<div class="wpg-element paragraph">
12-01-2008 Floris Cohen
In 1672 kreeg Robert Hooke, de gerespecteerde ‘Curator of Experiments’ van de Royal Society, een artikel te lezen dat was ingezonden door ene Isaac Newton. Wij vandaag de dag kennen dat artikel als de baanbrekende ontdekking dat het zonlicht is samengesteld uit alle kleuren van de regenboog. En we erkennen Newton als de grote pionier van de experimentele precisie-waarnemingen aan het prisma dat zijn inzichten bevestigde. Maar Hooke las glad heen over Newtons centrale stelling, en merkte knorrig op dat hij al die experimenten van deze Newton allang zelf had uitgevoerd.
Slecht lezen komt niet alleen in de geschiedenis van de natuurwetenschap voor. Ook een boek dat over die geschiedenis gaat, kan dat lot te beurt vallen. In zijn erudiete beschouwing bespreekt Philip Blom in VN van vorige week een ander boek dan ik geschreven heb. Wat ik in De herschepping van de wereld heb willen laten zien, is onder meer dit: in de 17e eeuw heeft de moderne natuurwetenschap maar op het nippertje de conflicten weten te overleven die werden opgeroepen door de wereldbeschouwelijke implicaties van de nieuwe kijk op hoe de natuur in elkaar zit. Omstreeks 1600 had met name de wiskundige natuurkennis in Europa een niveau bereikt dat zich heel goed laat vergelijken met dat wat omstreeks 1050 door geleerden als al-Biruni en Ibn al-Haytham was bereikt, door verwerking van de Griekse erfenis van Euclides en Archimedes en Ptolemaeus. Een doorbraak zoals die zich in Europa door toedoen van met name Galilei en Kepler heeft voorgedaan, zou zich al vijf en een halve eeuw eerder in de Islambeschaving hebben kunnen voltrekken, zo betoog ik met klem van redenen. Maar net op dat cruciale moment keerde de beschaving naar binnen, als gevolg van golven van barbaarse invasies die nog eeuwen zouden aanhouden. Europa bleef dat lot bespaard. Het feit dat de moderne natuurwetenschap in Europa is ontstaan, is niet iets dat dwingend voortvloeit uit de eigen aard van dat Europa — een wezenlijk onderdeel van de grote omwenteling zou ook elders tot stand hebben kunnen komen. Maar zou het ook in stand zijn gebleven?
Het is in verband met díe specifieke vraag dat ik in één hoofdstuk van mijn boek de godsdienst aan de orde stel. Philip Blom wekt in zijn recensie de indruk dat mijn boek over weinig anders gaat dan de vraag in hoeverre stelselmatige studie van de natuur mogelijk wordt gemaakt, of zelfs bevorderd, of juist tegengehouden, door de religieuze overtuigingen die in een bepaalde samenleving de boventoon voeren, met name in diegene die over een Heilig Boek beschikken. Voorzover die kwestie in mijn boek aan de orde komt, variëren mijn antwoorden erop naar tijd en naar plaats. Zo heeft de Islam eeuwenlang helemaal niet in de weg gestaan bij de vertaling, bloei en uitbouw van de Griekse erfenis op wiskundig en wijsgerig terrein — ik markeer dat zelfs met enige precisie, aan de hand van een aantal figuren (Averroes bijvoorbeeld) van wie Blom doet alsof ik er nauwelijks weet van heb.
Intussen is deze algemene vraag naar de verhouding tussen religie en de zoektocht naar natuurkennis door de eeuwen heen niet de kernvraag die ik in mijn boek heb proberen te beantwoorden. Mijn doel was, uit te leggen hoe de moderne natuurwetenschap in de wereld heeft kunnen komen, waardoor dat juist in Europa is gebeurd, en hoe ze tegen alle waarschijnlijkheid in kans heeft gezien daar stand te houden. Blom schrijft mij de opvatting toe “dat het ontbreken van metaforische lezingen van de heilige teksten het wetenschappelijk denken in andere culturen belemmerde“, hij noemt dat zelfs mijn “centrale stelling”, en hij noemt haar “onhoudbaar”. Daar heeft hij groot gelijk in, alleen is het helemaal mijn stelling niet, laat staan de centrale. Het eigenlijke punt is dit. Met de opkomst van de moderne natuurwetenschap kwamen onherroepelijk kwesties op de voorgrond als ‘wat kan de plaats en functie zijn van een om ons lot bekommerde God in een wereld die wordt beheerst door onwrikbare natuurwetten?’, ‘wat blijft er over van het verschil tussen mens en dier?’ en ‘hoe moet het met passages in ons Heilig Boek die wetenschappelijk bezien onhoudbaar lijken?’ In mijn boek laat ik zien dat het Christendom zoals zich dat in West-Europa heeft ontwikkeld, om twee redenen beter dan de Islam uit de voeten kon met het onklaar maken van het type conflicten dat in dit soort kwesties op de loer lag.
