Reportage / Waar blijft de financiële hervorming?

Hij kan zijn irritatie niet langer onderdrukken. Boele Staal is het bankenbashen nu echt wel zat. ‘De politiek en andere critici blijven maar mopperen op de banken en de volkswoede voeden,’ zegt de voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Banken in zijn glazen kantoor aan de Zuidas, het hart van de Nederlandse financiële wereld. ‘Het ontbreekt ons niet aan begrip voor die woede, maar als ik mijn mailbox open, denk ik af en toe: jonge jonge jonge. Iemand opereert op Twitter onder de valse naam “boel geld”, omdat ik het gezicht van de bonussen ben. Op straat krijg ik dat ook te horen. Maar jongens jongens jongens, je kunt toch ook op een gegeven moment tot de conclusie komen: we moeten samen verder?’

Na het losbarsten van de financiële crisis in 2008 kregen de bankiers de volle laag. Economen, politici en burgers, allemaal waren ze het roerend eens: de oorzaak van de malaise lag bij de hebzuchtige geldhandelaren die jarenlang onverantwoorde risico’s hadden genomen. Nu de overheid ze moest redden van een val in de afgrond, was het hoog tijd dat ze een toontje lager zouden zingen. Politici stonden te popelen om het bankwezen drastisch te hervormen. Ze lanceerden talloze plannen: scherpere regels, kleinere banken, strenger toezicht, lagere bonussen. En niet te vergeten: op de werkvloer moesten bankmedewerkers massaal een les in bescheidenheid volgen. Maar hoe staat het nu, bijna drie jaar later, met al die vrome voornemens? Heeft de politiek de banken echt de duimschroeven aangedraaid? Of gaat de sector op vertrouwde voet verder en is het wachten op de volgende grote klap, waarna de overheid opnieuw gedwongen is de reddende engel te spelen?

Als er nou één sector is die een nieuwe ineenstorting wil voorkomen, is het de bankenwereld zelf, zegt Boele Staal vastberaden. Staccato somt hij de ‘majeure stappen’ op die er zouden zijn gezet. Zo zouden banken talloze riskante producten van de schappen hebben gehaald, de kapitaalbuffers flink hebben verhoogd en het bonusbeleid hebben versoberd. Maar die pogingen hun leven te beteren worden volgens Staal door critici nog steeds niet erkend. ‘Wie blijft beweren dat de banken niet de hand in eigen boezem steken, zit als een naald vast in de groef. Door ze voortdurend te beschimpen, scheppen politici, economen en andere commentatoren een sfeer waarin het heel moeilijk is het vertrouwen van de samenleving terug te winnen.’ Bovendien werpt die houding een tweede grote belemmering op, vervolgt hij. ‘Als de politiek voortdurend nieuwe ideeën uit de kast haalt om de burger gerust te stellen dat dit niet opnieuw gebeurt, hebben de banken weinig ruimte om de sector weer omhoog te stuwen. En zij zijn wel de bloedsomloop van onze open economie.’ Vanzelfsprekend zijn er maatregelen nodig, erkent de opperlobbyist van de bankensector. Maar nog hogere kapitaalbuffers? Of een bankenbelasting? ‘Met alles wat je extra doet, haal je de functionaliteit van banken naar beneden,’ vindt Staal. ‘Wie zegt dat het doel is de belastingbetaler te beschermen, moet niet vergeten dat de rekening links- of rechtsom bij hem terechtkomt. Als we banken te zeer beperken, moeten we niet raar opkijken als kredieten te duur worden en hypotheken niet meer te krijgen zijn.’

