Theater over de crisis
‘Zitten er hier aandeelhouders in de zaal?’ vraagt Dette Glas­houwer vanaf het toneel. Er gaan vingers omhoog, en Glas­houwer straalt van dankbaarheid. De bezoekers die na afloop van haar eerste voorstelling over geld een aandeel kochten, hielpen Glashouwer met het maken van een vervolgsolo. In Dette goes to Africa doet ze theatraal verslag van de nieuwe inzichten die ze heeft opgedaan op een reis naar Kenia waar ze de omgang met een alternatief betaalmiddel heeft bestudeerd. Ze eindigt met een aankondiging van haar volgende plannen, en de uitnodiging om haar hierin (opnieuw) te ondersteunen. En als een marktvrouw stalt ze haar aandelenaanbod uit op het toneel, in blije afwachting van nieuwe aandeelhouders.
Het heeft iets ongemakkelijks, want Glas­hou­wer doorbreekt de anonieme transactie die het kopen van een theaterkaartje doorgaans is. Je voelt je een beetje schuldig als je geen aandeel koopt omdat je de vorige keer al een tientje hebt bijgedragen. Alsof je daarmee de waarde ondermijnt van Glashouwers intrigerende onderzoek naar het functioneren van geld en de economie. Tegelijk maakt juist die directe uitnodiging de thema’s manifest waar Glas­hou­wers het in haar voorstelling over heeft. Een geldsysteem waarin bankiers geen enkele relatie meer hebben met hun klanten versus een persoonlijke transactie. Het betalen van de prijs die nou eenmaal ergens voor staat versus het individueel toekennen van waarde. En de schuldvraag, die opduikt zodra het over onze centen gaat.
Schuld
Als theatermakers de herkauwers zijn van onze samenleving omdat ze grote, abstracte kwesties kunnen verwerken tot een persoonlijk verhaal, dan zijn ze momenteel goed bezig. De economische crisis is in de kleine zalen en de grote schouwburgen een favoriet onderwerp, dat in zelfgebrouwen stukken wordt uitgediept, verhelderd en toegankelijk gemaakt. Nieuw opgedane kennis wordt gul gedeeld: theaterbezoekers leren dat het woord ‘schuld’ van ‘zullen’ komt (‘Jij zult mij iets geven’), wat het verschil is tussen de echte en de irreële economie, hoe het geld ontstond toen de goudsmid briefjes ging uitgeven ter waarde van het goud dat hij in bewaring kreeg, en hoe de goudstandaard werd verlaten zodat geld nu op niks is gebaseerd. Vragen over geldkwesties worden aangescherpt en als het even kan, worden er zelfs oplossingen aangedragen voor de crisis. Naïeve oplossingen weliswaar, die vooralsnog alleen in de verbeelding werken: ‘Als we het geld nu eens op poep baseren,’ oppert Dette Glas­houwer in haar nieuwe voorstelling. ‘Dat is wel zo eerlijk, want iedereen kan dan geld maken, poep is medicinaal en als energie-opwekker te gebruiken. En bovendien vereist de productie van poep de rust waar we zo naar verlangen, én een gezonde levenswijze.’ Maar het verbeelden van een mogelijke werkelijkheid is bij uitstek het terrein van een kunstenaar.
De ultieme crisisshow
‘Voordat we onze voorstelling gingen maken, viel het ons op dat de oplossingen voor de crisis waar politici of economen mee kwamen, allemaal binnen de regels vielen van het bestaande systeem,’ zegt Vincent Rietveld van De War­me Winkel, die samen met Mara van Vlij­men de voorstelling San Francisco maakte die binnenkort weer op tournee gaat. ‘De discussie die in de kranten en op televisie werd gevoerd, ging langs ons heen. Maar in een theatervoorstelling kan je onderzoeken wat zo’n crisis nou betekent voor jou en mij. Je eigent je een onderwerp toe dat in eerste instantie ver weg lijkt.’
