Nederlandse literatuur / Jeroen Brouwers is virtuoos boos
Twee jaar geleden kwam Jeroen Brouwers (1940) in het nieuws door zijn weigering de hem toegekende Prijs der Nederlandse Letteren te aanvaarden, nadat de ministers van Cultuur van Nederland en Vlaanderen hem hadden laten weten dat ze het prijzengeld van zestienduizend euro &#8211; ondanks Brouwers&#8217; protest tegen de hoogte van dit bedrag &#8211; niet gingen verhogen. Ik was die rel eigenlijk al weer bijna vergeten, ook omdat zulk gedoe over geld mij niet bijzonder interesseerde. De letteren knetterden zachtjes door, de ene opwinding volgde de andere op.
Maar in huize Brouwers, vlak over de grens in Zutendaal, bleef het gisten en kolken. En nu ligt het achtste deel van zijn eenmanstijdschrift Feuilletons voor ons, het &#8216;vloekschrift&#8217; Sisyphus&#8217; bakens waarin de schrijver schuimend van leer trekt tegen het Nederlandse en Vlaamse vorstenhuis, de Taalunie, minister Ronald Plasterk, de CPNB, het huidige boekenbedrijf, tegen wie niet eigenlijk. Altijd mooi als iemand kwaad wordt en dat literair vormgeeft, zoals wel toevertrouwd is aan Jeroen Brouwers. Daarmee biedt Brouwers&#8217; polemiek een kleine sensatie, maar tegelijk ademt het lang vervlogen tijden, toen schrijvers nog schaars waren, min of meer in aanzien stonden en legendarisch waren, en zo&#8217;n pamflet als een bom insloeg.
Of dat nu zo zal zijn, betwijfel ik. Het conflict doet te particulier aan. Brouwers voelt zich door de Taalunie en vooral door Plasterk ongelooflijk in zijn hemd gezet. Dat dient voor de literaire eeuwigheid rechtgezet, via Sisyphus&#8217; bakens. Het gaat Brouwers &#8211; zoals altijd &#8211; dus om erkenning, een ander woord voor eer. Het hachelijke daarbij is echter dat erkenning in kringen van machthebbers &#8211; vorsten, bewindspersonen, zakenlui &#8211; vooral gemeten wordt in geld. Tegenwoordig meer dan ooit, lijkt het wel.
Een literaire prijs weigeren is volstrekt legitiem, al gebeurt dat voornamelijk door schrijvers die hopen voortaan in dezelfde adem te worden genoemd als de notoire prijsweigeraar W.F. Hermans. Praten over geld daarentegen ligt gevoeliger. Dat is al niet chic, evenals klagen over geld, om nog maar te zwijgen over het je beklagen over een uit de hemel vallend bundeltje flappen waar menige Benelux-ingezetene niet op zou spugen, tenzij hij kakelkrankzinnig is. Brouwers&#8217; punt, dat zestienduizend euro niet in verhouding staat tot het prestige toegekend aan de Prijs der Nederlandse Letteren, die hij de Nobelprijs der Lage Landen noemt, moet wel heel goed voor het voetlicht gebracht worden, wil klager dezes een restje sympathie in de ogen van het publiek behouden.
In elk geval, ik spreek voor mezelf, lukte dat slecht in de publiciteit rondom de rel van de klacht en de latere weigering. Moet dat nou zo, dacht ik. De waardige oude huzaar Louis Ferron, auteur van een rijk, compromisloos oeuvre, was tenslotte ook zo arm als een kerkrat, het lot van menigeen die echte literatuur schrijft, maar hij keek een gegeven paard nooit in de bek, zeker niet als hem daarbij eer werd verleend.
Tot de onderlip in het graf
Het goede aan Brouwers&#8217; schotschrift Sisyphus&#8217; bakens is dat de beweegredenen voor zijn opmerkelijke gedrag in alle nuance duidelijk worden. Op grond van de door hem aangevoerde argumentatie stáát zijn pleidooi het prijzengeld drastisch te verhogen, opdat deze &#8216;Taalunieprijs&#8217;, die de hoogste onderscheiding moet zijn van zowel Nederland als België &#8211; hoger dan de P.C. Hooftprijs bijvoorbeeld -, in een era waarin belang door geld wordt uitgedrukt, ook daadwerkelijk prestigieus zal zijn. Mee eens.
