Het geheim van een succesvolle relatie

Je ontmoet elkaar, wordt verliefd, gaat samenwonen, krijgt een kind. Dat is allemaal zo makkelijk als wat. Voor de meesten van ons dan. Maar wat gebeurt er als de poëtische opwinding van het begin, van staren en verlangen (en verlangen en verlangen), overgaat in de verbeten hectiek van het dagelijks leven? Als ‘eindeloze nacht’ gelijk is komen te staan met de oorontsteking van de baby en slapeloosheid vanwege de stress? Als er ontslagen vallen en vrienden sterven, als er grote dingen misgaan? Hoe blijf je dan van elkaar houden?

Vijfendertig procent van de echtparen gaat scheiden, en veel daarvan zo’n paar jaar nadat de kinderen zijn geboren, maar de meerderheid blijft samen. Hoe doen die mensen dat?

Door hun verstand te laten prevaleren boven hun gevoel. Dat laten tenminste de eerste resultaten zien van grootschalig Duits onderzoek naar partnerrelaties en familiedynamiek. Sinds 2008 worden gedurende veertien jaar 12.400 mannen en vrouwen ondervraagd over de banden met hun dierbaren. Bijzondere aandacht is er in dit onderzoek voor ‘Resilienz’: de veerkracht waarmee partners problemen opvangen. Voorlopige conclusies: gelukkige stellen lijken op elkaar, dat wil zeggen: ze hebben dezelfde waarden en normen, dezelfde opleiding, dezelfde sociaal-economische achtergrond. Ze kunnen zich goed beheersen. Ze geven elkaar veel aandacht. En ze hebben een gemeenschappelijk idee over een gezamenlijke toekomst. Het belang van veel goede seks, weten de onderzoekers, wordt overschat. ‘Áls we het hebben, is het best leuk,’ zei een van de respondenten, ‘maar daar kan soms wat tijd overheen gaan.’ Commitment, daar gaat het om.

Lastig

‘Wat een drakenkop was je,’ zegt Renate van Veen (64).

‘Ja, geen lekker mannetje,’ beaamt Stef (65).

In 1988, toen het echtpaar ruim twintig jaar samen was, verhuisde Renate naar de zolder om haar man te ontlopen. ‘Ik denk dat het een midlifecrisis was,’ zegt hij.

Renate: ‘Dat dénk je? Tsss.’ Tegen de verslaggeefster: ‘Heb je nog papier?’

Stef: ‘Ik dacht wel eens, waarom gaat ze niet weg? Ik was zo lastig om mee om te gaan.’ Renate: ‘Ik ben nooit van plan geweest weg te gaan. Ik had met hem het geluk gevonden, bovendien hadden we een zoon thuis van achttien. Het lag aan Stef, niet aan mij, het was zijn strijd. Ik heb gewoon net zo lang gewacht tot hij weer wat voor me voelde. Na twee jaar kon ik weer naar beneden.’

Stef, een gebruinde man met grijs haar, werkte in die tijd zeventig à tachtig uur per week en reisde de hele wereld over.

‘Schrijf maar op,’ zegt Renate. ‘w o r k a h o l i c’.

Stef: ‘Ik vond het ontzettend leuk. Maar thuis was ik niet de vrolijkste.’

‘Je kent elkaar eigenlijk niet meer,’ zegt Renate. ‘Ik groette hem, ik streek zijn was, ik zorgde dat hij met zijn koffer weer het vliegtuig in kon.’

Zijn werkuren, zijn midlifecrisis, het zijn maar een paar van de obstakels in hun lange en roerige huwelijk, want er waren ook nog haar postnatale depressie die twintig jaar duurde, haar kanker, hun auto-ongeluk, de overval thuis. Wat Renate betreft had haar echte naam in het artikel gemogen, maar Stef is bekend vanwege een hoge positie in het zakenleven en blijft daarom liever onherkenbaar. Aan één ding bezondigden ze zich niet, en dat was overspel. ‘Ik heb het op mijn werk genoeg zien gebeuren,’ zegt Stef, ‘en dat heb ik bewust vermeden. Natuurlijk is het leuk om door een ander als nieuw te worden gezien. Maar ik wilde het gedoe niet. We hebben elkaar soms helemaal losgelaten, maar we waren heel strikt in de monogamie. Dat heeft ons samengehouden.’

