<div class="lead">Homoseksualiteit kan tegenwoordig op veel begrip rekenen. Soms op te veel, zegt Stephan Sanders: ‘Dwing onverschilligheid af.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ik kan zo snel geen emancipatiegroep bedenken die succesvoller is geweest dan de Nederlandse homobeweging. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In minder dan veertig jaar tijd zijn de mannen en vrouwen die zich tot hetzelfde geslacht bekennen een onmisbaar en ook breeduit geaccepteerd verschijnsel geworden. Natuurlijk vooral op de televisie; het podium dat wel gemaakt lijkt voor de snaterende en telkens in schaterlachen uitbarstende nicht, die elke quiz of spelshow net dat beetje <i>je ne sais quoi</i> geeft waar de producent om smeekt. Maar ook gewoon op straat en kantoor, ja zelfs in de meeste kerken, is het geheim van de homoseksualiteit allang niet meer ‘een van woorden niet, maar van lang zwijgen’, zoals de oude P.C. Boutens nog dichtte. </p>
<p>Er zijn diensten, samenkomsten en werkgroepen voor de holebi-mens (homo, lesbo, biseksueel), en met een beetje mazzel komt ook de trans(gender) aan bod. Zelfs het orthodoxe woord is gaan wankelen waar de homoseksualiteit aan de orde is. Vrijgemaakte gereformeerden die gaan stotteren. Voer voor satirici, maar toch ook: een onvoorstelbare ontwikkeling van een groep die in het midden van de vorige eeuw nog vooral versmaad werd, en waarover slechts fluisterend werd gesproken, in de aanklagende wijs. </p>
<p>De homo is aansprekend geworden, medemens, voorbeeld soms – zoals trouwlustige homo’s ondervinden, die hun hokkende heterovrienden ineens op een oud maar beproefd idee brengen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Ik heb toen wel eens voorgesteld om roze knokploegen te formeren</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Wat opvalt bij deze razendsnelle opmars is het ogenschijnlijk gemak waarmee die veranderingen hun beslag kregen. De oude actievoerders blijven sentimenteel spreken van de ‘homostrijd’ die gevoerd is, maar eerlijk gezegd valt daar nogal wat op af te dingen. Het ‘strijden’ moet vooral in metaforische zin worden begrepen, want geweld van homozijde is er bij mijn weten niet of nauwelijks aan te pas gekomen. Een enkele sit-in of kiss-in, een uitdagende parade (hoe gewelddadig is dat?), maar van een staking of bezetting herinner ik me niets, laat staan van massale vechtpartijen. Als die plaatsvonden, waren het de tegenstanders van de homo’s die op de vuist gingen. (Wij noemen die mensen niet langer homofoben, want angstig lijken ze me niet, maar homohaters).</p>
<p><b>Vóór de oerknal</b></p>
<p>Eind jaren zeventig mocht ik, piepjong nog, even deel uitmaken van een los verband van Rooie Flikkers, een radicale groep die niet zocht naar acceptatie en tolerantie, maar naar confrontatie. Alles beter dan medelijden. Ik kon mij geheel vinden in die onbuigzame visie, en heb toen wel eens voorgesteld om roze knokploegen te formeren. Die moesten dan als het begon te schemeren het Vondelpark in trekken, om willekeurige passanten, mits duidelijk heteroseksueel, in elkaar te slaan. Zelf zag ik de homojudoka’s en -karatejongens al voor me, die koekjes zouden uitdelen van eigen deeg. Het idee werd lacherig gewogen, maar toch meteen verworpen. Mijn gedroomde rol als knokploegleider is nooit van de grond gekomen en ik kan daar met terugwerkende kracht niet rouwig om zijn. Maar feit blijft: de meest succesvolle emancipatiegroep in Nederland heeft haar doelen bereikt met een absoluut minimum aan geweld. Zelfs de feministen, met hun bezetting van de Bloemenhovekliniek (1976) en hun behoorlijk geflopte vrouwenstaking (1981) waren wilde jongens vergeleken met de homomannen. Inmiddels is elke romantisering van revolutionair geweld mij vreemd, en beschouw ik de geweldloze conduitestaat van de homobeweging als een ongelooflijke prestatie.</p>
<p>Mijn jongere ik begon vroeger al te knikkebollen zodra het woord ‘mentaliteitsverandering’ viel, want dan wist je dat het ging om een project van zeer lange adem; zoiets hield geen gelijke tred met mijn ongeduld. En toch heeft die verandering van de mentaliteit met een onwaarschijnlijk sociologische snelheid zijn beslag gekregen, zodat ik nu, begin vijftiger, aan jonge homo’s verhalen kan vertellen uit de oude doos, die zij aanhoren alsof ik van vóór de oerknal spreek. </p>