Dat is het hoofdpunt, de andere argumenten blijven nogal particulier, hoezeer Brouwers daarin ook gelijk heeft. Zo wijst hij op het fin-de-carrière-karakter van de prijs, &#8216;bestemd dus voor een kunstenaar in de letteren die al tot zijn onderlip in het graf staat&#8217;; op zijn status als &#8216;mislukte schrijver&#8217; (in de zin van niet-verkopend) die maar doorgaat met zijn Sisyphus-arbeid; op het armlastige bestaan van de oudere, niet-bestsellende schrijver die zo heeft moeten sappelen dat hij geen pensioen heeft opgebouwd. Een feestelijke oeuvreomspannende bekroning van om en nabij een ton zou zo&#8217;n ploeteraar door de barre winters van zijn nadagen kunnen helpen. Zo argumenteert hij verder, op zo&#8217;n alleszins redelijke wijze dat het voor de hand had gelegen zijn verzoek te honoreren.
Had, want de geschiedenis wees anders uit: door Brouwers&#8217; protest is het prijzengeld aanzienlijk verhoogd, maar dat gaat pas in met de volgende laureaat. Zuur voor Brouwers en weinig groots van de verantwoordelijke cultuurministers, in wier officiële opdracht de Taalunie handelt. Zo bezien, is Sisyphus&#8217; bakens niet alleen een verantwoording van Brouwers&#8217; motieven, maar ook een reconstructie van het misavontuur dat zich voltrok tussen de schrijver en de Taalunie, en vooral een harde aanklacht tegen Ronald Plasterk, door Brouwers als kwade genius in deze beschouwd.
Bitterheid troef in Brouwers&#8217; polemiek. Zelfs mevrouwen die hem namens de Taalunie bellen en ook maar om een boodschap gestuurd worden, krijgen er ongezouten van langs. De Geneefse Conventie is kennelijk overboord gegooid. Wraak is een Siciliaans gerecht dat door Brouwers koud gegeten wordt; hij is er dan ook eens goed voor gaan zitten.
Feestjurk Kees Fens
Niets deugt in zijn weergave. De Taalunie geeft nauwelijks om literatuur. Het Hof &#8211; zowel het Belgische als het Nederlandse &#8211; doet dat ook niet: voor deze boven-ons-gestelden is literatuur folklore. Ze lezen niks, minachten schrijvers en geven daar uiting aan. Onacceptabel voor Brouwers, die zich daardoor &#8211; terecht &#8211; gekwetst voelt. Brouwers is als bekend een dossierbouwer en daar plukt de lezer wederom vrucht van. Misstap na misstap weet hij op te dissen. Bijvoorbeeld over prinses Laurentien, immer in de weer met &#8216;leesbevordering&#8217;, die door televisievolk gevraagd werd of ze een luimige, geestige schrijver kon noemen en zichtbaar in paniek raakte. &#8216;Kees Fens! balkte ze, omdat haar precies op tijd te binnen schoot dat wijlen deze onweerstaanbaar grappige feestjurk het boekenweekessay had geschreven en daar kwam ze mee weg &#8211; goddank voor haar wist die televisiedruif zelf natuurlijk ook van niks.&#8217;
Bij de woede die Brouwers op papier creëert, lijkt hij met zijn olifantengeheugen en bijna compulsief complotdenken niet meer te differentiëren in groot en klein ongerief. Sisyphus&#8217; bakens is daarom, mede door het virtuoze schelden, een genoegen om te lezen.
Bij herlezing zie je pas hoe hij zorgvuldig zijn aanval heeft opgebouwd, hoe de veren, schroefjes en metalen onderdelen tezamen een Derringer vormen. One shot, two kills: de Taalunie en Plasterk.
Hij verwijt de Taalunie vooral dat ze een vet miljoenenbudget hebben en daarmee wanpresteren &#8211; met als dieptepunt al die krankzinnige spellingshervormingen, die tot chaos geleid hebben. Ook tasten ze niet diep genoeg in de beurs ten faveure van schrijvers. Dat kan anders, béter, daar heeft Brouwers zo zijn ideeën over, die hij met berekeningen en al aanbiedt.
