Non-fictie / Koos van Zomeren
&#8216;Elk woord ter vergoelijking is al een misdaad.&#8217; Dat harde oordeel velt Koos van Zomeren als Die stad, dat jaar (2009) op het punt van verschijnen staat. In die roman schetst hij het milieu van de toen nog maoïstische SP waarin hij in het Nijmegen van 1972 verkeerde. &#8216;Ik ben bang dat ik toch weer te mild ben geweest, zowel voor mijzelf als voor mijn oude kameraden,&#8217; schrijft hij in zijn nieuwe boek Naar de natuur. Journaal. Want al waren ze niet de machthebbers, ze hadden wel &#8216;diezelfde hang naar meedogenloosheid&#8217; die zich bijvoorbeeld uitte in &#8216;dat vrolijke, perfide afstand doen en afstand láten doen van elke vorm van privacy&#8217;.
In een poging zich te ontworstelen aan die doctrinaire beklemming vluchtte Van Zomeren eind jaren zeventig bos en veld in. &#8216;Ik zat met die overdosis van maatschappelijke betrokkenheid, ik ging de natuur in om ideologie en retoriek letterlijk uit te zweten. De natuur, het domein waar de dingen gebeuren zonder dat je jezelf de vraag hoeft te stellen of je het ermee eens bent of niet,&#8217; schrijft hij in een brief aan een filosoof te Nijmegen. Alleen kwam Van Zomeren van een koude kermis thuis. In de brief verwoordt hij fraai zijn woede over het feit dat de natuur niet meer die vrijhaven is waar je kunt loskomen van alle standpunten en je kunt ontsnappen aan alle ongemakken van het sociale verkeer. &#8216;Natuur is een vorm van bodemgebruik geworden, gedoemd om te concurreren met alle andere denkbare vormen van bodemgebruik,&#8217; constateert hij mistroostig. Met spijt herinnert hij zich dat zijn generatiegenoten pleitten voor de economische waardebepaling van de natuur. &#8216;Dat gold toen als links, verfrissend, vooruitstrevend. Welnu, het is zover. Het is zover dat natuurbeherende instanties hun gebieden aanprijzen als alternatieve attractieparken.&#8217;
Het vanzelf
Naar de natuur is een nieuwe proeve &#8211; en de laatste naar eigen zeggen, want &#8216;ik merk dat dit thema bezig is weg te ebben uit mijn werk&#8217; &#8211; van de onovertroffen wijze waarop Van Zomeren over bonte vliegenvanger, eikelmuis en hazelworm kan schrijven. Ook is het een verzameling gemengde berichten, nog niet eens al te somber van toon, over hoe verschillende diersoorten ervoor staan in Nederland en, een stuk triester, over hoe het met onze landschappen is gesteld. Maar vooral is het een zoektocht naar wat natuur in wezen voor de schrijver betekent. Het beste antwoord vindt hij in de titel van een gedicht van Esther Jansma: &#8216;Over het vanzelf dat natuur heet&#8217;. Een karakterisering die de schrijver weemoedig stemt. &#8216;Het vanzelf. Zo was het. Zo is het minder en minder. De natuur bestond ondanks onze inspanningen (om haar te onderwerpen) en nu bestaat ze dankzij onze inspanningen (om haar te behouden).&#8217;
Alleen al om dit soort schijnbaar eenvoudige zinnen waarin Van Zomeren een elementaire waarheid blootlegt, is het boek een feestelijke leeservaring. De geconstateerde omkering roept een onprettige associatie bij hem op. &#8216;Natuurgebieden worden beheerd met het oog op productiecijfers, ongeveer zoals dat het geval is met industriële ondernemingen in een planeconomie.&#8217; Maar het idee dat we &#8216;het vanzelf&#8217; kunnen scheppen, boezemt hem evenzeer weerzin in.
Over de Oostvaardersplassen, die halfslachtige poging natuur met een hek eromheen met rust te laten: &#8216;Het hele gebied staat me intussen tegen. Het is een uithangbord geworden voor beleid, een façade voor een stalinistische natuuropvatting.&#8217; Bovendien zorgen de grote grazers in dat gebied voor een kaalslag onder de broedvogels. Een onthutsend rapport daarover zou door de aartsvader van het gebied Frans Vera zijn kaltgestellt door op de dag dat het uitkwam bij wijze van bliksemafleider een pleidooi te houden voor de introductie van wolven in de Oostvaardersplassen. De Heckrunderen daar &#8216;leven en sterven voor de illusies van Vera cs&#8217; schrijft Van Zomeren hard. &#8216;Hoe je dit sterven ook beoordeelt, de cultus is morbide.&#8217;
De natuur plannen is waanzin, de ideologie van oernatuur die we haar gang kunnen laten gaan even dwaas. Wat dan wel? Een gevoel van weemoed over wat was en nimmer weerom komt, doortrekt Naar de natuur. Nu de mens zo dominant is geworden, is er geen houden aan, vreest Van Zomeren. &#8216;Bij de huidige omvang van de wereldbevolking… miljarden mensen… ook als die allemaal alleen maar andijviestamppot eten, allemaal overstappen op vleesvervangers en duurzaam gevangen vis, allemaal op de fiets naar het werk gaan, allemaal bereid zijn de verwarming en de airco een tikje lager te zetten, allemaal gewetensvol hun afval scheiden en allemaal donateur worden van Natuurmonumenten, ook dán zal de gehele aarde met al haar hulpbronnen nog uitsluitend ten behoeve van de mens geëxploiteerd worden.&#8217;
Nooit meer goed
Vrolijk gestemd over onze soort is Van Zomeren niet. In reactie op iemand die de mens als de oorzaak van alle ellende in de wereld ziet, schrijft hij: &#8216;Dat is natuurlijk zo, de mensheid overwoekert de aarde als een verstikkende schimmel. Je hoeft op zaterdagmiddag maar even in de stad te staan, bij V&#038;D in de Roggestraat dit keer &#8211; de mensen die je dan ziet, hoe ze lopen, hoe ze kijken, hoe ze praten, dan weet je opeens weer heel zeker: dit komt nooit meer goed.&#8217; Het pleidooi van Joke Hermsen in Stil de tijd voor onthaasting vervult hem met angst: &#8216;Ik zou zeggen: laat die mensen in godsnaam verslaafd blijven aan hun overvolle agenda en hun binnenstromende mailtjes, want creatief zijn ze zo goed als zeker helemáál niet te genieten.&#8217; Helemaal rampzalig vindt hij het als het gemene volk zijn rust komt verstoren in het bos. &#8216;Verder constateer ik dat de natuur meer en meer als decor fungeert voor mensen die hardwandelen, hardlopen of hardfietsen. De grenzen van deze ego&#8217;s vervagen niet in de natuur, maar verharden er juist.&#8217;
Rake observaties wellicht. Maar er blijkt wel uit dat het hem niet gelukt is ideologie en retoriek uit te zweten. Als postmaoïstisch natuurschrijver ontpopt hij zich tot een vijand van de mens in meervoud. Zijn pas geboren kleinkinderen, met wier schaterlach het boek besluit, laten zijn gemoed overstromen van vertedering. Maar in zijn oordeel over wie buiten zijn kring staat &#8211; of het nu de massamens is of andersdenkende natuurbeschermers &#8211; toont hij de hang naar meedogenloosheid waaraan hij juist wilde ontsnappen. n
Koos van Zomeren, &#8216;Naar de natuur. Journaal&#8217;, Arbeiderspers, 400 p., € 22,95

Gerelateerd