‘En we hebben het gewoon niet opgegeven,’ zegt zij. ‘Dat doen we nog steeds niet.’

Stef van Veen kreeg op zijn vijfenvijftigste de kans met de vut te gaan. ‘Ik ben jou een tijd vergeten,’ zei hij tegen Renate, nadat hij afscheid had genomen op zijn werk. ‘Nu ben ik er weer.’

‘Terwijl ik niet direct op hem zat te wachten,’ zegt Renate. ‘Nou ja, ik zat natuurlijk wel op hem te wachten, maar het is niet meteen: we houden weer van elkaar, kusjekusje. Je hebt net zoveel jaren nodig om het weer goed met elkaar te hebben, als het aantal jaren dat het stuk was. Maar ik heb altijd van het woordje “blijven” gehouden.

Dankbaarheid

Ook in Nederland is onderzoek gedaan naar de factoren van een tevreden huwelijk, zij het veel kleinschaliger. Onderzoeker Catrin Finkenauer van de Vrije Universiteit Amsterdam liet tussen 2006 en 2011 tweehonderd stellen ondervragen over de kwaliteit van hun relatie. Het zijn mannen en vrouwen die in 2006 getrouwd zijn, in de leeftijd van 25 tot 40 jaar, met een gemiddelde voorhuwelijkse relatieduur van zes jaar.

De data zijn binnen, het onderzoek is afgerond. Finkenauer, psycholoog en pedagoog, heeft een reeks artikelen geschreven over deelaspecten, maar een overkoepelende conclusie moet nog komen. De drie succesfactoren voor een geslaagde relatie zijn volgens haar onderzoek vertrouwen, zelfbeheersing en waardering. Ook wel aangeduid als ‘intimiteit’, ‘zelfregulatie’ en ‘dankbaarheid’. Deze bevindingen sluiten aan bij grotere internationale onderzoeken naar huwelijksgeluk, zoals het Duitse.

Een van de pijlers van vertrouwen is wat in wetenschaps-Engels disclosure heet. Finkenauer onderzoekt of de partners, op een schaal van 1 tot 5, aan elkaar bekendmaken wat hen beweegt. Vertellen ze elkaar hun intiemste gedachten en gevoelens, bespreken ze de details van hun relaties met vrienden en collega’s, zeggen ze elkaar waar ze trots op zijn? Delen ze hun angsten, dingen die ze anderen nooit nooit nooit zouden vertellen? Hoe hoger de score op deze vragenlijsten, hoe groter het wederzijds vertrouwen, hoe groter de kans op echtelijk geluk.

Zo brengen wetenschappers de complexe economie van de goede liefdesrelatie terug tot een reeks meetbare facetten met voorspellende waarde.

Lovemap

Diepgaande kennis van elkaar vergemakkelijkt het dagelijks leven. Als zij weet dat hij zich zorgen maakt over zijn baan, vergeeft ze hem zijn nukkige gedrag. Hij doet geen koriander in de guacamole want dat vindt ze niet lekker. Hij weet de sterfdag van haar moeder. Zij weet dat ze niet het hele weekend met sociale verplichtingen moet volstampen, want dan kan hij zich niet ontspannen. Hij weet de route van de trein naar haar kantoor.

De Amerikaanse wetenschapper John Gottman noemt deze gedetailleerde kennis van elkaar een lovemap; hij ziet het als een deeltje van de hersens waar je alle relevante informatie over je partner opslaat. Het komt er op aan die plattegrond up-to-date te houden.