Ter voorbereiding lazen Rietveld en Van Vlij­men boeken en bekeken ze documentaires, maar tegelijk namen ze hun naïeve kijk op de materie serieus. Ze begonnen de repetities door samen in een bed te gaan liggen, zoals John Len­non en Yoko Ono in 1969 deden bij hun ‘Bed-In’ in het Amsterdamse Hilton Hotel. ‘Met langharige pruiken op hebben we als een stel bloemenkinderen dagenlang oplossingen verzonnen voor de crisis, zonder rekening te houden met de praktische toepasbaarheid ervan.’Het resultaat is een geestige en informatieve voorstelling, waarin de twee theatermakers in hun dagelijkse kloffie en in een lege ruimte hun fantasieën uit de doeken doen over de ultieme crisisshow. Eén scene in die gefantaseerde voorstelling behelst een optreden van topbankier Rijkman Groenink, die na een peperduur filmpje waarin het volk ‘die geile hebberige kutbankier helemaal kapotmartelt’ in eigen persoon zou opkomen met in zijn hand een fotoboek. Met zachte stem zou de bankier eerst een schuldbekentenis doen over de 24,8 miljoen die hij had overgehouden aan de verkeerde deals uit zijn ABN Amro-tijd. Daarna zou hij aan de hand van vergeelde jeugdkiekjes vertellen over zijn kindertijd. Over hoe veel hij van zijn moeder hield, bijvoorbeeld, en dat hij vroeger een vriendje had met flaporen. ‘We zouden allemaal het gevoel hebben: die Rijkman, die kén ik,’ beschrijft Rietveld in de voorstelling het effect van deze gedroomde toneelscène. ‘Want de bankier is geen abstractie, hij is een mens, hij is een van ons.’
Hysterisch instrument
Wat de Warme Winkel doet in San Francisco is een variatie op de beweging die het Nationale Toneel maakt in De Prooi, ook een voorstelling die wegens succes dit seizoen wordt hernomen. Het toneelstuk naar het boek van Jeroen Smit over de val van ABN Amro haalt Rijkman Groe­nink dichterbij door hem tot een personage te maken te midden van medebankiers, in een drama vol krachten die op elkaar inwerken. Mark Rietman speelt Groenink. Hij geeft de man een mooie gelaagdheid door niet alleen diens vermaarde autisme te tonen – ‘Em­pa­thie! Ik kan het woord niet meer hóren’ – maar ook zijn strijdlust, zijn scherpe inzicht, zijn falend leiderschap en zijn eenzaamheid. In intieme monologen deelt deze Groenink met de zaal de frustratie die hij als kind voelde over het onbeduidende, ongeziene leven van zijn angstige vader. En de verantwoordelijkheid die hij voelt ten aanzien van zijn zonen die in onze ‘pampermaatschappij’ nooit hun individuele kracht kunnen ervaren: ‘Hoe kan ik mijn zonen de sterrenhemel laten zien als er overal licht is?’
Het toneelstuk is een prachtige aanvulling op de tv-serie die intussen ook van De Prooi is gemaakt. De grootbezette Johan Doesburg-regie switcht Brechtiaans tussen inleving en beschouwing. Het publiek krijgt uitleg over termen als corporate finance en investment banking, en wordt bewust gemaakt van de terugblik op de jaren negentig die de voorstelling is. ‘U kijkt hier nu naar met de ogen van nu,’ zegt een van de bankiers, ‘en nu zijn de investment bankiers de grootste boeven. Maar ik ben géén zakkenvuller.’
Rietman zelf vat het verschil tussen de dramaserie en de voorstelling zo samen: ‘In tv-drama kan je veel meer inzoomen. De serie is meer een karakterstudie. In onze voorstelling is Rijkman Groenink een exponent van een tijdgeest. Moreel gezien had hij best iets anders kunnen doen met de miljoenen die hij heeft verdiend. Maar hij is ook door anderen op het schild gehesen, hij was dé man die Nederland mee liet doen met de machtigste spelers ter wereld. En ik vind het belangrijk om te laten zien hoe hij onderdeel was van een systeem waar geen controle op was, en waarvan we nu pas de implicaties doorzien.’
