Wat weten we nu eigenlijk echt over de veiligheidsrisico’s rond vluchtelingen? ‘De belangrijkste dreiging in Nederland gaat uit van strijders die uit Syrië zijn teruggekeerd en van jongeren die in Nederland radicaliseren.’

Het viel te verwachten: het debat in de Tweede Kamer over de bloedige aanslagen in Parijs op donderdag ontwikkelde zich ook tot een debat over vluchtelingen. Vanzelfsprekend herhaalde Geert Wilders zijn mantra ‘grenzen dicht’. Maar ook de meeste andere grote fracties legden op een of andere manier een koppeling tussen terrorisme en migratiestromen. Premier Rutte zei dan wel: ‘Er is de vluchtelingenstroom en die staat hier in principe helemaal los van.’ Maar ook hij wilde tegelijkertijd wel ‘ingaan op de zorgen’ rond asielzoekers. Hij kon ook moeilijk anders want het kabinet had na Parijs uit eigener beweging meteen maatregelen genomen rond de screening van vluchtelingen in Nederland.

De angst voor jihadisten onder de vluchtelingen bestaat al langer. Na Parijs werd die verder aangewakkerd door berichten over een Syrisch paspoort dat gevonden is bij een terrorist die zichzelf opblies naast het Stade de France. Een paspoort dat op 5 oktober gesignaleerd zou zijn op het Griekse eiland Leros, en later nog eens in Kroatië. Ook vingerafdrukken zouden overeenkomen. Het leidde tot veel gespeculeer op sociale en in traditionele media. Maar wat weten we nu eigenlijk echt over de veiligheidsrisico’s rond vluchtelingen?

Volgens Dick Schoof

We vragen het de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid Dick Schoof. Dat moet telefonisch, want hij is met een Nederlandse delegatie in Brussel om te onderhandelen over onder andere de grensbewaking. Een paar uur later zou die stad lamgelegd worden door de klopjacht op een Parijs-dader en de dreiging van een nieuwe terreurdaad. ‘Door de aanslagen in Parijs heeft de discussie over het verband tussen vluchtelingen en terrorisme inderdaad weer een enorme impuls gekregen,’ zegt Schoof. ‘En het blijkt heel moeilijk dat weer een beetje terug te brengen naar de feiten, omdat we domweg heel veel nog niet weten. Hier en daar hebben autoriteiten mededelingen gedaan over paspoorten, maar we moeten geen overhaaste conclusies trekken. Hetzelfde paspoort lijkt meerdere malen in het systeem te zijn gekomen, wat niet zou moeten kunnen. Onderzoek moet nog uitwijzen wat er precies is gebeurd.’

En tot zolang geldt in Nederland het laatste ‘dreigingsbeeld’: de NCTV sluit niet uit dat de vluchtelingenroute wordt misbruikt, maar er zijn nog ‘geen bevestigde gevallen’ van jihadistische terroristen die misbruik maken van asielroutes.

Volgens Beatrice de Graaf

In Utrecht praten we met Beatrice de Graaf, hoogleraar internationale betrekkingen en terrorisme-expert: ‘Ook ik ken vooralsnog geen cases. Alle diensten, ook internationaal, zeggen geen aanwijzingen te hebben. En IS roept mensen in z’n eigen bulletins – maar daar moet je natuurlijk voorzichtig mee zijn want het is propaganda – juist op om in Syrië en Irak te blijven. Op vluchten staat de doodstraf.’

De onrust rond vluchtelingen is al eerder aangewakkerd door uitspraken van sommige gezagsdragers in de media. Zo zei toenmalig minister Timmermans van Buitenlandse Zaken twee jaar geleden in Vrij Nederland: ‘Al-Qaida vindt het heerlijk om zich in de holen van de Sahel te verstoppen en daarvandaan aanslagen op Europa te plegen. Je ziet dat van de bootvluchtelingen die Europa bereiken een schrikbarend hoog percentage van plan is kwaaie dingen uit te spoken, als crimineel of terrorist.’ De minister verklaarde zich later nader door te zeggen dat hij dat van zijn Italiaanse ambtsgenoot had gehoord. En afgelopen juli sprak Michèle Coninsx, het hoofd van Eurojust, met media over ‘IS-strijders’ die tussen ‘bootvluchtelingen’ zouden zitten.