Gottman is waarschijnlijk ‘s werelds bekendste huwelijksonderzoeker. Hij leidde grootschalige studies naar geluk in relaties en onderscheidt zeven pijlers, die hij opsomt in The Seven Principles for Making Marriage Work (1999). Het belang van wederzijdse kennis is een van de redenen waarom in wetenschappelijke zelfhulpboeken zo’n nadruk ligt op praten. Pillow talk, zegt Finkenauer. En niet alleen over de diepe en grote dingen des levens. Een van Gottmans bevindingen was dat partners in een goede relatie vijf uur per week meer aandacht besteden aan elkaar dan mensen in een slechte. Die vijf uur is verdeeld over talloze kleine momenten. Ze vragen elkaar ‘s ochtends wat er die dag op het programma staat, ze laten elkaar aan het eind van de dag klagen over het onrecht dat hun die dag ten deel is gevallen, ze geven een aai, een kus, zeggen: wat fijn dat je de keuken al hebt gedaan.

Potentiële slag

Vertrouwen is ook: de ander kunnen geloven als hij zegt dat hij de kinderen om zes uur ophaalt bij het kinderdagverblijf. Hier haakt vertrouwen aan de tweede essentiële factor en voorspeller van een geslaagde relatie: zelfbeheersing. Hoe meer ervan is, hoe beter de relatie. Mensen met impulscontrole en zelfregulatie kunnen zich opofferen voor een hoger doel, verliezen zich minder snel in onmatig gedrag (drank, gokken, overspel) en kunnen beter met agressie omgaan. Als de een een potentiële slag toebrengt aan de relatie – ‘Heb je nu gvd nog niet gekookt?!’ – is het begrijpelijk als de ander roept: ‘Doe het lekker zelf, eikel!’ Maar stukken beter is: ‘Ga even zitten, ik zie dat je een rotdag hebt gehad.’

Door dit soort ‘de-escalerende interventies’ die mensen met een hoop zelfbeheersing kenmerkt, voorkomen ze dat kleine irritaties tot grote problemen verharden. Een mooie illustratie van de stabiliserende werking van die zelfcontrole is de film Another Year van Mike Leigh (2010). Het gelukkig getrouwde stel Tom en Gerri (Jim Broadbent en Ruth Sheen) is een haven van beschaving tussen hun ongelukkige, onmatige vrienden en familieleden. Kleine irritaties slikken ze in, grote problemen worden vriendelijk besproken. En elk weekend staan ze weer samen hun moestuin te schoffelen.

Waardering is in Finkenauers onderzoek het derde onmisbare component van een langdurig goede relatie. Het heeft hetzelfde vliegwieleffect als het uitwisselen van intimiteiten. Als de een laat zien dat hij iets van de ander op prijs stelt – ‘wat heb je dat weer goed gedaan, wat ben je toch slim!’ – voelt de ander zich gewaardeerd en gezien en gaat als dank voor dat fijne gevoel nog meer haar best doen om haar partner tegenmoet te komen – ‘Ik ga wel even mee naar je moeder vanmiddag.’ Waardoor hij zich weer gesteund voelt, en graag iets terugdoet ter beloning.

Dit is het wederkerige proces van de dankbaarheid. Partners die in relatieonderzoeken hoog scoren op waardering voor elkaar (appreciation), zijn ook veel beter in het zogenoemde ‘relatie-onderhoud’. Ze passen zich meer aan, komen hun beloftes na, verzaken hun huishoudelijke taken niet.

Het is niet zo vreemd dat het omgekeerde, namelijk kritiek leveren op elkaar, door relatiewetenschappers steevast als desastreus wordt gezien. Finkenauer: ‘”Gooi die zwarte sok niet bij de witte was,” mag je best zeggen, maar “Wat ben jij toch een Tokkie,” niet. Dan voelt de ander zich afgewezen in plaats van gewaardeerd, en gaat de spiraal weer hard de verkeerde kant op.’ Voor Gottman is karakterkritiek zelfs een van de vier apocalyptische ruiters van de huwelijksondergang.

