Interview / Regisseur Mat Whitecross
Een dag na de vernietigende aardbeving in Haïti trok Naomi Klein aan de bel. Tijdens een bijeenkomst in New York waarschuwde ze: &#8216;Zoals ik schreef in The Shock Doctrine, worden crisissituaties vaak gebruikt om beleid in te voeren dat in stabiele tijden geen kans maakt.&#8217; In het boek verwijst ze naar een opiniestuk van econoom Milton Friedman, vlak voor zijn dood in 2006, waarin hij het wegspoelen van scholen in New Orleans na Katrina een &#8216;kans&#8217; noemde voor het privatiseren van het onderwijssysteem.
Dat klinkt akelig, maar hoeft op zich niet verkeerd te zijn. In 1940 zagen Rotterdamse planologen in de gevolgen van het Duitse bombardement ook een &#8216;kans&#8217; om hun plannen voor de grootschalige modernisering van het centrum door te voeren. De vraag is: zijn het goede plannen? Het probleem, aldus Mat Whitecross, co-regisseur van de verfilming van Naomi Kleins boek, is de ideologie achter die veranderingen: &#8216;Een crisissituatie is vaak het enige moment om bepaalde veranderingen door te voeren. Die veranderingen kunnen naar rechts zijn of naar links, naar boven of beneden, wat je maar wilt. Alleen hebben rechtse regeringen crisissituaties de laatste veertig jaar veel effectiever benut dan linkse.&#8217;
Geprivatiseerde oorlog
Whitecross was aanwezig op het IDFA waar zijn film, die deze week in roulatie gaat, zijn Nederlandse première beleefde. Het is na The Road to Guantánamo de tweede film die hij regisseerde samen met Michael Winterbottom, bekend van 24 Hour Party People en Welcome to Sarajevo. Dat Winterbottom niet in Amsterdam is, wordt door Whitecross moeiteloos gecompenseerd &#8211; hij spreekt voor twee. Hij kan nauwelijks stilzitten, praat met zijn handen en struikelt over zijn woorden. Het is duidelijk dat het onderwerp hem aan het hart gaat.
De kern van The Shock Doctrine is dat rechtse regeringen en het bedrijfsleven samen gebruikmaken van crisissituaties, zowel natuurlijke als maatschappelijke, om een extreme vorm van vrijemarkteconomie door te drukken, met vergaande privatiseringen, deregulering en belastingverlagingen. Een economisch beleid dat bij de bevolking zo impopulair is dat het onder normale democratische omstandigheden nooit zou worden ingevoerd. De ideologen van dit neoliberale vrijemarktdenken, waarvan Ronald Reagan en Margaret Thatcher de vaandeldragers waren, zijn de economen van de Chicago School, met als bekendste Milton Friedman. De resultaten van deze ingrepen waren volgens Klein altijd negatief. Of ze werkten niet (zoals onder de dictaturen in Chili en Argentinië) of ze werkten grotere ongelijkheid in de hand (zoals in Amerika en Engeland). En in Irak leverde het &#8216;de grootste geprivatiseerde oorlog ooit&#8217; op.
Naomi Klein zou eerst zelf het scenario voor de film schrijven en de voice-over inspreken. Ze had al eerder een gelijknamig filmpje van zes minuten gemaakt met regisseur Alfonso Cuarón en zijn zoon Jonás, waarvan Winterbottom en Whitecross de krachtige animaties mochten overnemen (zie YouTube voor het origineel). Maar gaandeweg de productie bleek dat Klein en de twee regisseurs andere ideeën hadden over de uitwerking. Kleins naam verdween van de credits, maar ze bleef, benadrukt ze op haar website NaomiKlein.org, als adviseur bij de film betrokken.
De kracht van de bommen
Waarschijnlijk wenste Klein een traditionelere documentaire, met een groot aantal interviews &#8211; in elk geval reisde ze samen met de makers naar Chili en Argentinië om betrokkenen te spreken. Winterbottom en Whitecross kozen uiteindelijk voor een heftiger en propagandistischer vorm. Whitecross wijst op de korte film van de Cuaróns: &#8216;Het is al moeilijk genoeg om zeshonderd pagina&#8217;s samen te vatten in tachtig minuten. Laat staan in zes. Zij hebben dat geweldig gedaan. Het is echt shock and awe &#8211; bang! bang! bang! Erg goede reclame voor het boek.&#8217;
Ook Whitecross&#8217; eigen film gaat uit van shock and awe, met heftige beelden in sneltreinvaart, opgepoetste geluiden onder explosies en soms een louter manipulatieve combinatie van beeld en tekst. Zo zie je de woorden &#8216;disaster capitalism&#8217; en &#8216;profit&#8217; bij onbenoemde beelden van ontploffingen en bloederige slachtoffers. Het tempo van muziek, geluidseffecten, shockerende beelden en uit hun context gehaalde citaten ligt zo hoog, dat het moeilijk is na te denken over wat er ondertussen wordt beweerd.
