<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Het sterkste verhaal</h3>
23-02-2008 Door Jeroen Vullings
Op de site van het Amerikaanse verzendbedrijf Amazon.com wordt hij door enthousiaste lezers van zijn postuum verschenen boek A View of The Ocean (2007) aangeduid als ‘de Hemingway van Holland’ en ‘een sleutelfiguur in het Nederlandse verzet’. Vermoedelijk zou hij hebben moeten glimlachen om zulke mythevorming. Als verteller hield hij zich tenslotte het recht voor de eigen levensfeiten zodanig vorm te geven dat ze het sterkste verhaal opleverden. Wat dat betreft was hij inderdaad tot de laatste snik een zeeman, Jan de Hartog (1914-2002).
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-109717 media-109717" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/02/fd3345c7-fe42-4bf3-b8c1-82163a3589ab_herinneringen_aan1.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toen hij stierf, had hij al decennia zijn eigen roem overleefd. Mijn interesse in hem ontstond pas door een nummer van het legendarische tijdschrift Hollands Diep – niet de huidige glossy met die naam – waaruit ik vernam over de vriendschap tussen Gerard Reve en De Hartog. Het is de ironie van de literatuurgeschiedenis: in de slipstream van Reve die als volksschrijver poseerde, werd ons het oeuvre gewaar van die échte volksschrijver, met eerst en vooral de knoestige roman Hollands Glorie (1940), over een lang vervlogen Neerland met stoere kerels en harten van goud. Hij was de uitzinnig populaire schrijver die nooit bij het literaire establishment mocht horen. Een emigrant, die zelfs van taal veranderde: hij ging in het Engels schrijven.
En dan nu een postuum geschrift dat, omwille van de naderende Boekenweek met als thema ‘Ouderdom’, in vertaling de amuzische titel Herinneringen aan mijn moeder kreeg. Toch is er ook inhoudelijk wat te zeggen voor die keuze: het benadrukt De Hartogs prettige gebrek aan literaire pretentie. En ja, zijn boek bevat herinneringen aan zijn moeder. Maar tegelijkertijd is het zoveel meer: tevens herinnert hij zich zijn vader, wekt hij het Nederland van het begin van de vorige eeuw tot ongeveer 1960 tot leven en schetst hij de contouren van zijn eigen religieuze bewustwording. Herinneringen aan mijn moeder past bij de onnadrukkelijke autobiografie die De Hartog, onthecht in het zicht van de te verwachten dood, schreef. Hij verklaart zichzelf uit de wereld waaruit hij voortkwam, uit (in de terminologie van de Quakers waarbij hij zich aansloot) de voor hem meest bepalende ‘kring’.
Zeurkanissen De tijd is een goede zeef om de literatuur te ontdoen van de waan van de dag. Maar een krankzinnig lang schrijversleven kan ook gunstig uitpakken. Zo schreef Theun de Vries zijn beste – want door zijn hoge leeftijd tot een schrale documentatie gedwongen – romans vlak voor zijn verscheiden. Daarin toonde hij zich, eindelijk, als de schrijver van formaat die hij zijn hele leven had kunnen zijn, als hij daar zelf geen stokje voor had gestoken. Dat geldt ook voor Jan de Hartog: Herinneringen aan mijn moeder behoort ontegenzeglijk tot zijn beste werk.
Het eerste dat opvalt, is dat hij zich nadrukkelijk tot zijn lezers wendt. Alleen, tekenend voor zijn schrijverspositie tussen het land van herkomst en dat van aankomst, weet hij niet precies welke lezers: Nederlandse of Amerikaanse. Dus bedient hij beide groepen. Onderwerpbepaald – hij schrijft over zijn verleden in Nederland – neemt hij zijn Amerikaanse lezers het meest aan de hand. Hún land is immers nooit bezet, hun families zijn nooit geïnterneerd – zoals De Hartogs moeder in door de Japanners bezet Nederlands-Indië.
Verder valt op hoe aangenaam direct (en daardoor niet verouderd) De Hartog schrijft. Dat kan uiteraard het gevolg zijn van de schriftelijke beheersing van de tweede taal. Uiteraard is regelmatig te merken dat hij een dagje ouder is, getuige een uitdrukking als ‘zeurkanissen’ of dit aanschouwelijk bedoeld detail: ‘Ze luisterde vol aandacht, knikte voortdurend met haar hoofd, zoals zo’n ezeltje met een verzwaarde kop op de hoedenplank in een auto.’ Ook de vele bijbelse verwijzingen, zoals Saul die onderweg naar Damascus van zijn paard flikkert, zijn uitzonderlijk geworden.