Fundamentele denkfout

Het is een veelgehoorde waarschuwing uit de bankenwereld: consumenten zijn de pineut als banken gedwongen worden grotere kapitaalbuffers te hebben. En ergens klinkt het ook logisch: als je meer geld in huis moet houden, kun je minder uitlenen. Toch ligt er een ‘fundamentele denkfout’ aan ten grondslag, zegt de Amsterdamse hoogleraar financiële markten Arnoud Boot. Met zijn mouwen opgestroopt geeft hij de verslaggevers op een vrijdagmiddag een elementair lesje economie. ‘Kapitaalverschaffers durven minder geld aan banken te geven als ze bang zijn dat die er iets geks mee doen en het blootstellen aan onverantwoorde risico’s,’ legt hij uit op zijn universiteitskamer op de zevende verdieping met uitzicht op De Nederlandsche Bank. Hoe betrouwbaarder banken zijn, hoe goedkoper ze geld kunnen binnenhalen en dus ook uitlenen, betoogt Boot. ‘Hogere kapitaaleisen kunnen dus juist leiden tot goedkoper geld.’

Waar Staal dik tevreden is over de veranderzucht in het bankwezen, ziet Boot vooral stilstand. En dat verwijt hij ook de politici. Als adviseur van de parlementaire commissie-De Wit zag hij van nabij hoe de betrokken Kamerleden vol energie begonnen aan het onderzoek naar de oorzaken van de crisis. Het eindrapport met de bijna dertig aanbevelingen, dat vorig jaar verscheen, vond hij ‘alleszins acceptabel’. Maar over het vervolg blijft iedereen naar zijn mening opvallend zwijgzaam. ‘Is de regering er nu nog mee bezig? Nee. Zet het parlement druk op de ketel dat er iets mee gebeurt? Nee.’

De reden is simpel, zegt Boot. ‘De politiek is nieuwsgedreven. De bancaire crisis is vooralsnog gesmoord. Welk electoraal gewin is er op dit moment te halen met financiële regelgeving? Geen enkel.’ Ook de vele wisselingen in de commissie-De Wit zijn een teken van de verslapte aandacht, zegt Boot. En die kan dramatische gevolgen hebben. ‘Terwijl Kamerleden zich nu druk maken over ritueel slachten en het wel of niet mislukken van de multiculturele samenleving, zitten we met zijn allen op een tikkende tijdbom. De komende anderhalf jaar houden banken zich nog wel even rustig en zullen ze geen stupide beslissingen nemen. Maar als het bankensysteem dan niet fundamenteel stabieler is gemaakt, is het risico groot dat de internationale druk op banken om mee te doen aan het grote spel weer zal toenemen en ze op dezelfde manier de bocht uit vliegen.’

Om dat te voorkomen, zijn in elk geval twee dingen broodnodig, zegt de hoogleraar. Banken moeten meer eigen kapitaal in huis hebben dan nu, zelfs meer dan de internationale eisen die toezichthouders en Centrale Banken in het Basel III-akkoord hebben vastgelegd. Daarnaast is het hoog tijd een visie te ontwikkelen op hoe het bankenlandschap eruit moet zien. ‘Een van de aanbevelingen van De Wit was dat er gekeken moet worden naar het scheiden van meer risicogedreven gedrag op de financiële markten en het huis-tuin-en-keukenbankieren. Dat is een heel ingewikkeld vraagstuk, het kost veel tijd dat goed te onderzoeken. Zelfs ik kan niet zo opschrijven hoe dat op een verantwoorde wijze moet gebeuren.’ Vorige week stuurde minister De Jager van Financiën een nota naar de Kamer, waarin hij aangeeft dat banken hun activiteiten zo moeten gaan organiseren dat hun risicovolle onderdelen tijdens een crisis afgesplitst kunnen geworden. DNB krijgt de bevoegdheid om ‘instellingen die in onomkeerbare problemen zijn geraakt in concreto te scheiden’. Het zijn prachtige woorden, zegt Boot, maar eigenlijk gebeurt er nog niks. ‘Je zult het bankwezen permanent moeten veranderen en niet alleen in crisissituaties. Nu de activiteiten scheiden is al complex, in tijden van crisis is het nog tien keer zo ingewikkeld. Achteraf ingrijpen staat dus mooi op papier, maar De Jager moet nu zijn nek durven uitsteken.’

