27-12-2008
Door Carolina Lo Galbo

De jaren tachtig waarin Gummbah (Gertjan van Leeuwen) opgroeide, vormden een vruchtbare voedingsbodem voor zijn absurdistische humor. Nu hij gestopt is met drinken, bereiken zijn cartoons de perfectie. ‘Vanaf nu kan ik gaan tekenen omdat ik het leuk vind.’

Onder een enorme esdoorn drinkt Gertjan van Leeuwen, bekend als cartoonist Gummbah, zijn koffie. Geamuseerd kijkt hij naar een boompje dat wegkwijnt in de schaduw van de kolos. ‘Wat een lullig ding,’ zegt Van Leeuwen. Het boompje in het centrum van Tilburg is geplant ter nagedachtenis aan Hiroshima: Hiroshima Nooit Weer, staat er op een plaquette. ‘Toen ik die plaquette een paar jaar geleden voor het eerst zag, kwam die mij al absurd voor,’ vervolgt hij, ‘zo gratuit. Alsof het in verhouding staat tot die mensenlevens en het leed. Het is een onzinnige poging het verleden te herstellen. Voordat zo’n lullig monument verrijst, moeten er eerst doden vallen. Als grap zou ik mijzelf naast het boompje moeten fotograferen en eronder zetten: “Voor wat hoort wat”. Het is een mooie metafoor voor mijn bestaan.’

Hij staat op en loopt café Langeboom in voor nog meer koffie. Een opmerkelijke drank voor de man die twintig jaar lang op wijn en bier teerde. Jarenlang was dit zijn stamkroeg en nuttigde hij grote hoeveelheden alcohol met zijn drinkebroers onder de boom. Nu loopt hij er meestal met een boog omheen.

Voorbinddildo’s
Gertjan van Leeuwen (41) is precies twee jaar ‘clean’ en dat wil hij graag zo houden. Sinds de ommekeer werkte hij aan zijn ‘meesterwerk’ Meanwhile, between two eternities of darkness dat vorige maand verscheen. Het is een verzameling van zijn beste cartoons van de afgelopen vijfentwintig jaar, in het Engels vertaald. De titel is een parafrase van Nabokov: ‘Our existence is but a brief crack of light between two eternities of darkness’. Volgens Van Leeuwen past die boven elke afzonderlijke cartoon. ‘Het leven is een lichtflits en zie aan welk een wezenloos absurdisme de mensen zich in die korte tijd overgeven,’ zegt hij. ‘Het heelal barst uit elkaar van zinloosheid. Hoe duidelijker dat is, hoe wanhopiger de mensen een uitweg zoeken, in extreme seks, overmatig eten of beroemd worden. Er zijn oneindig veel mogelijkheden en de druk om er nú iets van te maken, is groot. Dan gaan mensen in dolle paniek voorbinddildo’s kopen. Ik heb daar bewondering voor.’ Hij lacht. ‘Alhoewel, bewondering is misschien wat sterk uitgedrukt.’

Hij ziet er verstrooid uit, met zijn warrige haar en wazige uitdrukking, maar hij formuleert trefzeker en aan zijn scherpe blik ontkomt niemand. In elk geval niet de lelijke, schurftige oudere mannen en vrouwen, smurfen en gehandicapten die in zijn grappig-grimmige cartoons seks hebben of doodgaan. Het alledaagse leven is zijn inspiratiebron. Gisteren liep hij met zijn vriendin Chantal door de straten van Utrecht op weg naar een optreden. Het was koopzondag en Van Leeuwen vóélde de wanhoop van de mensen met hun lege blikken, op zoek naar koopwaar om hun bestaan zin te geven. Voor de etalageruit van een seksshop zag hij een gehandicapte man en een vrouw op een scooter, zo uit zijn strip gestapt. De winkel was dicht. ‘Oh, jammer,’ zei de man teleurgesteld. ‘Waarschijnlijk hadden ze de hele dag op de bank gezeten en gedacht: wat nu? Op het moment dat ze onverrichter zake weer op die bank neerploffen en er de voorbinddildo maar weer bij pakken, kom ik als tekenaar in beeld.’

Heerlijk vindt Gertjan van Leeuwen het ‘om iemand met een cartoon in het gezicht te slaan. Om mensen aan het lachen te krijgen en ze dan te laten denken: “Jezus, ik heb wel gelachen om een gehandicapte man die op tafel genomen wordt door een vrouw met voorbinddildo.” Na de lach komt de moraal, maar dan hebben de mensen zich al prijsgegeven.’ Het is niet dat hij zich boven zijn stripfiguren plaatst – ‘ik ben een workaholic en dat is ook zielig’ – maar zijn besef dat het allemaal onbelangrijk is, deert hem niet. ‘Ik ben een lachende nihilist.’

