In memoriam Hans van Mierlo
In oktober 1981 maakte ik de raarste avond van mijn leven mee. Het &#8216;vechtkabinet&#8217;-Van Agt/Den Uyl zat er nog maar een maand en dreigde nu al te disfunctioneren: premier Van Agt en zijn vice-premiers Den Uyl en Terlouw hadden geen compromis weten te bereiken over de vraag hoeveel bezuinigingen in de regeringsverklaring moesten worden aangekondigd. In de wandelgangen van het Binnenhof en in perscentrum Nieuwspoort wemelde het van de zenuwachtige staatssecretarissen die zich afvroegen of hun laatste uur had geslagen. Diep in de nacht wandelden twee demissionaire ministers binnen om te melden dat het kabinet ten val was gekomen. Ze wekten de indruk dat ze behoorlijk wat hadden gedronken. Uit protest tegen de almacht van het CDA hieven ze liederen als de Internationale (&#8216;Slaafgeboornen, ontwaakt, ontwaakt!&#8217;) en de Marseillaise (&#8216;Te wapen, burgers! Vormt uw bataljonnen&#8217;) aan. De eerste was Marcel van Dam, toenmalig minister van Volkshuisvesting. De andere: Defensieminister Hans van Mierlo.
Weifelaar
Van Dam kende Van Mierlo als zijn broekzak. Ze hadden elkaar ontmoet tijdens de uitslagenavond van de Tweede Kamerverkiezingen van 1967. Van Mierlo, door het reclamebureau van Martin Veltman gerestyled tot een kruising van Jacques Brel en John F. Kennedy, deed voor het eerst mee en haalde meteen zeven zetels. Een toen nog unieke prestatie die dan ook goed was voor een foto op de voorpagina van The New York Times.
Van Dam raakte onder de indruk van Van Mierlo, een bankierszoon uit Breda die een eind wilde maken aan de regentenmentaliteit die zijn jeugd had gedomineerd. De twee sloten vriendschap. Begin jaren zeventig speelden ze samen een grote rol in de Nederlandse politiek. PvdA, D66 en de Politieke Partij Radicalen vormden een schaduwkabinet en presenteerden het gezamenlijke verkiezingsprogramma Keerpunt &#8217;72.
Even later regeerde het kabinet-Den Uyl. Met Van Dam als staatssecretaris van Volkshuisvesting en Van Mierlo als fractieleider die het &#8216;meest linkse kabinet sinds de oorlog&#8217; vanuit de Kamer steunde. Samen maakten ze ook het op de ondervragingsmethoden van de filosoof Socrates gebaseerde televisieprogramma De Achterkant van het Gelijk. Van Dam heeft dus enig recht van spreken waar het de vorige week donderdag overleden Godfather van D66 betreft. In het Algemeen Dagblad noemde hij Van Mierlo een geweldige vriend, één en al hartelijkheid en gezelligheid. Hij noemde ook de schaduwzijde van het karakter van de overledene: &#8216;Hans was een weifelaar. Het stemde hem altijd droevig dat hij zo slecht kon beslissen.&#8217; Van Mierlo was meer denker dan doener, concludeerde Van Dam: &#8216;Maar je zou willen dat Nederland er op dit moment meer van had.&#8217;
Ik kan dat oordeel van Marcel van Dam alleen maar onderschrijven. Zelf fietste ik graag langs zijn huis aan de Amsterdamse Herengracht om met Van Mierlo off the record de situatie binnen D66 en de Nederlandse politiek te bespreken. Niet om hem te interviewen. Want dan liep je op tegen de weifelaar die een uur later al spijt had van de spannende uitspraken die hij tegen je had gedaan. Hans wás hartelijk en gezellig maar geen makkelijk mens om als journalist mee te maken te hebben.
Phoenix uit de as
Terug naar najaar 1981. Met hulp van de informateurs Cees de Galan en Victor Halberstadt werd de breuk tussen CDA, PvdA en D66 gelijmd maar de schermutselingen binnen het &#8216;vechtkabinet&#8217; gingen door. Voor het eerst zocht ik de Herengracht op. Om door Hans van Mierlo te worden getrakteerd op een hoogst intelligente &#8211; en in het licht van de val van het kabinet Balkenende IV niet van actualiteit ontblote &#8211; analyse: als CDA en PvdA samen regeerden, gunden ze elkaar het licht in de ogen niet. Daardoor was een kabinet gevormd dat &#8216;van niemand was.&#8217; De bewindslieden renden het ene na het andere mijnenveld in. Wat een prachtig thema! Mocht ik zijn uitspraken opschrijven? Nee! Van Mierlo: &#8216;Als je het over een mijnenveld hebt, weet iedereen toch meteen dat het van de minister van Defensie komt?&#8217;
Vanaf dat moment had ik een gewaarschuwd man kunnen zijn.