Het was pittige materie die Rietman zich voor zijn rol eigen moest maken. De makers en acteurs hebben vooraf dan ook ‘heel veel college’ gekregen van bankiers en van de schrijver van het boek De Prooi. Maar voor Rietman zelf was de economie geen ver-van-m’n-bedshow voor hij aan de voorstelling begon. Hij heeft in 2008 Wouter Bos, toen minister van Financiën, spontaan een mail geschreven met het voorstel om de beurs af te schaffen. ‘Nooit antwoord gekregen,’ zegt hij droogjes. Maar hij vindt dat nog steeds een goed idee. ‘De beurs is ontstaan in een veel tragere maatschappij, toen de berichtgeving nog per postkoets ging. Inmiddels gaat alles zo snel dat de beurs een compleet hysterisch instrument is geworden. Onze voorstelling gaat over de macht die aandeelhouders bij een beursgenoteerde onderneming hebben, en daar begint ook de vervreemding. Want bedrijven moeten hun oren laten hangen naar hun aandeelhouders, in plaats van bezig te zijn met hun klanten en de producten die zij verkopen.’
Nog niks geleerd
Ook George van Houts, die met zijn groep De Verleiders momenteel de laatste hand legt aan De val van een super-man, hun tweede voorstelling over ‘zonnekoning-gedrag’ in het Neder­landse bedrijfsleven, had voor hij er theater over ging maken al een grote interesse in economische kwesties. Toen hij met collega-Verleider Tom de Ket nog een cabaretduo vormde, lazen ze altijd al de zakelijke pagina’s in de kranten, zegt hij. ‘We hebben daar ook wel eens een cabaretnummer over gemaakt. Maar voor ons begint theatermaken altijd bij onze eigen gektes, en Tom en ik zijn allebei zwaar slachtoffer geworden van onze eigen hebzucht. We hebben allebei veel te hoge, aflossingsvrije beleggingshypotheken afgesloten. Ook wij zijn verleid door bankiersjongens, terwijl we achteraf denken: hoe hebben we zo lichtzinnig kunnen zijn.’
Insteek van hun vorige succesvoorstelling De casanova’s van de vastgoedfraude was de constatering dat de vastgoedhandelaren die zij portretteren, handelden binnen ‘een systeem dat zijn eigen schurken creëert’. Scènes over de geldgoochelaars in de Nederlandse vastgoedhandel werden afgewisseld met persoonlijke gesprekken tussen de acteurs over hun eigen glijdende moraal bij schnabbels en bij het doorverkopen van een tweedehands auto.
Het onderzoek van De Verleiders naar wat Van Houts ‘onze financiële hygiëne’ noemt, is voorlopig nog niet klaar. Na de nieuwe voorstelling over de boekhoudfraude bij het Ahold-concern is voor het volgende seizoen deel drie al aangekondigd, onder de titel Door de bank genomen. De vraag of Van Houts’ blik op economische kwesties is veranderd door zijn theaterprojecten, beantwoordt hij met een sombere voorspelling. ‘Ik ben bang dat we nog niks geleerd hebben. We zitten nog steeds in een systeem dat zich vastdraait in zichzelf. Voordat er echt iets verandert, is er eerst een wereldbrand nodig.’
Maar Van Houts geniet er wél van om met een publiek van gedachten te wisselen over deze materie. ‘En ik ben elke dag als ik langs de kantoren aan de Zuidas rijd dolblij dat ik culturéél ondernemer ben. Intussen probeer ik mijn eigen levensstandaard wel omlaag te brengen. Ik ben op zoek naar een goedkoper huis. In plaats van mezelf op te jagen om de hypotheek te kunnen betalen, zou het aardig zijn om eens een paar weken niet te hoeven werken.’