De uitspraken bevreemden Schoof: ‘Met de woorden van Timmermans kan ik weinig. Wat is een hoog percentage? Blijkbaar spreken we een andere taal. Misschien heeft die uitspraak te maken gehad met het grote probleem dat Italië heeft met illegalen die in de criminaliteit duiken. Ik zie Timmermans straks, ik zal het hem vragen. En mevrouw Coninsx spreek ik toch vrij regelmatig. Binnenskamers zegt ze dit niet. En bij de grote terreurzaken die Eurojust nu draait, zijn geen vluchtelingen betrokken.’

Geen vluchtelingen, maar uit Europa

Beatrice de Graaf trekt uit de aanslagen in Parijs een andere conclusie: ‘Het lijkt erop dat het merendeel van de daders uit Europa afkomstig zijn, uit België en Frankrijk. Waarschijnlijk geen Syriërs of Irakezen dus die doen alsof ze vluchten. Wel zal nog moeten blijken of de Europese daders de vluchtelingenstroom niet hebben misbruikt. En we moeten bedenken dat IS niet alleen uit is op het zaaien van dood en verderf, het wil ook angst en polarisatie veroorzaken. Nu treden we een beetje in het rijk van vermoedens en aannames, maar hoe makkelijk is het niet voor IS om iets uit te halen om de onrust rond vluchtelingen te verhevigen? Misschien hebben de daders op de plekken van de aanslag wel doelbewust paspoorten achtergelaten van vluchtelingen die in Griekenland zijn gesignaleerd. IS ziet vluchtelingen als vijanden, als lafaards, als deserteurs. En angst voor vluchtelingen aanwakkeren is een doel op zich.’

‘Een interessante hypothese,’ vindt Dick Schoof, ‘al zou het wel veel regie van de terroristen vergen.’ De Nationaal Coördinator wil nog niet de conclusie trekken dat het uitsluitend om Europese daders gaat. ‘De geïdentificeerde lichamen zijn van Belgen en Fransen, maar nog niet alle lichamen zijn geïdentificeerd.’ Mocht toch blijken dat terroristen misbruik hebben gemaakt van vluchtelingenroutes – dat kan natuurlijk ook gebeurd zijn door terugkerende Europeanen – dan zal Nederland aanvullende maatregelen nemen, zegt Schoof. ‘In dat geval is het risico dat we in het dreigingsbeeld al zagen, helaas bevestigd. Dan zal de alertheid die we al hadden met verscherpte grenscontrole en bij bijvoorbeeld de IND nog verder worden verhoogd.’

Intussen noemen de experts het ‘onwaarschijnlijk’ dat terroristen vaak zullen kiezen voor de routes die vluchtelingen nemen. Schoof: ‘Waarom zou IS dat risico willen nemen met hun getrainde jihadisten? Een gevaarlijke tocht in gammele bootjes, de kans op ontdekking bij de controleposten onderweg? IS heeft veel geld en kan veiliger routes kiezen.’

De Graaf: ‘In het voorlaatste nummer van de IS-glossy Dabiq schepte de Belg Abaaoud (het vermeende brein achter de aanslagen in Parijs, red.) op over hoe makkelijk hij in Europa kon reizen zonder gepakt te worden. Dat deed hij waarschijnlijk niet als nepvluchteling. De diensten moeten nog uitzoeken hoe de daders konden reizen. Maar duidelijk is wel dat IS beschikt over veel paspoorten waarmee jihadisten quasi-legitiem naar Europa kunnen reizen. Vorig jaar in Raqqa hebben ze er veel buitgemaakt. En ook in België tiert de handel in paspoorten welig.’