De belangrijkste reden is gelegen in het uitzonderlijk sterk op de buitenwereld gerichte van het Westeuropese Christendom — het eeuwig heil hoefde niet per se te worden gezocht in versterving en afzien van wereldse genietingen, maar kon eventueel worden verdiend door noeste en spaarzame werkzaamheid in de wereld. Een andere reden ligt erin dat het Christendom dankzij Augustinus een traditie van niet-letterlijke bijbel-uitleg kende, langs de weg van een bepaald exegetisch principe dat in de Islam niet voorradig was. Dat ligt daar ook lastiger, met een Heilig Boek dat niet in de loop van eeuwen door reeksen auteurs is neergeschreven maar dat één aartsengel in één ruk door aan één profeet heeft gedicteerd. Natuurlijk is daarmee niet-letterlijke interpretatie in de Islam niet uitgesloten, Blom hoeft me dat heus niet uit te leggen, maar ik verkondig toch ook niets opzienbarends als ik constateer dat zelfs vandaag de dag nog dit alles in de Islam lastiger ligt dan in het Christendom? Het is ook alleen in dit verband dat ik van de Hindoe-religie in het voorbijgaan vermeld dat die even sterk op versterving en askese is gericht als omgekeerd in het Westers Christendom het heil juist meer en meer in de buitenwereld werd gezocht, met de Islam in dit opzicht tussen beide extremen in gesitueerd. Ik beweer helemaal niet dat in India de religie elk wetenschappelijk denken zou hebben uitgesloten; ik heb de natuurstudie in India om een heel andere reden buiten mijn verhaal gehouden. Anders dan in China of in het oude Griekenland is daar namelijk, ondanks tal van individuele prestaties van niveau, toch nooit iets als een inheemse, coherente wetenschappelijke traditie opgekomen.
In mijn boek heb ik betoogd dat de moderne natuurwetenschap een onmisbare voorwaarde heeft gevormd voor het ontstaan van onze moderne wereld — geen Industriële Revolutie zonder voorafgegane Wetenschappelijke Revolutie. Maar ik heb ook aangegeven dat tussen beide omwentelingen een kloof gaapt van zo ongeveer een eeuw. De 18e eeuw, ruwweg tussen Newton en Watt, is de periode geweest waarin is uitgezocht hoe die moderne natuurwetenschap werkelijk dienstbaar kon worden gemaakt, hoe bijvoorbeeld lucht en vuur konden worden getemd en een stoommachine kon worden ontworpen en gefabriceerd. Zelfs in het bezit van die moderne natuurwetenschap oogt Europa rond 1800 nog niet wezenlijk anders dan de andere grote beschavingen van die tijd; pas dan zet de modernisering in die Europa als eerste rijk en dominant heeft gemaakt. Eigenaardig aan Bloms recensie is nu dat hij deze stand van zaken ook opmerkt, om vervolgens mij in te peperen dat ik er geen weet van zou hebben.
Blom brengt de lezer in de waan dat mijn hele uiteenzetting het standaard-verhaal zou zijn: hoe uit de Griekse erfenis via een reeks van wat ik ‘culturele transplantaties’ ben gaan noemen de moderne natuurwetenschap heeft kunnen voortkomen. Als het al ergens stond, had ik het graag gelezen. Wie wil weten wat nu echt mijn ‘centrale stelling’ is, en hoe ik die in krap driehonderd bladzijden van historisch vlees en bloed voorzie, kan toch beter bij mijn eigen boek terecht.
</div>

Gerelateerd