Heel, heel schadelijk voor een fijne relatie is ook geheimhouding. Daar heeft Finkenauer, van kinds af geïntrigeerd door hoe mensen elkaar beïnvloeden, veel onderzoek naar gedaan. Of het nu gaat om overspel of problemen op het werk; zodra de een de ander geen toegang meer geeft tot zijn gedachten en gevoelens, komt er een neerwaartse spiraal op gang. De ander voelt zich afgewezen, laat daardoor zelf ook minder zien; vertelt niet meer alles, gaat zich minder aanpassen; wordt wat agressiever en zoekt vaker het conflict. En zo drijven ze uit elkaar, soms zonder het in de gaten te hebben. Zij weekt los, er ontstaat ruimte, en op een dag zegt een leuke mannelijke collega: ‘Ga je mee naar de opera vanavond? Ik heb nog een kaartje.’ De volkswijsheid ‘wat niet weet wat niet deert’ klopt dus van geen kanten.

Zo veel samen opgebouwd

Op Kerstavond 2008 vertelde Sandra M., getrouwd met Pieter M., haar vriendin Ellen K. in tranen dat ze zo verliefd was op een andere man. Waarom wist ze niet, maar op weg naar huis dacht Ellen (41) ineens: shit, Sandra zou toch niet op Kees zijn? Kees (42) was haar eigen man, samen hebben ze een goedlopend restaurant in het oosten van het land. Of het equivalent van een goed lopend restaurant, de twee willen anoniem blijven. ‘Kees, is Sandra soms verliefd op jou?’ vroeg ze haar man bij thuiskomst, hem recht in de ogen kijkend. Hij ontkende het niet. Hij en Sandra, een van Ellens beste vriendinnen, hadden al een half jaar een verhouding. Hij was erg verliefd, maar wilde wel bij Ellen en hun drie kinderen blijven. Ellen: ‘Ik was helemaal in paniek, ik zie me nog liggen hyperventileren op het kleed hier. Mijn wereld stortte in.’

‘Nou,’ zei een goede vriendin van haar later: ‘Ik had hem eruit gegooid.’ Maar dat deed ze niet. ‘Uit elkaar gaan was voor mij geen optie,’ zegt ze. ‘We hadden al zo veel samen opgebouwd. Zo hard gewerkt de laatste tien jaar. Maar we praatten eigenlijk nauwelijks nog echt met elkaar. Ik dacht: we hebben samen dit huwelijk in het slop gebracht, dan hebben we samen de verantwoordelijkheid er weer wat van te maken.’

Ze moet nog wel huilen als ze terugdenkt aan de paniek van het moment toen ze erachter kwam, maar zegt desalniettemin: ‘Achteraf ben ik er blij mee. Ik sta veel dieper in het leven. We hadden best een goed huwelijk, maar nu is het beter.’

Kees bood zijn excuses aan bij Ellens ouders. Ze gingen allebei afzonderlijk in therapie, en deelden de inzichten als ze thuis kwamen. Kees heeft haar vaak verteld hoeveel respect hij heeft voor hoe ze zich gehouden heeft. Heeft ze nog wrok? ‘Wrok? Mwah. Ik duw het weg. Ik schiet er niet echt iets mee op.’ Vanavond gaat ze trouwens weer met Sandra M. uit eten, ze zijn, met erg veel pijn en moeite, vriendinnen gebleven. Ergens kon Ellen het wel plaatsen dat uitgerekend de twee mensen met wie ze het zelf zo goed kon vinden, verliefd op elkaar werden.

