Milieu
Achtduizend euro voor twee hotelnachtjes. Dat vond Matthias Groote, de sociaal-democratische voorzitter van de milieucommissie van het Europese Parlement, niet te verkopen in tijden dat Europa iedereen dwingt te bezuinigen. Naar verwachting vijftigduizend politici, ambtenaren, activisten en ondernemers strijken de komende dagen in Rio de Janeiro neer om te onderhandelen over de vergroening van de mondiale economie. Vanaf 20 juni arriveren meer dan honderd wereld­leiders voor de officiële conferentie The Future We Want, precies twintig jaar nadat de wereldgemeenschap zich bij de eerste top van de Verenigde Naties over duurzame ontwikkeling achter een onverwacht ambitieuze slotverklaring schaarde.
De hotels in de buurt van conferentieoord Riocentro dachten er eens goed van te profiteren. Ze dreven hun prijs flink op en eisten dat hun gasten sowieso tien nachten betaalden, ook als ze er maar twee bleven. In overleg met de Nederlandse Europarlementariër Gerben Jan Gerbrandy (D66) besloot Groote dat de delegatie van het Europese Parlement maar thuis moest blijven.
De vrije markt, niet altijd blijkt zij een zegen. Gerbrandy, de beoogde delegatieleider, verweet de Brazili-aanse autoriteiten in een toelichting op de beslissing dat zij de hotels de vrije hand lieten. Prompt had hij ze aan de telefoon en even later bleken de hotelmanagers een stuk redelijker. &#8216;Ik vond dus dat wij ons besluit moesten heroverwegen,&#8217; vertelt Gerbrandy in het Haagse partijbureau van D66. &#8216;Maar dat was iets te veel gevraagd van het instituut Europees Parlement. Ze zijn het toen zo gaan vertragen dat het logistiek niet meer viel te regelen. Ik baal daar wel van.&#8217;Gebrandy gaat nu wel, alleen op persoonlijke titel. Hooggespannen verwachtingen heeft hij niet. &#8216;De onderhandelaars zijn het tot nu toe over een vijfde van de concepttekst eens. En die tekst is al veel te weinig ambitieus en veel te vlak. Ik verwacht nou niet dat er een heel sterke eindverklaring uitrolt. Als erin komt dat business as usual geen optie is, ben ik al heel blij.&#8217;
Herfst vorig jaar nam het Europese Parlement nog een resolutie aan waarin het de Europese Commissie opriep erop toe te zien dat Rio niet zou uitmonden in vrome verklaringen, maar in harde doelstellingen en concrete acties. Want de nood is hoog, zegt Gerbrandy. &#8216;Jaarlijks erodeert bijvoorbeeld ongeveer één procent van de gronden. Voor de voedselproductie is dat een enorme bedreiging.&#8217;
Hij sluit zich aan bij het koor van verontruste stemmen dat ritueel opklinkt aan de vooravond van een internationale milieutop. Het milieubureau van de VN publiceerde vorige week de vijfde Global Environ-mental Outlook, met als conclusie dat het met de wereld snel bergafwaarts blijft gaan. Van de ongeveer negentig milieudoelen die de mondiale gemeenschap zich heeft gesteld, is er slechts bij vier een duidelijke positieve ontwikkeling te ontwaren. De menselijke druk op het systeem aarde neemt volgens het VN-rapport dusdanig toe, dat we angstig dicht bij een omslagpunt zijn. Als het straks zo ver is, hebben we niet alleen de planeet een enorme dreun verkocht, maar onszelf ook nog eens diep in de vingers gesneden. Want het ecosysteem zal het op veel plaatsen verdommen nog langer essentiële diensten zoals veilig drinkwater te leveren.
Even somber is het wetenschappelijke toptijdschrift Nature in een special issue over Rio. De uitstoot van broeikasgassen blijft de hemel in schieten. Het verlies aan biodiversiteit zet met ongekende snelheid door. En zo mogelijk nog beroerder is het gesteld met het derde grote doel dat uit de eerste Rio-conferentie kwam: het tegengaan van de verwoestijning en de degradatie van land.