&#8216;Plasterk&#8217; is literair een interessanter verhaal. Brouwers maakt van &#8216;ijdeltuit Plasterk, Haantje Hoedemans&#8217; die zo gretig op de televisie verschijnt in onbenullige programma&#8217;s, een stripfiguur die bij menig feestbanket opduikt, al dan niet gebeamd tot zijn holografische alter ego, en die steeds iets roept in de trant van: &#8216;Bèta&#8217;s zijn mensen die echt iets kunnen.&#8217; Brouwers&#8217; portret is niet al te fijnzinnig; zelfs bedient hij zich, in navolging van leermeester W.F. Hermans, van naamgrapjes: dr. Ronald H.A. Plasterk wordt bij hem &#8216;Ronald Ha!&#8217; of gewoon &#8216;Ha!&#8217;.
Wat hij hem echt kwalijk neemt, is dat Plasterk zich Brouwers&#8217; protest tegen de hoogte van het prijsbedrag kennelijk zodanig persoonlijk aangetrokken heeft, dat hij onvermurwbaar en daarmee onprofessioneel ging handelen. Als we Brouwers mogen geloven, dan heeft een verontwaardigde Bert Anciaux hem thuis opgebeld om te melden dat híj de reglementen ten gunste van Brouwers wilde veranderen, maar dat Plasterk dat om formele redenen weigerde. De minister was door Brouwers op zijn pik getrapt, en dat moest vergolden &#8211; daar komt Brouwers&#8217; verwijt op neer.
Zou het? Moeilijk te zeggen. Het probleem is dat zowel het werk van de Taalunie als dat van Plasterk vrij schimmig is of niet adequaat gepresenteerd wordt. Wat we van Plasterk wél zien, de Bekende Nederlander-ongein en irrelevante showoptredens met hoed en gitaar, versterkt de karikatuur die Brouwers van hem maakt als &#8216;flapdrol die niets van dit baantje bakt&#8217;.
Toch beklijft de indruk van een groezelig gevecht in het halfduister met onreglementaire stoten en arglistige streken. Brouwers laat zich tenslotte ook kennen als iemand die van meet af aan de boel naar zijn hand wil zetten. Daarom zoekt hij contact met de toenmalige directeur van het Letterkundig Museum Anton Korteweg, want die heeft veel invloed, contacten. Ook doet hij een beroep op zijn vriend Jozef Deleu, die als lid van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren het Comité van Ministers adviseert. Evenzeer doet Brouwers&#8217; af en toe doorklinkende grootheidswaan de wenkbrauwen fronsen. Hij lijkt helemaal in zijn element als eerst Anciaux hem te vertrouwelijk opbelt, waarna Plasterk datzelfde doet, waarna ten gevolge daarvan een ruzie tussen de twee bewindspersonen ontstaat. Daarbij ziet Brouwers nog kans zich in een nieuwe droomrol op te werpen als kampioen van de sneue Vlamingen die door de kommaneukende Noorderlingen al eeuwenlang gepiepeld worden.
Bovendien is Sisyphus&#8217; bakens de zoveelste Brouwers-polemiek waarin hij van een zakelijk geschil een principekwestie maakt. Eerst deed hij dat met de voormalige directeur van De Arbeiderspers, Ronald Dietz, die als een van de eersten de moderne managementstijl in de literaire wereld introduceerde, waarbij de schrijvers opeens &#8216;medewerkers&#8217; genoemd werden. Gebrek aan erkenning, vond de in zijn eer aangetaste Brouwers, en het werd oorlog.
En dan nu weer Plasterk met zijn formele regeltjes. Mijn sympathie gaat naar Brouwers uit, maar je kunt je afvragen of het sop de kool waard is. Gelukkig vaart de literatuur wel bij zo&#8217;n polemiek, zij het literatuur teruggebracht tot mooi geschreven divertissement.
Jeroen Brouwers, ‘Sisyphus’ bakens’, Feuilletons 8, Noli me tangere/Atlas, 176 p., € 15,–

Geld! Erkenning!