Ideeënarmoede

In de Kamer heerst een treurige ideeënarmoede over de toekomst van het bankwezen, vindt ook oud-parlementariër Paul Tang. ‘Ik kan me herinneren dat ik probeerde een discussie te beginnen over hoe het bankenlandschap eruit zou moeten zien. Die kwam gewoon niet van de grond. Mensen hadden geen idee.’ Nadat de PvdA-er een kritisch stuk had geschreven over de koers van zijn partij, kwam zijn positie als een van de meest gewaardeerde financiële woordvoerders onder druk te staan. Uiteindelijk verliet Tang in het najaar van 2010 de politiek. Als zelfstandig adviseur ondersteunt hij tegenwoordig bedrijven en de overheid bij financiële kwesties.

Bij het gesprek aan zijn ruime eettafel neemt de vrije ondernemer geen blad voor de mond. Maar over zijn opvolger Plasterk houdt hij zich op de vlakte. Met een glimlach: ‘Ronald doet het op zijn eigen manier.’ Wel laat hij duidelijk merken dat hij niet enthousiast is over de opstelling van zijn partij. ‘Ik hoor de PvdA zeggen: “De bankiers hoeven geen cent van de Griekse schuld af te boeken, maar er mag ook geen cent naar de Europese Unie.” Dus ze ontzien de banken, maar willen wel Brussel hard treffen. Heel raar allemaal.’

Zelf kwam hij als parlementariër evenmin echt toe aan het achterlaten van een visie. ‘Als politicus ben je bezig met de waan van de dag. En door de financiële crisis kwam er heel veel op me af. De vraag is vervolgens wat beklijft. Heel veel discussies vinden één keer plaats. Daarna is het oud nieuws.’

Eerst slokten de reddingsoperaties van de banken Tangs volledige aandacht op. Daarna ging al zijn energie zitten in het aanvullend coalitieakkoord waar het kabinet op zwoegde. Even later kwam aan het licht dat hij de Macro Economische Verkenning had laten uitlekken. ‘Daardoor stond ik even buitenspel. En voor ik het wist, was het kabinet gevallen. Maar achteraf gezien had ik zelf wel harder kunnen inzetten op een goed bankenplan.’

Tang constateert bij zijn oud-collega’s niet alleen een gebrek aan visie, maar ook aan kennis. ‘Ze krijgen ingewikkelde financiële constructies voorgelegd. De specialistische expertise om die te beoordelen, ontbreekt in het parlement. Ik heb wel eens voorgesteld om mensen in te vliegen die daarbij ondersteuning kunnen bieden. Maar daar is het in de praktijk nooit van gekomen. Dat toont toch een gebrek aan zelfkennis bij het parlement.’

Die versnipperde aandacht en visieloze houding leiden tot een onvermogen een koers uit te zetten en te ontsnappen aan de gijzeling door de banken. ‘Op dit moment heeft de financiële sector ons in een houdgreep omdat het systeem nog te instabiel is,’ zegt Tang. ‘Tenminste, we weten eigenlijk niet hoe het ervoor staat. Dat zie je nu ook bij de eurocrisis. Het is heel lastig om de Griekse schulden te herstructureren en deels te laten betalen door de schuldeisers: de banken. Want misschien gaat er dan een schokgolf door het systeem.’

Regeltjes

Die angst lijkt ook in het huidige parlement te overheersen. Zelfs bij GroenLinks, een partij die diep overtuigd is van de noodzaak het bankwezen te hervormen. ‘Ik ben erg bezorgd over de kant die grote banken en verzekeraars opgaan,’ zegt Kamerlid Bruno Braakhuis, die als oud-bankier van Van Lanschot de sector van binnenuit kent. ‘Ik zie ze terugvallen naar business as usual. Ze willen zo snel mogelijk af van de staatssteun, zodat ze hun eigen gang weer kunnen gaan.’ Toch is hij geen voorstander van ‘te heftige’ ingrepen. ‘In deze tijden van crisis is dat precair, de banken zijn nog heel kwetsbaar.’