Pervers, ziek mannetje
Niet iedereen vindt Gummbahs cartoons even grappig. Al jaren krijgt Van Leeuwen ‘gezeur’ van verontwaardigde Volkskrant-lezers die zijn werk ‘onsmakelijk’ vinden en hem van een zieke geest betichten. Zij kunnen zich gelukkig prijzen nu hij twee maanden heeft vrijgenomen voor een sabbatical. Onder de enorme esdoorn betoont hij zich vooral bedachtzaam, soms zelfs een beetje bedeesd. Wat moet hij nou zeggen over de absurde seks die zo rijkelijk aan bod komt in zijn werk? ‘Seks en de dood zijn nu eenmaal dé thema’s van een kunstenaar,’ wimpelt hij het onderwerp af. ‘Ik wil niet choqueren, het gaat mij om de lach.’

Chantal (27) – beeldend kunstenares met blonde paardenstaart – springt bij: ‘Zie jij seks in die tekeningen? Het gaat niet over seks. Het gaat over de knulligheid van mensen die ontroert. Mensen denken dat Gertjan een pervers, ziek mannetje is, maar als hij dat was, zou hij mijn vriend niet zijn.’

Van Leeuwen vult aan: ‘Ik vind het ontroerend als mensen zich, ondanks de evidente zinloosheid, in bochten wringen om nog wat vreugde uit die verlepte lichamen te peuren. Als je zegt: “Het is smeerlapperij”, dan mis je de essentie.’

Paashazen
Zolang hij zich kan herinneren, hing er aan de wand in de woonkamer van zijn ouderlijk huis een kindertekening: een breugeliaans tafereel van paashazen. Ofschoon het een prominente plaats innam, werd het omhuld met stilzwijgen. De twee keer dat het gezin Van Leeuwen verhuisde, verhuisde de tekening mee. Gertjan durfde er geen vragen over te stellen. Hij groeide op in het Gelderse gehucht Nieuwaal als een verlegen jongen die altijd op zijn kamer zat te tekenen tot hij voor het avondeten werd geroepen. Hij had een twaalf jaar oudere broer en een tien jaar oudere zus, zijn jongere zusje en hij waren nakomertjes.

Aan tafel bij de Van Leeuwens was het altijd een dolle boel. ‘We maakten de ene na de andere grap,’ zegt Van Leeuwen. ‘We hielden ons de hele avond bloedserieus bezig met de grootste flauwekul en voerden voortdurend een competitie: wie het meest krankzinnige had meegemaakt die dag. Mijn vader vertelde anekdotes over zijn absurde collega’s en alles werd belachelijk gemaakt: gehandicapten, de dood. Nog steeds heb ik moeite mijn lachen in te houden als iemand vertelt dat een dierbare is overleden. Die humor zit in mijn genen.’

In het gezin Van Leeuwen regeerde de grap; over persoonlijke zaken en problemen werd niet gesproken. Het verleden was onbespreekbaar. Later kwam Gertjan erachter dat hij twee broertjes had gehad die voor zijn geboorte waren overleden; Wim toen hij acht maanden oud was, en Jantje op twaalfjarige leeftijd door een ongeluk. Jantje was de tekenaar van de paashazen. ‘Tegen mijn vader ben ik later wel eens over de tekening begonnen,’ zegt Van Leeuwen, ‘maar dan viel het gesprek snel stil. Mijn moeder kon het verdriet amper aan en sprak helemaal niet over vroeger. Dat respecteerden mijn zusje en ik.’

Toen hij acht was, vertelde zijn vader het hem tijdens een wandeling door het dorp: dat zijn zusje en hij ‘daarom’ geboren waren, op advies van de dokter. ‘Daar kun je als kind weinig mee,’ zegt Van Leeuwen. ‘Ik heb twintig jaar nodig gehad om die boodschap in te laten dalen. Nu denk ik: wat een slecht advies van die dokter. Met zo’n taak zadel je toch geen kind op. Al werd er thuis niet over gesproken, de dood van twee kinderen doordringt je met een gevoel van eindigheid. Na zulke klappen is niks meer belangrijk.’

Godsdienstwaan
Om zijn sterfelijkheid te bezweren had Gertjan al snel een trucje bedacht: bidden. ‘Als ik met mijn nichtje over een sloot wilde springen, vielen we eerst op onze knieën in het gras om te bidden: “Here, zegen deze spijzen, amen”, een ander gebed kenden we niet. Ik was bang dat mij iets zou overkomen en dacht bij alles wat ik deed: effe regelen dat het safe gaat.’