Desalniettemin trok de bohémien en non-conformist Van Mierlo me zo dat ik eind 1985 voorstelde hem groot voor het kerstnummer van Vrij Nederland te interviewen. De politieke situatie was inmiddels totaal veranderd. Van Agt was van het toneel verdwenen. In zijn eigen bloemrijke proza heette dat: &#8216;Ik trek mij terug in de nevels van het veelkleurige herfstbos.&#8217; Den Uyl zat zich te verbijten in de oppositie. Nederland werd geregeerd door een andere goede kennis van Hans van Mierlo: Ruud Lubbers, die net als hij was gevormd door de paters jezuïeten van het Canisius College in Nijmegen. Het kabinet-Lubbers &#8211; een samenwerkingsverband van CDA en VVD &#8211; bestond uit rauwdouwers als Onno Ruding, Wim Deetman, Elco Brinkman en Neelie Kroes. De vakbonden zuchtten en steunden. Jan Terlouw, vice-premier onder Van Agt, was uitgeweken naar Frankrijk. Zijn opvolger Maarten Engwirda slaagde er niet in het succes van D66 te continueren. De partij was van de electorale radar verdwenen. Vandaar dat oude getrouwen druk hadden uitgeoefend op Van Mierlo, die sinds 1982 zijn dagen in de senaat sleet. Kon hij niet als lijsttrekker terugkeren? Misschien zou de partij dan als een phoenix uit de as herrijzen. Van Mierlo had toegezegd. Maar niet zonder aarzelingen.
Juweeltje na juweeltje
Dat werd het thema van het interview waarvoor collega Ben Heinrichs en ik drie dagen doorbrachten in zijn huis aan de Herengracht en bij restaurant De Belhamel vlak om de hoek. De oprichter van D66 vertelde geweldige anekdotes over zijn tijd in het &#8216;bekvechtkabinet&#8217; met CDA en PvdA en op het ministerie van Defensie. Hij had geprobeerd het &#8216;debat tussen gehoorgestoorden&#8217; over de plaatsing van kruisraketten op Nederlands grondgebied een nieuwe wending te geven. Van Agt juichte die plaatsing toe, de sociaal-democraten wezen de plannen resoluut van de hand. Van Mierlo was de hele wereld afgereisd om de impasse te doorbreken. In Bonn had hij met zijn Duitse collega Hans Apel gesproken. Bij de Nuclear Planning Group van de NAVO in het Schotse Gleneagles met zijn Amerikaanse ambtgenoot Caspar Weinberger. &#8216;Ik heb een uur op zijn slaapkamer gezeten. Weinberger zat met melancholieke ogen te kijken. Ik heb hem uitgelegd wat de Nederlandse vredesbeweging voorstond, en wat er niet aan de hand was: dat de vredesbeweging niet voortkwam uit pacifisme en anti-Amerikanisme. Dat het onvermijdelijk was dat de kernbewapening in een democratie spanningen opriep. En dat de NAVO dat dilemma niet zag. Weinberger luisterde, keek weemoedig uit het raam over de Schotse hooglanden en zei af en toe: &#8216;O God, is it that bad?&#8217;
Over de toekomst van D66 als regeringspartij liet Van Mierlo zich niet al te duidelijk uit. Hij had geen zin nog langer aan het handje te lopen van de ongenuanceerde kernwapentegenstanders van de PvdA: &#8216;Naar een kabinet als in 1981 is gevormd, verlang ik niet terug.&#8217; Maar zijn vriend Lubbers zou voor een gesloten deur blijven staan als hij kwam hengelen naar de steun van D66 voor een nieuwe centrumrechtse coalitie. Wat hij dan wel wilde, zei hij er niet bij. &#8216;Mijn machtswellust is daar niet groot genoeg voor. Of, liever gezegd: mijn onmachtswellust is daar niet groot genoeg voor.&#8217;