Whitecross verontschuldigt zich hier niet voor. &#8216;Wij wilden de technieken verduidelijken die worden gebruikt door rechtse regeringen om landen uit te buiten. Als we alle shock eruit hadden gelaten, zou je ook geen awe hebben gevoeld. Je hebt het nodig als kijker, om je te kunnen verplaatsen in iemand in Chili of Irak.&#8217;
Daarin ziet Whitecross de belangrijkste meerwaarde van cinema. &#8216;Film werkt heel anders dan het geschreven woord. Je kunt lezen over extreme ondervragingsmethoden, enhanced interrogation, al die eufemismen die Bush gebruikte, maar het is iets anders om het te zien. Als je iemand in een stresspositie ziet, met handboeien, tegen wie ze tien uur lang staan te schreeuwen, dan snap je dat dat martelen is. Of kijk naar het bombardement van het parlementsgebouw in Chili, dat is ongelooflijk. Om duidelijk te maken hoe van deze crisissituaties misbruik wordt gemaakt, moet je als filmmaker dezelfde technieken gebruiken. Je moet het publiek door elkaar schudden. Ze moeten het vóélen. Daarom laten we Chili en Irak zo lang zien: je moet de kracht voelen van de bommen, van de onderdrukking. Anders doe je als filmmaker je werk gewoon niet goed genoeg.&#8217;
Elektroshocks
Een van de zwakke punten van het betoog in de film is het verband dat wordt gelegd tussen economische shocktherapie en het psychiatrische gebruik van elektroshocks. De suggestie is dat achter beide dezelfde ideologie schuilgaat: het &#8216;wegvagen&#8217; van het oude systeem, zodat je met een schone lei kunt beginnen en een nieuw systeem kunt invoeren. Verwarrend genoeg wordt dit afgewisseld met beelden van martelmethoden, waaronder ook weer elektroshocks, die nodig blijken in landen waar de economische shocktherapie wordt toegepast, om het laatste verzet te breken.
Whitecross ziet geen kwaad in de combinatie: &#8216;Naomi Klein gebruikt de martelingen vooral als metafoor. Maar er bestaan wel interessante overeenkomsten. Kijk naar Irak: de reden dat mensen zich in eerste instantie niet verzetten tegen deze beleidsmaatregelen, is vanwege de enorme shock die ze hebben ondergaan.&#8217; Whitecross denkt niet dat mensen als Friedman zich rechtstreeks hebben laten inspireren door de psychologische theorieën over elektroshocktherapie. &#8216;Daarvoor bestaan geen aanwijzingen. Maar hij vond het niet erg dat er extreme onderdrukking plaatsvond in Chili en andere landen. Friedman was niet dom, hij wist dat er gemarteld werd. Om te kunnen blijven werken met zulke regimes, moet hij sommige van hun denkbeelden gedeeld hebben.&#8217;
Loopt Whitecross met zijn heftige filmstijl niet het risico het publiek murw te slaan, in plaats van haar aan het denken te zetten? &#8216;Dat is een goede vraag. Kijk, The Shock Doctrine is een polemiek. Het is geen neutraal verslag. Dertig jaar lang is ons verteld dat een extreme, genadeloze vorm van kapitalisme het enig denkbare systeem is voor de economie en de maatschappij. Hoe krijg je zo&#8217;n idee erdoor? Door te doen alsof het geen ideologie is. Het maakt niet uit voor wie je stemt, dit is het systeem dat je krijgt, omdat er geen ander systeem is. Terwijl deze extreme interpretatie van de vrije markt juist zeer ideologisch is. Naomi zet daar een andere interpretatie tegenover. En dat is niet neutraal.&#8217;
De film slaagt er volgens Whitecross in discussie los te maken. &#8216;In Berlijn ontstond na afloop chaos in de zaal. Sommige mensen waren zeer positief, andere vijandig. Maar er was debat. Jarenlang is ons verteld dat er geen ruimte was voor discussie, het systeem was perfect. Iedereen die begon over een iets minder extreme vorm van kapitalisme was gek of communist. Nu ontstaat er eindelijk ruimte voor debat. Ik zou het verschrikkelijk vinden als mensen achteraf alleen maar zouden knikken omdat ze het ermee eens waren.&#8217;

‘Er is eindelijk discussie over de vrije markt’