Vergevingsgezindheid

Psycholoog Esther Kluwer, verbonden aan de Universiteit Utrecht is expert op het gebied van vergevingsgezindheid. Ze onderzoekt waarom het ene stel wel sneuvelt na zoiets als overspel, en het andere niet. Bij vergeving, zegt ze, komen een paar dingen kijken. De dader moet erkennen wat hij aangericht heeft en zijn oprechte excuses maken. En er moet voorafgaand aan wat zich heeft afgespeeld een stevige emotionele verbondenheid zijn geweest; een periode van geluk en plezier. In relaties die ellende goed kunnen opvangen, is tijdig een buffer aangelegd. Het type relatie waarin die vergevingsgezindheid het grootst is, is ‘de vriendschappelijke’, in de wetenschap aangeduid als ‘companionate love’. Kluwer: ‘Je ziet dat relaties die gekenmerkt worden door intimiteit en commitment langer standhouden dan relaties die gekenmerkt worden door intimiteit en passie, omdat passie sneller vervliegt en juist gedijt bij nieuwe, onverbonden situaties.’

Er bestaat niet zoiets als een onuitputtelijk reservoir diepe liefde tussen partners, zo laat het liefdesonderzoek zien. De veerkracht waardoor de ene relatie het wel redt en de andere niet, heet – het laat zich lastig vertalen – ‘commitment’, en dat is, zo puzzelen de geleerden ons voor, de som van vertrouwen, zelfbeheersing en waardering. Finkenauer: ‘Het is de wil de relatie in stand te houden, ook al gaat het tijdelijk minder, en het besef dat de ander de beste persoon is om de eigen behoefte aan intimiteit en vriendschap te vervullen.’

De dichter Pablo Neruda zei het zo: ‘Mocht je me vergeten/ wil ik dat/ je een ding weet:/ Als ik kijk naar de kristalmaan,/ de rode tak van trage herfst/ bij mijn raam,/ als ik, bij het vuur gezeten,/ de ongrijpbare as neem/ of rimpelig lijf van brandhout,/ weet je,/ dat alles mij tot jou voert,/ alsof alles wat bestaat,/ geuren, licht, metalen,/ scheepjes zijn die varen/ naar jouw eilanden/ die me verwachten./ Welnu dan,/ als beetje bij beetje/ jouw liefde voor mij minder wordt/ zal beetje bij beetje/ mijn liefde voor jou minder worden./ Als je me plotseling vergeet/ zoek me niet/ want ik zal je reeds vergeten zijn. (Uit: Mocht je mij vergeten)

‘In een relatie,’ zo vat relatietherapeut en schrijver Jean-Pierre van de Ven hetzelfde mechanisme samen: ‘houden we onbewust maar voortdurend een soort intimiteitsscore bij, een optelsom van de investeringen die we doen in intimiteit, en wat we daarvoor terugkrijgen. Deze balans is de economie van de relatie.’ (Geluk in de liefde, 2011)

Wat hebben wij arme, falende, ruziënde, blunderende partners eigenlijk aan al die kennis? Het advies een ‘opleidingshomogene partner’ uit te kiezen komt waarschijnlijk al te laat, net als de tip vooral iemand te nemen die uitblinkt in zelfbeheersing. Finkenauer: ‘Conflictbeheersing kun je wel leren, verder kun je de keuze maken niet zo’n heel stressvol leven te leiden, veel tijd samen door te brengen, veel te praten en vaak te laten blijken hoe goed de ander het doet. Daarmee kom je een heel eind.’

Misschien toch maar iets voor Valentijn kopen dit jaar.

Relatie-apk

Leo van Horen is psychotherapeut en werkt al 27 jaar als relatietherapeut. In de media gaat het naar zijn idee te veel over spanning en romantiek en te weinig over wat echt belangrijk is in het huwelijk: de emotionele betrokkenheid op elkaar, en hoe die nieuw leven in te blazen. In zijn praktijk in het Brabantse Deurne ziet hij steeds maar jonge gezinnen met wie het niet goed gaat; de ouders zijn te druk om nog met elkaar te praten. Hij bekommert zich om de carrière-echtparen, de kinderpsycholoog een deur verder krijgt de slachtoffers van weer een scheiding: de kinderen.