Ook over zijn hernieuwde partijleiderschap liet Van Mierlo zich in orakeltaal uit. Als het D66-congres plaatsing van de kruisraket afwees (wat een minderheid wilde), liet hij de beker liever alsnog aan zich voorbijgaan: &#8216;Dan moeten ze daar een geschikte aanvoerder bij zoeken. Dat is hun volste recht, alleen weet ik niet of ik daar dan nog bij pas.&#8217; Als de partij onder hem electoraal niet scoorde, moest het hele experiment D66 als beëindigd worden beschouwd: &#8216;Bij minder dan zes zetels is het mislukt. Nou ja, bij twee zetels ligt het weer anders dan bij vijf. Maar als het niet lukt, kunnen we niet eindeloos de kiezers lastig blijven vallen.&#8217;
Aan de beslissing om de partij opnieuw te gaan leiden, was veel gewetenswroeging vooraf gegaan. Hij had overwogen in te gaan op het aanbod van de regering om secretaris-generaal van de West-Europese Unie te worden, hij had over zijn terugkeer naar Den Haag lang met intimi als Joop den Uyl, Marcel van Dam en Ruud Lubbers gepraat. &#8216;Ik was niet van plan het lijsttrekkerschap op me te nemen. Ik moest er niet aan denken. Ik wilde de politiek niet meer in, dat was voor mij iets wat ik achter de rug had. Ik zat met een dubium.&#8217;
Opgetogen typten Ben Heinrichs en ik op de redactie het verslag van de urenlange gesprekken uit. We troffen juweeltje na juweeltje aan. Zoals de zin: &#8216;De afgelopen weken plakt iedereen met graagte het etiket van &#8220;aartsaarzelaar&#8221; op me. Natuurlijk ben ik iemand die met twijfels rondloopt, maar dat wil niet zeggen dat ik geen beslissingen kan nemen. Alleen hanteert de een zijn twijfels wat langer in het openbaar dan de ander.&#8217; En: &#8216;Ik open spreekbeurten wel eens met de uitspraak van mijn vriend Harry Mulisch: &#8220;Als je het raadsel niet kunt oplossen, moet je het raadsel vergroten.&#8221;&#8216;
We voegden er een paar gespierde kwalificaties aan toe. Zoals: &#8216;Zijn uitspraken doen in moeilijkheidsgraad niet onder voor het cryptogram van de NRC.&#8217; Boven het artikel kwam de kop: &#8216;Dubium.&#8217;
Honderdvijftig suggesties
Dat hadden we niet moeten doen. Op een zondagnacht &#8211; de deadline van Vrij Nederland naderde &#8211; belde Annath Koster, Van Mierlo&#8217;s vertrouweling sinds jaar en dag. Hans had de concepttekst gelezen en had spijt als haren op zijn hoofd van het interview. Wilden we hem kapot maken net nu hij weer van plan was de politiek in te gaan? Waarom hadden ook wij hem voor weifelaar uitgemaakt? Hans had er de hele nacht niet van kunnen slapen. Maandagochtend om negen uur zat ik al weer op zijn werkkamer aan de Herengracht, tussen de boeken van Mulisch en Nooteboom &#8211; twee persoonlijke vrienden van Van Mierlo, die net als hij lid waren van de Herenclub, een gezelschap van intellectuelen en kunstenaars dat eerst sociëteit Arti en later restaurants als Le Garage onveilig maakte.
Hans had een stuk of honderdvijftig suggesties voor wijziging bedacht. Annath bemiddelde. &#8216;Dit kun je best hebben gezegd,&#8217; zei ze soms. Uit liefde voor Hans besloot ik een groot deel van zijn suggesties over te nemen. Er bleef nog genoeg waardevols over, dacht ik. Dat bleek niet helemaal het geval. Toen ik op de redactie van Vrij Nederland arriveerde, bleek Van Mierlo net te hebben gebeld: konden hoofdredacteur Rinus Ferdinandusse en zijn adjunct Joop van Tijn hem helpen? In goed onderling overleg sneuvelden nog een stuk of wat mooie uitspraken. Ben Heinrichs, die van niets wist, was woedend. Ik nam me voor een moeilijke man als Van Mierlo nooit meer te interviewen.
