg is verplaatst naar het Catshuis, waardoor de pers makkelijker te ontwijken is. De PvdA heeft van het congres het weekend ervoor geen onmogelijke opdrachten meegekregen. En midden in de rampweek is er bovendien een lichtpuntje geweest: op woensdag 11 maart is de verhoging van de AOW-leeftijd na een voorzichtige consultatieronde in het werkdocument beland.
Het idee komt van Balkenende en is heel simpel: we kiezen voor de maatregel met de minste &#8216;bolletjes&#8217;. Op die manier wordt de pijn gelijkelijk verdeeld over de coalitie. En kunnen de partijen elkaar hun stokpaardjes gunnen: de hypotheekrenteaftrek voor het CDA, de AWBZ voor de PvdA en de aanrechtsubsidie voor de ChristenUnie. De &#8216;AOW-zevenenzestig&#8217;, zoals de onderhandelaars het noemen, verdwijnt niet meer uit het document.
Toch zit er nog steeds te weinig vaart in de gesprekken. Het lukt telkens maar niet om er &#8216;een klap op te geven.&#8217; De PvdA heeft geen haast meer: hun eigen congres is achter de rug, dus waarom zouden ze klaar moeten zijn voor het CDA-congres het weekend erop? Daarnaast is er weinig tijd die week. Op woensdagavond moet premier Balkenende alweer naar Brussel voor een EU-top. Er wordt veel in subgroepjes gepraat. Tijdens de plenaire sessies turen de onderhandelaars veel naar hun BlackBerry&#8217;s. Piet Hein Donner ontvangt geen e-mail op zijn apparaat, maar staat voortdurend te bellen. Alleen Pieter van Geel is niet zo van de elektronica.
Niet weggelopen
Op woensdag 18 maart botsen CDA en PvdA opnieuw. De inzet: de bezuinigingen in 2011. De PvdA maakt terugtrekkende bewegingen, vindt het CDA. Expres komen de christen-democraten met een lijstje &#8216;akelige&#8217; maatregelen die volgens hen onafwendbaar zijn als er niet bezuinigd wordt: korten op ontwikkelingssamenwerking, vergroten van het eigen risico in de zorg. &#8216;Rechtse ellende,&#8217; noemt een PvdA&#8217;er het. De sfeer is om te snijden. Balkenende vertrekt onverrichterzake naar Brussel.
Op maandag 23 maart, aan het begin van week vier, moet de kogel echt door de kerk. Althans, dat zeggen de onderhandelaars tegen de buitenwereld. Binnenin het Catshuis gaat het nog steeds niet echt soepel. Tijdens de zestien uur durende sessie kruipen PvdA en CDA tergend langzaam naar elkaar toe. Rond negen uur &#8216;s avonds komt Wouter Bos met een voorstel: we gaan bezuinigen in 2011, maar alleen bij een voorspelling van meer dan 0,5 procent economische groei.
Van Geel gaat akkoord, de grootste hobbel is genomen. In een paar uur tijd worden alle andere onderwerpen &#8216;afgetikt&#8217;: het bedrag aan investeringen, de precieze bezuinigingen, de AOW. Om half twee &#8216;s nachts zijn de onderhandelaars klaar. Er wordt geen glaasje wijn of bier gedronken, want iedereen is moe en wil naar huis. Bovendien moet Agnes Jongerius van de FNV de volgende dag nog langskomen.
Er volgt een laatste uitputtingsslag. Op dinsdagavond wordt er een akkoord gesloten met de sociale partners. De AOW-leeftijd wordt verhoogd naar 67 jaar, tenzij de Sociaal Economische Raad vóór oktober met een beter alternatief komt. Na afloop zegt Jongerius voor de camera&#8217;s dat ze tot de laatste snik gestreden heeft voor de AOW. Dat is niet waar, althans niet die avond: het SER-compromis is het weekend daarvoor al gesloten. Op het Catshuis gaat het voornamelijk over de pensioenfondsen.
Op woensdag 25 maart, aan het eind van de middag, staan de minister-president en zijn twee vice-premiers in de hal van het ministerie van Algemene Zaken. Ze presenteren het crisisakkoord. Jan Peter Balkenende ziet er opgelucht uit. Hij praat over verantwoordelijkheid. André Rouvoet oogt tevreden. Hij zegt: &#8216;We zijn niet weggelopen voor moeilijke keuzes.&#8217; Wouter Bos kijkt getroebleerd, de hele persconferentie lang. &#8216;Met dit pakket doen we wat realistisch mogelijk is,&#8217; zegt hij zuinigjes. &#8216;We verdelen de pijn eerlijk.&#8217;