</p></div>
<figure id="post-34465 media-34465" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/4a15762b-4cbc-4ceb-9708-d99992be806b_gay2.jpg" alt="Foto: Erwin Olaf" /><figcaption>Foto: Erwin Olaf</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Even wat cijfers uit het recente verleden: in 2006, zo heeft het Sociaal Cultureel Planbureau berekend, stond 15 procent van de Nederlanders negatief tegenover homoseksualiteit en homoseksuelen. In 2012 was dat nog maar 4 procent. Zelfs in die laatste zes jaar is het percentage pertinente homohaters nog weer teruggelopen. Het algemeen gevoelen bleek nog weer toleranter te kunnen. Vergelijk het met de cijfers uit de EU lidstaat Litouwen, waar 70 procent niets met homoseksualiteit te maken wil hebben; percentages die in de jaren vijftig in Nederland niet ongewoon waren. Dan pas zie je de grote sprong voorwaarts die Nederland heeft gemaakt – nogmaals, zonder geweld en dwang.</p>
<p>Laat ik eerlijk zijn: niet heel Nederland doet mee aan die trend. Het komt toch als een shock dat 75 procent van de hier wonende Marokkanen en Turken een uiterst negatieve houding hebben ten aanzien van homoseksualiteit. De Litouwers zijn onder ons, ze heten Ahmed, Mohammed en Nebahat. En middelbare scholieren blijven in hun puberende leeftijd hartstochtelijk onwennig reageren op homoseksualiteit, vaak zelfs ronduit vijandig. Frappant is ook dit weetje: de PVV mag zich graag sterk maken voor het niet-islamitische, tolerante Nederland, maar toch houdt 10 procent van de PVV-stemmers er precies dezelfde ideeën op na als die verfoeide islamieten. Het CDA is vergeleken daarmee een emancipatiefactor van belang.</p>
<p><b>Nonchalance</b></p>
<p>Brede acceptatie dus, maar van wie, van wat? Het idee van homoseksualiteit, de geaardheid zo u wilt, mag op veel begrip rekenen. Dat er mannen bestaan die verlangen naar mannen, vrouwen die in hun stoutste dromen fantaseren over een andere vrouw. Ze mogen collega’s zijn, buren zelfs, en als het niet anders is, een zoon of dochter. Maar de uitvoering van dat idee kan op minder tolerantie rekenen. </p>
<p>Het overgrote deel van de Nederlanders vindt het geen punt dat homo’s trouwen, maar zodra twee mannen hand in hand op straat lopen, of daar gaan zoenen, neemt respectievelijk 22 procent en 29 procent daar aanstoot aan. Van dat zoenen kan je nog zeggen: doe dat maar achter gesloten deuren, hetero’s ook graag. Maar hand in hand? Wat denken al die welwillende Nederlanders eigenlijk dat die homo’s in dat huwelijk gaan doen? Elke avond quiche, en verder niets?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Veel Nederlanders kunnen goed leven met een globaal besef van homoseksualiteit, ze worden pas kopschuw zodra ze de praktische details aanschouwen</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Die discrepantie in appreciatie tussen identiteit en gedrag, tussen wat je mag zijn en wat je mag doen, is intrigerend. Kennelijk kunnen veel Nederlanders heel goed leven met een globaal besef van homoseksualiteit, en worden ze pas kopschuw zodra ze de praktische details daarvan aanschouwen. Wat dat betreft is het ‘homotrouwen’, dat in Nederland in 2001 al mogelijk werd, (wij hebben die wedstrijd mondiaal gewonnen) een schot in de emancipatorische roos gebleken. Wij zien: twee mannen, twee vrouwen, omringd door de bekende parafernalia, met schoonmoeders, neefjes en nichtjes, in een wolk van confetti. Je moet wel een scherpslijper zijn om dit beeld bedreigend te vinden. En juist de soft focus lens waarmee dit alles wordt vastgelegd, is zo acceptabel. Geen handboeien en dildo’s in zicht. Geen befdoekjes.</p>
<p>Je kan dit het zoveelste bewijs vinden van hypocrisie, van aanpassing en schijntolerantie – in mijn flikkerjeugd zag ik dat bij voorkeur ook zo. Het huwelijk was per definitie burgerlijk, ons vrijheidsstrijders wachtte de taak de hele seksualiteit te verlossen van haar ‘oedipale beperkingen’. Wij hadden allemaal op hetzelfde moment het Franse cultboek <i>L’anti-Oedipe</i> gelezen van filosoof Deleuze en analyticus Guattari, en verwachtten vooral veel heil van de anale variant. </p>