Uiteraard hield ik me niet aan die belofte.
In september 1989 was het hoog tijd voor een bezoek aan de Herengracht. De politieke verhoudingen lagen opnieuw anders. Het reveil van D66 onder Van Mierlo was een doorslaand succes gebleken: negen zetels in 1986, twaalf bij de verkiezingen van 1989. Lubbers had met de VVD gebroken en koerste aan op een centrumlinkse coalitie met de PvdA. Voor de zegevierende Democraten schoot geen plaats over in het nieuwe kabinet. Een krachtige stroming binnen het CDA vond een samenwerkingsverband met de sociaal-democraten al meer dan links genoeg. Het libertaire D66 mocht er niet óók nog bij. PvdA-leider Wim Kok had die eis schoorvoetend geaccepteerd. Van Mierlo, die het gevoel had altijd zijn nek te hebben uitgestoken voor de progressieve zaak, was razend. Het CDA had zich van zijn meest machtswellustige kant laten zien. Het werd tijd dat een eind werd gemaakt aan de hegemonie van een partij die nu eens met gematigd links en dan weer met gematigd rechts regeerde: &#8216;We hebben sinds onze oprichting gezegd dat het niet deugt dat de christen-democraten vanzelfsprekend deel aan de macht hebben. In Amerika wordt bij verkiezingen de macht bestendigd &#8211; of afgelost. Maar dan ook helemaal. In Nederland wordt altijd maar een deel van de macht vervangen.&#8217;
Kok en zijn PvdA kwamen er niet beter af. Ze hadden zich tegenover het CDA &#8216;als een schichtige kat gedragen&#8217;, vond Van Mierlo. &#8216;Het systeem gaat zichzelf ontmaskeren,&#8217; profeteerde hij: &#8216;Er is iets gebeurd waarvoor het CDA over een paar jaar de rekening krijgt gepresenteerd. Ik ben ervan overtuigd dat het CDA &#8211; en niet D66 &#8211; uiteindelijk hiervoor zal betalen. Er zal een nieuwe vorm van polarisatie tussen het CDA en D66 optreden &#8211; al lijkt het voorlopig op de strijd tussen een olifant en een muis.&#8217;
Aan het eind van het vraaggesprek stond Van Mierlo op. Als Tarzan roffelde hij zich op de borst: &#8216;Ze zien mij als de antichrist en daar ben ik trots op.&#8217;
Wraak op de olifant
Midden in de nacht rinkelde de telefoon.Annath Koster aan de lijn. Hans had weer niet kunnen slapen. Het was niet aardig voor Ruud Lubbers wat hij had gezegd. Dus sneuvelde het citaat.
In het uiteindelijke artikel (VN, 30 september 1989) komt nog slechts de neutrale formulering voor: &#8216;De antithese is teruggekeerd in de Nederlandse politiek. Met de Democraten als belichaming van de antichrist.&#8217;
Tot het voorjaar van 2009 zou ik Van Mierlo nooit meer voor VN interviewen.
Maar de filosoof-politicus bleef me intrigeren.
Pas tegen het eind van de zomer van 1994 drong tot me door dat zijn uitspraken van vijf jaar daarvoor niet op grootspraak hadden berust. De twee grote volkspartijen CDA en PvdA bleken voor de zoveelste keer een kabinet te hebben gevormd dat &#8216;van niemand was&#8217;. Ze kibbelden over de WAO en de koppeling van de sociale uitkeringen aan het minimumloon. Beide partijen leden bij de verkiezingen een zware nederlaag: de PvdA verloor twaalf zetels, het CDA twintig. De Democraten haalden met vierentwintig zetels het beste resultaat uit hun geschiedenis. De muis kon eindelijk wraak nemen op de olifant. Tijdens de formatie blokkeerde Van Mierlo het tot stand komen van zowel een centrumrechts als een traditioneel centrumlinks kabinet. Hij dwong Kok om met de VVD te onderhandelen. Op 22 augustus werd het eerste paarse kabinet uit de geschiedenis beëdigd. Met Van Mierlo als minister van Buitenlandse Zaken. Het CDA kon voortaan niet meer uitgaan van de vanzelfsprekendheid van de macht. Het was zijn finest hour.