Dat met de aanbevelingen van de commissie-De Wit nog maar weinig is gedaan, geeft Braakhuis toe. ‘Er treedt vertraging op. Maar dat komt vooral doordat we de banken een jaar de kans hebben gegeven om het zelf goed te regelen. Als na de zomer blijkt dat ze dat niet genoeg hebben gedaan, dwingen we het met wetgeving af.’ Hij doelt op de afspraken uit de zelfopgelegde Code Banken, die onder meer grenzen stelt aan de beloningen van de bestuurders. Hij is overigens de eerste om te erkennen dat het papieren document niet genoeg is. ‘We kweken bij bankiers geen moreel-ethisch besef, maar maken ze tot mensen die regeltjes volgen.’

Zombiebanken

‘Houd je handen niet zo omhoog,’ roept Sweder van Wijnbergen als hij het hek van zijn Hilversumse villa opent en zijn waakhond de verslaggevers bijna omver springt. ‘Hij volgt jullie bewegingen,’ legt de hoogleraar macro-economie uit. Of de Kamer wel deskundig genoeg is om zich in de financiële sector vast te bijten? Schamper lachend herhaalt hij op het tuinterras de vraag. ‘Er was al te weinig kennis, maar na de laatste verkiezingen zijn de mensen die er meer van wisten er ook nog eens uitgegaan. Er zit nu bijna niemand meer met een goede economische achtergrond. Ronald Plasterk is ongetwijfeld een briljante man, maar eerstejaars lessen economie heeft hij niet gevolgd.’

De redenering van de parlementariërs dat we nu nog niet kunnen ingrijpen omdat het systeem te instabiel zou zijn, vindt hij ‘kolder’. ‘De enige reden waarom wij zeggen dat de banken het niet kunnen hebben, is dat ze vasthouden aan een boekhoudfictie. Hun balans weerspiegelt niet de werkelijkheid, ze zijn gewoon met cijfers aan het knoeien.’ De claims op de Zuid-Europese probleemlanden die ze in hun boeken hebben staan, zijn inmiddels veel minder waard dan op papier, zegt Van Wijnbergen. ‘Op deze manier worden zombiebanken gecreëerd: ze blijven problemen onder het tapijt vegen en worden daardoor disfunctioneel.’ Eerlijk afschrijven is volgens hem de enige oplossing. ‘Wat dan overblijft, is tenminste betrouwbaar. En dan wordt ook duidelijk hoeveel extra kapitaal ze moeten aantrekken om weer echt gezond te worden.’

Die aanpak bleek ook succesvol bij de schuldencrisis in Latijns-Amerika, waar de Nederlandse econoom destijds vanuit de Wereldbank een grote rol in speelde.

Het zijn vooral Duitse en Franse banken die leningen hebben uitstaan in Griekenland. Maar scherp zicht op de boekhouding van de Nederlandse banken is er ook niet. Toen de overheid ze in 2008 te hulp schoot, had ze de kans moeten grijpen schoon schip te maken, vindt Van Wijnbergen. ‘We hebben nu drie jaar kwakkelende banken, het had ook binnen een week opgelost kunnen zijn. Ze hadden accountants door de banken moeten jagen om precies te bepalen hoeveel geld er nodig was om ze weer solide te maken. De twintig miljard die de overheid beschikbaar stelde, was volledig uit de lucht gegrepen. Of het te veel of juist te weinig was, weten we nog steeds niet.’

Voor de voormalige minister van Financiën heeft de hoogleraar, die lid is van de PvdA, geen goed woord over. ‘Wouter Bos is kampioen problemen onder tafel vegen. Hij heeft een hele verzameling tijdbommen achter zich gelaten.’ Dat hij zich opwierp als “de redder” van ABN Amro en het Nederlandse deel van Fortis, vindt Van Wijnbergen een gotspe. ‘Kraaiend van trots kwamen Bos en Wellink terug uit België met het verhaal dat ze het zo hadden opgelost dat de aandeelhouders niet verwaterd werden. Zo ongelooflijk stom. Want dat betekent dat aandeelhouders opnieuw bestuurders aanzetten tot risicovol gedrag. Bos en Wellink hebben de kern van dit soort problemen echt niet begrepen.’ Ook in dit geval was eerlijk afboeken en de aandeelhouders mee laten bloeden volgens Van Wijnbergen de enige remedie.