Stapeltjes geld
Ze zijn wantrouwiger geworden, zeggen zowel George Van Houts als Dette Glashouwer en de makers van De Warme Winkel. Ze nemen niet meer klakkeloos aan wat politici, economen en journalisten beweren. En hun interesse in alternatieve economieën die ‘van onderop’ worden ontwikkeld, is gegroeid. Ze noemen het internet-betaalmiddel Bitcoin, of lokaal geld dat buiten de banken en multinationals om functioneert. Ze prijzen het initiatief dat Griekse boeren namen om hun aardappels zelf op een plein te verhandelen, en de Oosten­rijkse burgemeester die de handel in zijn dorp op gang bracht door geld te introduceren dat in waarde verminderde naarmate je langer wacht om het uit te geven. Mara van Vlijmen: ‘Ik ben lid geworden van Peerby, een uitruilsysteem in de buurt waardoor je een schuurmachine van iemand kan lenen als je er een nodig hebt. Niet uit geldgebrek, maar uit enthousiasme.’
Vincent Rietveld zegt dat hij sinds het maken van San Francisco anders tegen schuld aankijkt. ‘In de voorstelling vertellen we over een dorp in Nieuw-Guinea waar het de gewoonte is om bij het aflossen van een schuld bij iemand uit een ander dorp altijd méér terug te betalen. Niet als rente, maar om de relatie met het andere dorp in stand te houden. Dus als mijn broer nu geld van mij leent, geniet ik van zijn schuld, want het verstevigt onze relatie.’
Voor Dette Glashouwer ging, sinds ze uit armoede met haar theatrale geldprojecten begon, letterlijk een wereld open. Onder haar ‘aandeelhouders’ bevinden zich (voormalige) bankiers en specialisten in ­alternatief geld die haar uitnodigden om de gemeenschappen waar dit geld functioneert overal ter wereld te bezoeken. Via aandeelhouders kwam ze in Kenia aan speel- en overnachtingsplekken. Maar ze heeft ook ontdekt wat de keerzijde is van de intieme relatie met geld die ze in haar eerste voorstelling probeerde op te bouwen door in een bruidsjurk met een stapeltje biljetten te trouwen. ‘Het lukte me aanvankelijk niet om het geld dat ik van mijn aandeelhouders had gekregen, uit te geven. Ik heb het heel lang in een koffer bewaard. Ik wilde er iets tastbaars mee doen; ik maakte er stapeltjes van, spreidde het uit om me heen en heb mezelf met mijn geld laten fotograferen. Zo kon ik op mijn aandeelhoudersvergadering in elk geval laten zien hoe veel ze hadden geschonken. Van sommige bedragen wist ik precies van wie ik ze had gekregen. De verantwoordelijkheid om het goed uit te geven, was ineens heel zwaar.’
Intussen is ze daar wel overheen. Ze had het geld hard nodig voor haar nieuwe voorstelling. En over haar ervaringen in Kenia als witte vrouw die vanwege haar vermeende rijkdom geen toegang kreeg tot de alternatieve economie ter plaatse vertelt ze nu hilarische verhalen. Met dank aan de aandeelhouders. n
Bladwijzer
Online bronnen
Kijken in de ziel
Gesloten Rijkman Groenink
Waar Rijkman Groenink in het toneelstuk De Prooi spreekt over zijn frustratie over het onbeduidende leven van zijn vader waar hij zich aan wilde ontworstelen, houdt de echte Groenink tegenover Coen Verbraak vol dat zijn handelen logisch en juist is geweest.
Peerby
Alternatieve economieën
Er zijn genoeg spullen die je misschien even nodig hebt, maar die je niet per se hoeft aan te schaffen. Peerby (vorig jaar door VN en Kennisland uitgeroepen tot een van de Radicale vernieuwers van 2013) laat buurtbewoners spullen lenen en uitlenen. Op dit filmpje is te zien hoe het werkt.
Ga naar
VN.nl/crisistheater
Nee
‘Dette goes to Africa’ is op tournee tot eind mei: www.detteglashouwer.com
‘San Francisco’ speelt van 4 maart t/m 5 april in Utrecht en Amsterdam: www.dewarmewinkel.nl
‘De prooi’ gaat op tournee van 29 april t/m 7 juni: www.nationaletoneel.nl
‘De val van een super-man’ gaat op 24 februari in première in Zaandam (Zaantheater), tournee tot begin juni: www.de-verleiders.nl

Gerelateerd