Vijf jaar gelden kwam hij op het idee van een apk van de relatie, waarbij een stel eens in de vijf jaar gesprekken voert met een relatietherapeut over thema’s als: zijn ze zichzelf gebleven, hoe zit het met de taakverdeling, de seks, het geld, de toekomstdromen. Het was goed, dacht hij, om al die elementen de revue te laten passeren zolang er nog geen ruzie was. Zodra er bonje uitbrak, was het te laat.

Van Horen heeft die relatie-apk daadwerkelijk gedaan met stellen, maar gebruikt nu de ideeën erachter voornamelijk als diagnostisch instrument.

Gevraagd naar een succesformule in de liefde, zegt hij: ‘Je moet aan een relatie werken zoals je werkt aan alle andere domeinen die belangrijk voor je zijn; je baan, je hobby’s, je vriendschappen. Het is raar om wel te investeren in je loopbaan, attent te zijn voor je vrienden, goed te zorgen voor je kinderen en tijd vrij te maken voor je liefhebberijen, en dan thuis op de bank te gaan liggen zo van: wat interesseert mij die vrouw die ook ergens in huis rondloopt. Maar meer ook niet.’

Hier zegt de man van de relatie-apk iets opmerkelijks: maak de relatie niet te klein, maar ook niet te groot. Als je een beetje een lieve, fatsoenlijke partner hebt, moet het ook goed zijn, vindt hij. ‘Neem die partner ook eens zoals-ie is, leg er niet te veel een vergrootglas op. Laat die ander. Ik zeg niet: slik alles in, allerminst, echte problemen moet je adresseren, maar je hoeft het ook weer niet perfect te maken. Een relatie is nooit perfect. Dat hoeft ook niet. Het is een van de aspecten van een uitgebalanceerd leven.’

Scheidingsobstakels

Het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) doet sinds 2002 een grootschalige panelstudie waarin duizenden mensen tussen de 16 en 79 jaar om de drie jaar worden ondervraagd over familierelaties. Het is een samenwerkingsverband van diverse wetenschappelijke instituten, universiteiten en vier ministeries. Uit dit zogenoemde Netherlands Kinship Panel Study, dat als centrale vraag heeft ‘hoe zit het met de aard en sterkte van familiebanden in Nederland’, valt ook wel iets te concluderen over de kenmerken van een duurzame partnerrelatie.

Anne-Rigt Poortman, sociologe aan de Universiteit Utrecht, stelt op basis van deze data (en van eerder onderzoek) dat er een aantal sociaal-demografische factoren meespelen bij een verminderde kans op scheiding. De partners die de grootste kans hebben bij elkaar te blijven, hebben hetzelfde opleidingsniveau, zijn getrouwd in plaats van samenwonend, zijn religieus, hebben geen gescheiden ouders en geen financiële problemen. Hoe ouder je bent als je de relatie aangaat, hoe beter het is. Kinderen schijnen de kwaliteit van het huwelijk een beetje te bederven, maar zorgen wel voor stabiliteit, omdat geliefden met kinderen minder snel scheiden. Kinderen heten ‘scheidingsobstakels’.

Er zijn twee interessante verschillen met een paar decennia geleden. In tegenstelling tot vroeger scheiden er tegenwoordig verhoudingsgewijs minder hoog- dan laagopgeleiden. Dat komt, vermoedt Poortman, omdat scheiden vroeger alleen een optie was voor de culturele elite en zich nu verspreid heeft over alle lagen van de bevolking, of omdat hoger opgeleiden nu meer stilstaan bij de gevolgen voor de kinderen. En was vroeger een werkende vrouw bijna een garantie op een scheiding, dat kenmerk is nu niet significant meer.

Eeuwige liefde