Met argusogen bekijkt de topeconoom de politieke pogingen om meer grip te krijgen op de financiële sector. Maatregelen als de invoering van de Code Banken zijn volgens hem alleen ‘voor de bühne’ genomen. ‘Daarmee worden de echte bonusproblemen niet aangepakt. De Code beperkt alleen de beloningen van bestuurders, dat is goed voor de publiciteit. Maar de risico’s zitten bij de handelaren en die zijn er expliciet buiten gehouden. Bovendien moet je niet alleen iets doen aan de hoogte van de bonussen, maar ze ook symmetrisch maken. Als bankiers niks verliezen als het slecht gaat, nodigt ze dat te veel uit tot het nemen van extreme risico’s.’ De politiek is blijven steken in mooie praatjes, maar echt ingegrepen in de financiële sector is er nog niet, constateert de hoogleraar. ‘Er heerst een enorme onkunde. Ook in Europa. De consensus dat het bankensysteem hervormd moet worden, is ontaard in een kakofonie van mensen die nationalistische voordeeltjes proberen te halen.’

Weinig buffers

Bij die verdeeldheid spint de in Europa zeer actieve bankenlobby garen. Uit onderzoek van de ngo Corporate Europe Observatory blijkt dat een flink deel van de amendementen die Europarlementariërs indienen op conceptteksten voor financiële wetgeving rechtstreeks uit de koker van lobbygroepen komen. Als tegenhanger van die lobby is onlangs de organisatie Finance Watch opgericht. Ieke van den Burg, oud-PvdA-Europarlementariër, is bestuursvoorzitter. ‘Europarlementariërs worden enorm belobbyd,’ vertelt ze aan de telefoon. ‘Ons doel is dat ze ook vanuit het publieke belang expertise aangereikt krijgen over financiële regelgeving.’ Sinds de crisis is de lobby nog intensiever geworden, zegt Van den Burg. ‘Al was het maar omdat er sindsdien meer voorstellen op tafel liggen. Zogeheten expertgroepen bereiden in Brussel de conceptteksten van financiële regelgeving voor. Negentien van de twintig mensen die daar in zitten, komen uit de financiële industrie zelf.’ Zelf ervoer ze in het parlement ook de kracht van hun gelobby. ‘Je was afhankelijk van hun informatie en kennis. Ze hebben veel kennis, veel van hun suggesties zijn legitiem.’ Maar niet altijd. ‘Achteraf denk ik dat ik tegen een aantal punten anders had aangekeken als ik daar meer van had geweten.’

Van den Burg was als prominent lid van de commissie economische en monetaire zaken betrokken bij de Europese wetgeving die voortkwam uit de vorige versie van het Basel-akkoord. ‘Ook ik heb me toen laten meeslepen door het verhaal van de banken dat ze de risico’s wel goed op een rijtje hadden. Tijdens de crisis is gebleken dat het echt belachelijk was hoe weinig buffers ze konden hebben en hoe hun risico’s onderling verweven waren. Als de nationale toezichthouders destijds hun informatie over individuele banken beter hadden samengevoegd en meer experts de risico’s hadden benoemd, hadden we de regels veel minder soepel vastgesteld.’

Chagrijn

Ook in Den Haag doet de lobby pogingen het parlement te masseren. ‘Met spanning volg ik de beraadslagingen inzake Groen beleggen en financieren,’ mailde een adviseur van de Rabobank eind vorig jaar aan een Kamerlid. Het kabinet had toen het voornemen het fiscale voordeel voor duurzame beleggingen in één klap af te schaffen. Daar wilde de bank een stokje voor steken. ‘Vurig hoop ik dat de VVD overstag gaat (CDA lijkt dat helemaal niet te willen),’ schreef de bankier verder. ‘Het is buitengewoon schadelijk vanuit diverse invalshoeken als het kabinetsplan doorgaat.’ Ook stuurde hij informatie die moest aantonen dat er goede redenen zijn waarom de hypotheektarieven in Nederland hoger liggen dan elders.