Thuis werd ook veel gebeden, voor en na het eten, en op zondag in de kerk. Zijn moeder was Nederlands-hervormd, zijn vader geloofde niks, maar wilde één lijn in de opvoeding trekken en steunde zijn vrouw. Gertjan groeide op met het idee van predestinatie. ‘Ik was doodsbang voor de hel en geloofde op het godsdienstwaanzinnige af.’ Een tijd was hij verslaafd aan het woord ‘godverdomme’ en schold hij ‘gelijk een Gilles de la Tourette-lijer’ hardop als een tekening mislukte. Om vervolgens ineen te krimpen en te bidden, want dat woord, dat kon natuurlijk niet.

Hij bekommerde zich ook om andermans zieleheil. ‘Ik moest verschrikkelijk lachen om een klasgenoot die bijbelse figuren bespotte, maar dacht ook: pas op! Tot mijn veertiende was het mijn droom als predikant de grootste zondaren in gloedvolle betogen tot het geloof te bekeren. Daarna verdween mijn interesse in het geloof.’ Niemand merkte overigens iets van zijn godsdienstwaan, die speelde zich vooral in zijn hoofd en op zijn kamertje af. Hij sprak sowieso weinig. Volgens zijn ouders heeft hij op zijn zestiende een jaar lang gezwegen. ‘Ik had een hekel aan school en was volkomen lethargisch. Ik droomde van een leven in een gekkenhuis. Ik zag zo op tegen die verrekte verantwoordelijkheden die bij het leven hoorden dat ik me een eigen kamertje wenste in een inrichting zodat ik de hele dag kon tekenen, en een verpleegster mij eten kwam brengen. Ideaal.’

Overdreven bezorgd
De jaren tachtig waarin de toch al onthechte Gertjan opgroeide, vormden een vruchtbare voedingsbodem voor zijn absurdistische humor. ‘De bom’ was het gesprek van de dag en Gertjan herinnert zich hoe hij met zijn vader bij de schuilkelder in de tuin van zijn oom stond: een put afgedekt met een paar golfplaten en daarin een plastic stoeltje en zestien blikken witte bonen in tomatensaus: ‘”Stel dat jij als enige in die put van jou overleeft,” vroeg mijn vader aan mijn oom, “Wat dan?” Dat vond ik een interessante gedachte. In mijn fantasie dwaalde ik af. Ik zag de totale hysterie van veel mensen in, maar besefte ook: veel zin heeft het niet, want door één foutje kan het allemaal weg zijn. Dat was een nieuwe gedachte voor de mensheid en die paste bij mijn zienswijze memento mori: “Denk eraan dat jij zult sterven.” Je kunt elk moment dood neervallen en er is een scala aan mogelijkheden. Daar ben ik mij nog steeds zeer van bewust. Ik ben overdreven bezorgd om Chantal, maar ook om mijzelf. Bij het in- en uitstappen van de trein ben ik bijvoorbeeld extreem voorzichtig. Ik wil geen vervelend ongeluk door een stommiteit begaan.’

Hij graait met zijn handen in zijn jaszak naar sigaretten die er niet zijn. ‘Op dit soort momenten wil een sigaret best smaken,’ zegt hij. ‘Maar ook met roken ben ik gestopt.’ Tegen het bedienende meisje van café Langeboom met de rekening: ‘Van mijn geloof mogen mannen niet betalen.’ Terwijl zij met de opmerking worstelt, haalt hij met een uitgestreken gezicht wat kleingeld uit zijn portemonnee.

Een week later leest Gertjan van Leeuwen tijdens het Utrechts Literatuur Festival – in een mosgroene fauteuil met een spotlight op zijn gezicht gericht – voor uit eigen werk: Net niet verschenen boeken. Heel serieus draagt hij de titels en soms een passage voor, terwijl via een beamer het boekomslag op een scherm wordt geprojecteerd. Egberts stank sloeg alleen Jos niet in het gezicht, en als ondertitel: Verhalen van één zin. Het publiek gniffelt. ‘Een boek dat zeer de moeite waard is maar helaas nét niet verscheen: Een lelijke homo heeft geen reet aan zijn kont.’ Gegniffel. ‘Mos en waar het groeit. De auteur: Alfons van der Klift.’ Gegniffel, meer niet.