<p>Enfin, daarna brak dus de aidsepidemie uit. Inmiddels ben ik zelf getrouwd, en smaak dus het dubbelzinnige genoegen geen seksuele outcast meer te zijn. Je levert dus je linkse chic in, en krijgt er een minder geïsoleerd leven voor terug. Het moet gezegd: die slome, burgertuttige organisaties als het COC en de <i>GayKrant</i> zagen dat veel eerder dan ik.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Wat is er mooier en geciviliseerder dan nonchalance?&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Stel nu eens dat er sprake is van ‘schijntolerantie’ in die breed gedragen acceptatie van de trouwlustige homo, hoe erg is dat? Gerrit Komrij schreef: ‘Want het is geen tolerantie, waardoor het op het ogenblik lijkt alsof de strijdbijl begraven is, het is iets veel ergers. Het is nonchalance’.<br />Het antwoord van Renate Rubinstein vind ik nog steeds de spijker op z’n kop: ‘Ik zou het heerlijk vinden als tolerantie voor Joden voorgoed vervangen werd door nonchalance, maar zover zijn we nog lang niet. Wat is er mooier en geciviliseerder dan nonchalance?’</p>
<p><b>Levendige verbeelding</b></p>
<p>Onverschilligheid, dat is de vloek die homoseksualiteit steeds vaker zal treffen; niet in Litouwen, en in Rusland, waar de hartstochtelijke verontwaardiging nog welig tiert, maar wel in Nederland. Het zal nog wennen zijn voor mijn generatie homo’s die er toch een adelsteken in zag. Ook negatieve aandacht is aandacht. En een leven zonder spot, of blacklights, is aanvankelijk een beetje kaal. </p>
<p>Anders is het gesteld met de wondere werking der empathie, de haarlemmerolie die tegenwoordig wordt voorgeschreven voor elk dreigend sociaal of psychologisch conflict. Het idee is erin geramd: ‘Onbekend maakt onbemind.’ Laat de Gereformeerde Bonder kennismaken met een salafist, laat ze vooral samen ‘de maaltijd gebruiken’ en het grootste leed is geleden. De hetero moet de homo leren kennen, de blanke bewoner zal op bezoek gaan bij zijn Marokkaanse buurman, en als vanzelf zal er begrip bloeien, als rozen in een gezamenlijk onderhouden volkstuin. Van inleven, invoelen en verplaatsen in een ander wordt werkelijk enkel moois verwacht. Maar dat inlevingsvermogen kan dus ook te ver gaan. Wie langdurig en gedetailleerd inzoomt op een homodarkroom, met tuigjes en knarsende kettingen, zal steeds minder handen van het Nederlandse volk op elkaar krijgen. </p>
<p>Empathie is goed, <i>up to a point</i>. Wie zich te veel vereenzelvigt, en zijn levendige verbeelding aanspreekt, is vaak minder te spreken over wat hij te zien krijgt.</p>
<p>Het mooiste en meest vrijmoedige voorbeeld daarvan is een column van Grijs, gepubliceerd in Vrij Nederland, 9 juni 2007. De schrijver introduceert zich: ‘Ik ben een hoogst normaal, dus vervelend en heteroseksueel en egoïstisch mannetje. Ik groeide op in een tijd dat álle mannen vervelend heteroseksueel egoïstisch waren. (…) Het gerucht ging dat er in Parijs mannen rondliepen die echt seks bedreven met andere mannen door hun poepgat als neukgat te gebruiken. Ik hechtte aan dat verhaal evenveel waarde als aan sprookjes over sprekende dieren: leuk verzonnen, maar te onwaarschijnlijk om waar te zijn.’</p>
</p></div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-34465 media-34465" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/d48815f6-3214-45eb-a9e9-5008727803f1_gay3.jpg" alt="Foto: Erwin Olaf" /><figcaption>Foto: Erwin Olaf</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hier spreekt een eerlijke heteroseksuele man. Zijn shock is voor mij volmaakt ‘invoelbaar’. Ik hoef hier niet te onderwijzen dat niet alle homomannen voortdurend hun ‘poepgat als neukgat’ gebruiken, al was het maar omdat ook in de heteroseksuele wereld die homoseksualisering van de seks stevig in opmars is. We gedenken de onfortuinlijke keeper van ADO, wiens vriendin zijn dildo-avonturen openbaarde.</p>
<p>Wat mij treft in die column van Grijs is de oprechte schrik die een zeer heteroseksuele man overvalt, zodra de homoseksuele details hem ter ore komen. Dit is niet iets om lacherig af te doen. Ja, de homo is ook een mens, zoveel wil Grijs wel geloven, en zolang het daarbij blijft, is er niets aan de hand. Maar zodra diezelfde mens er heel andere aandriften op na houdt, die faliekant afwijken van de driftmatigheden van Grijs, gaapt daar toch wel… een gat. Een kloof van onbegrip. </p>