‘Bij mij lopen de banken de deur niet plat,’ zegt Bruno Braakhuis (GroenLinks). ‘Ze weten dat ze zich op politiek glad ijs begeven en houden zich sinds de crisis wat meer gedeisd.’

Dat komt ook doordat de lobby nu erg is verdeeld, denkt oud-Kamerlid Paul Tang. ‘De Rabobank voelt zich ver verheven. Ze denken daar dat het beloningsbeleid een probleem is van de andere banken.’ Maar zodra de regering echt wil ingrijpen, kunnen de gelederen zich snel weer sluiten, waarschuwt hij. ‘Ik denk dat je weer een sterke lobby krijgt als we spaar- en handelsbanken gaan scheiden of de bonussen van handelaren aan banden leggen.’

Tang, die nog steeds veel contacten heeft in de bankenwereld, schat in dat de huidige bankiers zich met hand en tand zullen blijven verzetten tegen echte veranderingen. ‘De meesten hebben het er erg moeilijk mee dat ze van hun voetstuk zijn gevallen. Ze voelen zich een beetje behandeld zoals politici: mensen tegen wie je aan mag schelden. Alleen hebben bankiers daar niet voor gekozen en begrijpen ze de burgers niet. Dat chagrijn zit diep in de sector. Ik denk dat er pas echt wat verandert als er een nieuwe generatie aan de macht komt.’

Het is geen vrolijk stemmend beeld. De economische kennis in het parlement is beneden peil. De aandacht voor de broodnodige hervormingen van de financiële sector is weggezakt. Laat staan dat er een politieke visie is op de toekomst van het bankenlandschap. We lopen achter Basel en Brussel aan. Ook daar moet de bankenlobby nog een serieuze tegenspeler krijgen. Paul Tang: ‘Op dit moment worden we gegijzeld door de banken. Als je niet nadenkt over hoe dat komt en hoe je een volgende crisis kunt voorkomen, zullen we nooit vrijkomen.’ En intussen tikt de tijdbom verder. ‘Nog steeds kunnen banken met grote snelheid risico’s opvoeren,’ zegt econoom Arnoud Boot. ‘Nu houden ze zich nog even koest, maar straks voelen ze zich weer onderdeel van een internationaal krachtenveld. Dan zal de ratrace opnieuw beginnen.’

Code Banken niet nageleefd

Het schiet niet op met de zelfregulering van de banken. Dat was – vrij vertaald – eind vorig jaar de hoofdconclusie uit de eerste rapportage van de commissie die toeziet op de invoering van de Code Banken. Deze verzameling gedragsregels, die de banken zichzelf oplegden om te laten zien dat ze wel degelijk lessen uit de crisis hadden getrokken, trad 1 januari 2010 in werking. De belangrijkste thema’s: de klant weer centraal, een gematigder beloningsbeleid, beter zicht op de risico’s en deskundiger commissarissen. Alle banken met een bankvergunning dienen zich te houden aan de afspraken, maar met het ‘pas toe of leg uit’-principe uit de Code hebben ze wel een uitwijkmogelijkheid ingebouwd: banken mogen met argumenten afwijken van de regels.

Uit de rapportage van de voortgangscommissie bleek dat ongeveer een kwart van de 43 onderzochte banken het beloningsbeleid nog steeds niet naleeft. Ook hebben veel banken nog niet begrepen waar het principe ‘klant centraal’ voor staat, en hebben ze weliswaar in veel gevallen een beter risicomanagement, maar laten ze dat nog niet doorsijpelen door de hele organisatie. Dit waren slechts enkele van de – niet zo bemoedigende – conclusies van de commissie. Vooral het overschrijden van de beloningsregels baarde de financiële woordvoerders van de Kamer zorgen. In februari riepen ze een aantal bankdirecteuren op het matje. Tot hardere maatregelen leidde de hoorzitting echter niet; de bazen kwamen weg met wat bestraffende woorden. Ze hebben tot september de tijd gekregen orde op zaken te stellen. Als ze zich dan nog steeds niet genoeg aan de eigen gedragsregels houden, dreigt de Kamer dat alsnog af te dwingen met wetgeving.

Gerelateerd