‘Heb ik weer, zo’n zaal vol zwijgende mensen,’ foetert Gertjan na afloop tegen Chantal. ‘Dan denk ik: flikker toch allemaal op!’ Hij heeft nog zo zijn best gedaan om serieus te blijven en geen grapje te maken. Hij is in mineur. ‘Halverwege hielden ze zelfs op te klappen.’

Een stel onderbreekt zijn tirade. Of hij hun boek wil signeren. Hij pakt er een pen bij en herkent ze dan van een meditatieweekend. Of hij nog steeds mediteert? Jazeker. Dankzij de meditatie staat hij hier tegenwoordig broodnuchter. Van zenuwen en verlegenheid heeft hij sinds de cursus ook geen last meer.

Zes flessen per dag
Die dodelijke verlegenheid was er twintig jaar eerder de oorzaak van dat hij met drinken begon.

Van Leeuwen had de Tilburgse school voor journalistiek afgerond en stortte zich op wat hij het liefste deed: tekenen. André Franquin en Robert Crumb inspireerden hem al langer, en striptekenaars als Hein de Kort, Eric Schreurs en Kamagurka gaven hem het laatste zetje. Zo onbeschaamd als zijn tekeningen werden, zo beschroomd bleef hij zelf. ‘Ik wist niet wat te zeggen, welke woorden te kiezen, wie ik was. Eigenaardig dat je alles relativeert, maar menselijk contact extreem belangrijk vindt.’

Het caféleven gaf Van Leeuwen houvast: het gedoe met de meisjes, het geouwehoer en de broederschappen – dronken durfde hij alles. Zelfs zijn tekeningen werden er beter van, hield hij zichzelf voor. In 1994 begon zijn carrière met publicaties in Humo. ‘Op jacht naar bijzondere ervaringen’ nam zijn drankgebruik sluipenderwijs toe. Een ‘fles’ wijn werd een ‘flesje’ wijn, wie koffie bestelde, was een klootzak. Toen hij Chantal zeven jaar geleden ontmoette, was zijn eerste zin: ‘Ik drink en daar heeft niemand wat over te zeggen.’ In de horeca voelde Van Leeuwen zich veilig. ‘Het caféleven kwam overeen met die gekkenschuur zonder verantwoordelijkheden waarnaar ik als jongen zo verlangde. Alles wordt voor je gedaan, als je maar betaalt. Sociale conventies vallen weg.’ Over zijn dronken avonturen wil hij weinig kwijt. ‘Ik leidde een Bukowski-achtig leven met een nachtje cel of ziekenhuis, en stampij in de kroeg; cliché op cliché op cliché. Ik schaam me ervoor, zo ben ik niet.’

Wat begon als een ‘leuke tijd’ eindigde in de put. Op zijn dieptepunt dronk Van Leeuwen zes flessen witte wijn per dag. Eten deed hij nauwelijks. Meer nog dan aan de drank was hij verslaafd aan de katers, die hielden hem in zijn greep. Inmiddels was hij een cartoonist van naam. ‘Als ik stop met drinken, dacht ik, verdwijnen de ideeën en kan ik niet meer tekenen. Mijn theorie was: bij een kater ontstaan, net als bij Reve, de beste dingen. Dan heb je een extreme helderheid en focus. Een stortvloed van associaties kwam in mij op en ik ging, niet gehinderd door perfectionisme, spontaan te werk. Dronken zijn vond ik lekker, maar de katers waren de kers op de taart.’

Op den duur smaakten ook die hem niet meer en raakte hij in een depressie. ‘Ik was enorm somber en zwijgzaam, en zonk dronken steeds dieper weg in mijzelf. De laatste jaren was het niet meer te doen, vooral voor mijn omgeving. Ik kon niet meer zonder alcohol en vond dat afschuwelijk.’

Na een delirium besloot hij te stoppen met drinken. ‘Ik was de controle helemaal kwijt.’

Hang-over art
Twee jaar geleden schreef Van Leeuwen zich in voor een ‘van de drank af-cursus’ in Utrecht. Pogingen met Refusal-pillen waren mislukt. ‘Ik schaamde me dat ik erheen moest. Het leek mij aanstellerij, maar toen iedereen overdreven blij reageerde, mijn vriendin voorop, vielen de schellen van mijn ogen.’

Tijdens het weekend vertelden de cursisten elkaar de vreselijkste verhalen en berekenden ze wat zij dagelijks aan drank uitgaven. De meeste tijd vulden zij met mediteren; ze leerden trucjes om hun gedachten stil te zetten. Tot slot vroeg de leermeester aan zijn pupillen hun goede voornemens met de groep te delen. ‘Ik zei gekscherend: “Ik stop tot mijn zestigste, dan drink ik tot mijn zeventigste, stop ik weer tien jaar en vanaf mijn tachtigste drink ik mij dood.” Dat vond die goeroe zo’n creatieve oplossing dat hij zei: “Probeer het maar.” Sinds dat weekend ben ik van de drank af. De gedachte dat ik over negentien jaar weer mag, stelt me gerust.’