Ondertussen hield ik me aan mij voornemen nog alleen achtergrondgesprekken met de Vader van Paars te voeren. Het waren vaak ontroerende bijeenkomsten. Zoals het etentje ter gelegenheid van zijn negenenvijftigste verjaardag (augustus 1998). Wat werden hem van belendende tafeltjes veel flessen drank aangeboden! Wat kreeg hij veel complimenten (&#8216;Kent u me nog, meneer Van Mierlo, ik ben nog bij de oprichting van de partij geweest&#8217;)! Wat had die man zich geliefd weten te maken binnen de grachtengordel!
Ik zat ook bij hem thuis vlak nadat de Eerste Kamer onder aanvoering van PvdA&#8217;er Ed van Thijn een van zijn lievelingshervormingen &#8211; de gekozen burgemeester &#8211; had getorpedeerd. Woedend was hij over het verraad van de sociaal-democraten. Minstens zo geïrriteerd reageerde hij op D66-fractieleider Boris Dittrich die op de televisie had gesuggereerd dat de staatsrechtelijke vernieuwing maar in de ijskast moest. D66 vond onderwijs en milieu ook belangrijke prioriteiten. &#8216;Boris doet me denken,&#8217; zei hij, &#8216;aan een vader die op de begrafenis van zijn lievelingszoon het spreekgestoelte bestijgt en zegt: gelukkig heb ik nog een dochter over.&#8217;
Want zonder staatsrechtelijke hervormingen hadden de Democraten volgens hem geen bestaansrecht.
Lazarus-act
Pas toen Alexander Pechtold blindgangers als Boris Dittrich en Lousewies van der Laan had afgelost, verzoende Van Mierlo zich weer met zijn partij. Zoals bleek uit het dubbelportret dat Thijs Broer en ik vorig jaar april van Vader van Mierlo en Zoon Pechtold maakten.
In de keuken van Herengracht 38 bekritiseerde &#8216;partijlid nummer één&#8217; het feit dat D66 had deelgenomen aan een kabinet (Balkenende II) dat de cruciale portefeuille vreemdelingenbeleid in handen had gelegd van de hardvochtige minister Verdonk: &#8216;Binnenskamers lieten we voortdurend merken dat we kritiek hadden op Rita Verdonk. Daardoor zagen we over het hoofd dat ze haar werk kon doen omdat wij het kabinet aan een meerderheid hadden geholpen.&#8217;
De kiezers hadden de ruk naar rechts van D66 eigenlijk genadeloos moeten afstraffen: &#8216;Ik wist niet of de partij nog te redden was. Ik vond het een wonder dat we bij de verkiezingen van 2006 nog drie zetels hebben gehaald. Gezien de peilingen zou het normaal zijn geweest dat we op nul waren geëindigd.&#8217; De Fortuyn-revolte en de opkomst van partijen als de PVV en Trots op Nederland hadden hem gesterkt in zijn mening dat Nederland aan radicaal-democratische hervormingen toe was. Hij was blij dat Pechtold het stokje van hem had overgenomen: &#8216;Alexander heeft het vermogen om de kiezers aan te spreken, om ze het gevoel te geven dat ze op hem kunnen rekenen. Als Alexander in de Kamer bij de interruptiemicrofoon staat, denken mensen: hij spreekt ook een beetje namens mij.&#8217;
Dit keer nam Van Mierlo niets terug van zijn woorden.
Pechtolds Lazarus-act op 3 maart (D66 terug in de gemeenteraden) heeft hij in het ziekenhuis nog mogen meemaken.
Afgelopen vrijdag was het een drukte van belang op de Herengracht. Op nummer 54, het hoofdkantoor van de PvdA, maakte Job Cohen bekend dat hij de nieuwe leider van links Nederland was. De hele gracht stond vol fotografen en cameraploegen. Opeens moest er een lijkwagen door de menigte heen. Hij was op weg naar het huis van Hans van Mierlo.
En nu moet ik dus mijn laatste stuk schrijven over een man die voor journalisten een lastpak kon zijn maar &#8211; in de woorden van zijn hartsvriend Van Dam &#8211; van een grote hartelijkheid, gezelligheid en menselijkheid was. Ik hoop dat ze de term kennen in Breda (waar hij geboren werd), Ginneken (waar hij op de lagere school ging) en Nijmegen (waar hij de middelbare school volgde): in die lijkwagen op de gracht lag een Mensch.

Gerelateerd