Maar zelfs als zou blijken dat er bij de voorbereiding van de recente aanslagen misbruik van is gemaakt, dan nog zijn vluchtelingen en de routes die ze gebruiken niet het enige probleem, zegt Schoof: ‘De belangrijkste dreiging in Nederland gaat uit van uit Syrië teruggekeerde strijders, zoals we ook in Parijs zagen, en van jongeren die in Nederland radicaliseren.’

De Graaf wijst op het kopieergedrag dat je na aanslagen vaak zou zien: ‘De supporters van IS die hier wonen en denken: hartstikke goed wat die jongens doen, dat wil ik ook, mijn fifteen minutes of fame.’

En toch nam het kabinet vorige week naar aanleiding van Parijs veiligheidsmaatregelen rond vluchtelingen: het bestaande beleid werd opnieuw tegen het licht gehouden, vooral het plan binnen de EU om zogenoemde ‘hotspots’ in Griekenland en Italië in te richten waar ontheemden asiel kunnen aanvragen en een screening ondergaan. Als je dat ‘efficiënt’ organiseert, hoeft dat de humanitaire ellende in de kampen volgens Schoof niet te verergeren. ‘Maar we moeten vluchtelingen screenen, want we moeten weten wie het zijn.’

Intussen heeft Nederland volgens Schoof het wegwerken van de achterstand bij de screening van vluchtelingen hier – er liepen zo’n 300 onbekenden rond – versneld en dat is inmiddels nagenoeg gelukt. Het plan was al om alle binnenkomende vluchtelingen te fouilleren, hun biometrische gegevens zoals vingerafdrukken af te nemen en de bagage te controleren. Dat is na Parijs ingevoerd. Ook kan de politie nu besluiten telefoons en computers uit te lezen. ‘Om misbruik te voorkomen,’ zegt Schoof. ‘Hebben ze verdachte spullen bij zich, staan er in de mobiel telefoonnummers van ons bekende radicalen?’
Screening is ‘extreem moeilijk’ erkent de terreurbestrijder, want het profiel van een terrorist is allesbehalve eenduidig: ‘Je kunt een tachtigjarig dametje uit Syrië wel uitsluiten, maar de kapers van 9/11 reisden first class.’ Heel veel hangt af van ‘het gevoel’ dat de ‘functionaris’ krijgt bij het gesprek met de asielzoeker, zegt Schoof: ‘Een slecht gevoel kan geen grond zijn om asiel te weigeren, want dat zou volstrekte willekeur betekenen. Maar we kunnen wel besluiten iemand beter in de gaten te houden.’

Beatrice de Graaf kan zich vinden in dergelijke maatregelen. ‘Abaaoud belde met iemand in een Belgische gevangenis, weten we nu. Zulke connecties moet je kennen, ook als het vluchtelingen betreft.’ Toch maakt ze zich grote zorgen over de richting die de discussie in Nederland uit dreigt te gaan: ‘Er dreigt een verkeerde focus op vluchtelingen te ontstaan. Natuurlijk moet die stroom mensen beter worden geregistreerd, ook om oorlogsmisdadigers eruit te halen. Maar er schuilt ondertussen een groter gevaar in IS-supporters hier. Besteed de beperkte middelen dus goed: het is van groot belang dat we onze miljoenen blijven steken in de buurtgerichte aanpak van radicalisering, met hulp van wijkagenten en hulpverleners die de mensen kennen. Dat verlaagt de kans dat potentiële daders zich kunnen verschuilen in safehouses, bommen kunnen maken en kunnen oefenen met kalasjnikovs zonder in de gaten te lopen.’

Dit is een voorpublicatie uit de Vluchtelingen-special van Vrij Nederland, die woensdag 25 november verschijnt.