Elke ochtend en avond mediteert Gertjan van Leeuwen vijfentwintig minuten in zijn bureaustoel, de ogen gesloten, een mantra murmelend. ‘Ik laat me niet meer meeslepen door gedachtenstromen en impulsen; ik ben de baas over mijn lichaam en geest. Sinds de cursus voel ik mij fris en uitgerust en ben ik grote gedeeltes van de dag krankzinnig gelukkig.’

Nuchter had hij ineens zeeën van tijd en dus begon hij aan zijn ‘meesterwerk’ Meanwhile, between two eternities of darkness, zijn samenballing van absurditeiten. ‘Een nieuw genre,’ zegt hij plechtig. ‘Hang-over art. De ondertitel van het boek had kunnen zijn: twintig jaar katers.’

Dat de drank zijn weerslag heeft gehad op zijn werk, lijdt geen twijfel. ‘Ik heb verschrikkelijke rotzooi gemaakt tijdens mijn alcoholistenleven, waarvan een deel helaas ook is gepubliceerd. Nu ben ik ziekelijk perfectionistisch. Ik selecteer al tijdens het werk en weet precies hoe ik een grap over moet brengen. De compositie, blikken en tekst; alles moet perfect zijn. Voor die flauwekul had ik vroeger geen tijd.’

De katers mist hij inmiddels als kiespijn. Hij vertrouwt nu op zijn onbewuste. ‘Als ik een aanzet tot een cartoon heb, leg ik die even weg en ga een eindje fietsen. Desnoods slaap ik er een nachtje over. Als ik dan verder ga met tekenen, komen de goede ideeën vanzelf.’ Hij schenkt koffie uit een thermoskan en kiest een stuk chocolade uit de schaaltjes vol zoetigheden op tafel. Nog lichtelijk verbaasd vertelt hij hoe hij ineens vertrouwen in de toekomst kreeg en dit sober ingerichte herenhuis in hartje Tilburg kocht, dat hij met Chantal bewoont. ‘Het voelde eerst als een molensteen om mijn nek, maar geeft mij nu rust. Kennelijk vertrouw ik erop dat ik nog een tijdje meega.’

En anders overleeft hij wel via zijn werk. ‘Ik wilde voor mijn dood iets moois maken en mijn bestaan bevestigen. Hoe strijdig dat ook is met mijn nihilisme. De illusie van onsterfelijkheid geeft mij rust. Ik heb twintig jaar tekenen veiliggesteld en dat geeft een lekker gevoel. Nu het af is, ben ik rustiger, hoef ik ook minder op te letten bij het in- en uitstappen van de trein. Of het in Engeland een succes wordt, kan me eigenlijk niets schelen. Ik heb mijn school afgemaakt, mijn ambities waargemaakt, ben niet vroegtijdig overleden. Vanaf nu kan ik gaan tekenen omdat ik het leuk vind.’

Van zijn verlegenheid is hij zo goed als af. ‘Ik heb mijzelf een identiteit verschaft – dat mag je na vijfentwintig jaar toch wel zeggen: ik ben een tekenaar.’ De komende tijd zal hij zijn magnum opus Net niet verschenen boeken voltooien. Maar eerst nog even bijkomen van alles, tijdens zijn sabbatical van de Volkskrant.

De paastekening van Jantje hangt nog steeds bij zijn vader aan de muur. Zijn moeder is inmiddels overleden en dicht bij zijn broertjes begraven. Gertjan van Leeuwen is tegen zijn vader nog wel eens over de tekening begonnen, maar het gesprek viel stil. ‘Na vijfenveertig jaar is het verdriet nog steeds te groot om erover te praten.’ Hij heeft er vrede mee. ‘Die tekening was altijd de wortel aan de stok, ik wilde die evenaren. Dat hoeft niet meer. Toen ik een tijd geleden met mijn vader ging fietsen, zei hij ineens: “Ik ben trots op je.” Hij zei het serieus, zonder aanhalingstekens met zijn vingers te maken, en had zich duidelijk op het moment voorbereid. Hij zei dat het heel goed voor hem en mijn moeder was geweest dat mijn zusje en ik geboren zijn. Dat heeft mij heel veel goed gedaan. Kennelijk heb ik ze geholpen. Ik heb er weinig voor gedaan, maar het was voldoende.’