<p>Mensen kunnen een andere huidskleur hebben, een ander geloof of helemaal geen, ze eten krekels, geitenkoppen en varkensoortjes, en poepen zonder gêne op straat, maar steeds blijft die ene universele menselijke gestalte erdoorheen schemeren. Maar hoe te verklaren dat wat voor de een het meest natuurlijke is (man zoekt vrouw) voor de ander corvee betekent? Ogenschijnlijk zijn we nog steeds als mensen onder elkaar, maar die en die houden er een compleet ander seksueel gevoelsleven op na, en <i>handelen ook dienaangaande</i>. Als getrainde homo, gewend aan vertaalarbeid, kost het mij geen moeite mij in te leven in de verbijstering van Grijs.</p>
<p><b>Hartstochtelijk</b></p>
<p>Er is iets raars aan de hand met die empathie, die tegenwoordig zo oeverloos geprezen deugd. De term in zijn huidige betekenis (invoelingsvermogen) werd gemunt door de Britse psycholoog Titchener in 1909. Bekend was al het Duits filosofische begrip <i>Einfühlungsvermögen</i>, maar je bent Engelsman of niet, je gebruikt geen Duits als je het kan vermijden. Engels klonk niet wetenschappelijk genoeg, dus zocht Titchener zijn heil bij het Oudgrieks. En wel heel letterlijk. Het ‘in’ van ‘invoelen’ werd vertaald als ‘en’ en ‘gevoel, ervaring’ als ‘pathos’. Empathie – de ‘n’ werd een ‘m’, om redenen van fonologie en traditie. ‘In gevoel’, meegevoel. Zo kwam het woord in ons psychologisch repertoire terecht. </p>
<p>Vervelend is wel dat in het Oudgrieks de term ‘empatheia’ al lang courant was. Daar betekent het zoveel als ‘hartstocht’ en in het Nieuwgrieks zelfs ‘vijandigheid, wrok’ – het tegenovergestelde van wat de brave Titchener op het oog had.</p>
<p>Dit is nu de kwestie: ons idee van empathie stoelt op het idee van inleving, het zich verplaatsen in het lot van een ander, maar bij een teveel van die deugd krijgt de Oudgriekse schaduwzijde de overhand: onze kennis maakt ons hartstochtelijk, wij hebben genoeg gezien om te weten dat dít afgrondelijk verkeerd is en dát immoreel en beestachtig. Er bestaat dus zoiets als een overdosis empathie. Men moet daar niet lichtzinnig over denken.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Om de ander te respecteren, is het in het geheel niet nodig die ander te worden</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Juist de beheersing van de hartstocht en het instinct maakt de ons zo vertrouwde empathie mogelijk. Anders dan onze cultuur van emo-<i>dwellers</i> en gevoelsmensen suggereert, is tolerantie gebaat bij beheersing van gevoel en aandrift. Verplaats je in een ander, maar ga daarin niet te ver, verwijder je niet kilometers van je eigen huis. De ander is misschien gelijk aan jezelf, voor de wet en misschien voor God, maar hij ís niet dezelfde. Hij voelt, denkt, reageert en handelt anders. Het narcisme van het kleine verschil ligt hier op de loer, en de geschiedenis leert dat precies zo’n klein verschil tot hartstochtelijke reacties kan leiden. Diep gevoeld, altijd funest. </p>
<p>Het gaat erom het juiste punt te treffen, ergens op de schaal van distantie en betrokkenheid, om met de socioloog Norbert Elias te spreken. Maar al te vaak mikken actievoerders op de verkleining van de afstand tussen de omstanders en henzelf. Engagement staat dan gelijk aan betrokkenheid, en betrokkenheid betekent dan weer het opheffen van de grens tussen mijn en dijn. Maar om de ander te respecteren, is het in het geheel niet nodig die ander te worden. Overtuigender is het gedistantieerde standpunt, waarin het verschil herkend en erkend wordt.</p>
<p>Emancipatiebewegingen als die van de homo’s doen er goed aan niet almaar te tamboereren op het aambeeld van ‘gewoon hetzelfde’. Wij zijn toch niet anders dan de anderen? Nou, op één belangrijk punt wel. Eis gelijke rechten, prudente omgangsvormen, eis etiquette. Dwing onverschilligheid af. Veel hand in hand lopende mannen maken licht werk. En laat vooral iedereen het zijne ervan denken, en vooral ook het zijne doen. Daar hoeft de buitenwacht niet met de neus bovenop te staan.</p>
</p></div>


Gerelateerd