Dat alles laat onverlet hoeveel De Hartog ons nog te zeggen heeft. Vermoedelijk omdat hij, zoals in al zijn boeken, over goed en kwaad schreef. Maar ook omdat hij het dicht bij huis hield: het ongewild afscheid van een geliefd familielid door een fatale rotziekte. Zijn moeder stierf aan kanker, op negenenzeventigjarige leeftijd, in een tijd – de jaren zestig – dat de medische zorg minder te bieden had dan nu.
Gromt, smeekt, huilt Zijn terugblik heeft de ironische distantie van iemand die zich na al die jaren herinneringen toestaat, grote lijnen, veelzeggende details. Die welbewust vertellende, bijna beschrijvende vorm weerspiegelt hoe hij het drama – want dat was zijn moeders gruwelijke sterfbed – een plaats heeft kunnen geven. En ook hoe dat hem gevormd heeft; de memoires Herinneringen aan mijn moeder zijn niet verstoken van een scheutje bildung.
Alles wat hij vertelt over zijn moeders sterfbed is gekleurd door de romantiek van anekdotes van lang geleden: de ontmoeting tussen zijn moeder en zijn twintig jaar oudere vader, de dominee; de huiselijke dominantie van zijn dikke, eigenzinnige, in de kern onhandige vader; de heldenmoed van zijn vader die de nazi’s trotseerde; hoe zijn moeder boven zichzelf uitsteeg in het jappenkamp waar zij anderen hielp – en meer.
De Hartogs memoires worden pas rauw en dramatisch waar hij, door nood gedwongen de rol van verpleger op zich moet nemen in het ziekenhuis waar zijn moeder ligt. Daar moet hij zijn eigen drift, wanhoop en zelfs gekte bezweren, in het verlangen een goed mens te zijn. Daar moet hij toezien hoe zijn moeder transformeert in een monster, een verschijning als uit The Exorcist, die gromt, smeekt, huilt, vastgeketend aan haar bed, in haar eigen vuil – eenzamer dan eenzaam in haar pijn.
Daar verliest hij, al staat het er niet met zoveel woorden, het restje geloof dat hij als agnost nog had. ‘Iedereen die eraan twijfelt of er in dit universum een kwade macht werkzaam is, hoeft alleen maar aanwezig te zijn bij het wegkwijnen van een patiënt die lijdt aan de ziekte van mijn moeder en wordt behandeld zoals zij behandeld werd.’
Noodvoorraad energie Met name haar stank kan hij niet verdragen – in die passages, waaruit de emotie barst, bevangt een extatische verteltoon hem: ‘Het was als een uitstroming van bederf, van furieus suïcidaal kwaad, van de kankerduivel die zichzelf doodde in een verwoestend vuur van obscene, triomfantelijke zelfvernietiging. Maar dit zijn allemaal maar woorden: ik kan die stank niet beschrijven. Het won het van alles in mij dat wilde helpen, liefhebben en steunen. Ik probeerde eraan te ontsnappen. Ik probeerde die lucht uit mijn neusgaten te verdrijven door blaadjes fijn te wrijven en hun geur op te snuiven, zoals een dorpsgek in donkere laantjes ’s nachts. Ik vluchtte naar het busstation waar de kwalijk riekende combinatie van diesel en dampen me zo dikwijls misselijk had gemaakt. Maar het baatte niet.’
Van diezelfde eerlijkheid waarmee hij toegeeft dat hij, de wereldberoemde schrijver, geen woorden heeft om die verschrikkingen te beschrijven, geeft hij blijk bij het in taal vangen van de mystieke ervaring die hem beving bij het verplegen van zijn moeder.
Het komt er op neer dat hij zijn identiteit aflegt en dat hij de gewaarwording heeft dat iets anders zijn plaats inneemt. Nadien beseft hij: ‘Het was louter autosuggestie geweest, toen ik afgemat was; een putten uit een noodvoorraad energie, een atavistische reserve aan kracht die bestond sinds het ontstaan van onze soort.’
Maar dat is een rationele verklaring, een andere vindt hij in de woorden van de grondlegger van de Quakers, George Fox: ‘Ik zag een zee van duisternis en dood, maar over de zee van duisternis stroomde een oneindige zee van licht en liefde.’ Die wijsheid acht hij de ware erfenis van zijn ouders. Tegelijk is voor de lezer duidelijk dat in zijn religieuze bewustwording, die hem uiteindelijk naar die pacifistische vrijdenkers voerde, een Muttersuche besloten lag. V
Jan de Hartog: ‘Herinneringen aan mijn moeder’, vertaald door Irene Ketman. Atlas, 126 pagina’s, € 15,–
</div>

Het sterkste verhaal

Gerelateerd