Hoe luid het &#8216;We Must Act Now&#8217; ook mag klinken, gedurende de voorbereidende onderhandelingen is de hoop op fraaie resultaten in Rio vervlogen. Europa mag dan wel branden van ambitie, de rest van de wereld staat allerminst te springen. Gerbrandy: &#8216;Ontwikkelingslanden zijn heel bang dat het concept van een groene economie hen belemmert. Zij zeggen niet geheel ten onrechte tegen de rijke wereld: jongens, jullie hebben de afgelopen decennia al die grondstoffen gebruikt om het niveau te bereiken dat jullie nu hebben, en nu zijn wij aan de beurt en kan de planeet het niet aan. Jullie hebben ons in de shit gebracht, en nu vragen jullie ons om de grootste offers te brengen om die op te ruimen.&#8217;
Niet alleen de ontwikkelingslanden geven tegengas, ook de VS ligt dwars. &#8216;Obama heeft er op dit moment geen enkel belang bij dat er een ambitieus akkoord komt,&#8217; denkt Gerbrandy. &#8216;Duurzaamheid is momenteel een erg besmet woord in Washington, en daarmee zou hij zijn eigen graf graven. Ook wordt de VS er steeds allergischer voor dat ze beperkt worden in de eigen mogelijkheden door internationale afspraken.
De VS doet nergens aan mee, heel vervelend. Ik hoor zelfs van de Europese mensen aan de onderhandelingstafel dat de Amerikanen achter de schermen de ontwikkelingslanden opstoken dat het concept van de groene economie wel degelijk een geheime westerse agenda is om hun groei te beperken. De VS speelt echt een heel kwalijke rol. Dat moeten we maar even accepteren. Want ik heb ook liever dat Obama straks een tweede termijn heeft dan dat we dadelijk met een Republikein in het Witte Huis zitten.&#8217;
Obama heeft al laten weten niet naar Rio af te reizen. Merkel, Cameron en Rutte zullen evenmin hun gezicht laten zien. Namens Nederland gaan de staatssecretarisssen Knapen van Ontwikkelingssamenwerking en Atsma van Milieu. &#8216;Dat noemen ze dan een zware delegatie,&#8217; schampert Gebrandy. &#8216;Heel erg jammer dat Rutte niet gaat. Als je de krantenberichten van voor Rio &#8217;92 bekijkt, zie je dat die bijna identiek zijn aan wat er nu geschreven wordt. Het zou totaal mislukken. Toch is het een historische top geworden. Dat had er ook veel mee te maken dat de wereldleiders er zaten, dat geeft toch een extra dynamiek. Heel veel grote bedrijven &#8211; ook Nederlandse als Philips, DSM en Unilever &#8211; sturen hun topmannen daarheen om aan te geven hoe belangrijk zij het vinden de economie te vergroenen.&#8217; De Europarlementariër zelf is deze week al in Rio, voor een conferentie met meer dan driehonderd volksvertegenwoordigers van over de hele wereld. &#8216;Echt treurig dat daar geen Nederlandse parlementariërs bij zijn.&#8217;
&#8216;Wij hebben in Rio niets te zoeken, behalve dan dat het leuk is voor de contacten,&#8217; vindt PvdA-Kamerlid Sjoera Dikkers. &#8216;Het is een conferentie die Brazilië heel graag wilde, maar op een ongelukkig moment komt. Het is er op alle fronten doorgedrukt, en dat voedt het cynisme over internationale toppen alleen maar. Rio wordt de volgende mislukte conferentie. De belangen lopen zo uiteen.&#8217;
Veel ontwikkelingslanden hebben volgens Dikkers helemaal geen zin in deze top. &#8216;Ze willen geen duurzaamheidsdoelen voordat de millenniumdoelstellingen goed zijn gefinancierd.&#8217; De internationale gemeenschap heeft zich in 2000 vastgelegd op acht doelen, zoals de halvering van de armoede tegen 2015 en het zorgen dat elk kind ter wereld tegen die tijd basisonderwijs volgt. Terwijl een godswonder nodig is om alle millenniumdoelen te halen, willen sommige landen daar nu duurzaamheidsdoelen aan toevoegen. &#8216;Op zich logisch vanuit het perspectief van het voortbestaan van de aarde,&#8217; zegt het PvdA-Kamerlid, &#8216;maar ontwikkelingslanden zien ze natuurlijk als een nieuwe vorm van protectionisme. Ze denken: zo meteen kunnen wij onze tomaten niet meer naar jullie verschepen omdat ze niet duurzaam zouden zijn.&#8217;
Nog een reden om niet te gaan: ons land heeft in de ogen van Dikkers weinig moois te bieden in Rio. &#8216;De PvdA is erg teleurgesteld over de inzet van Nederland en de labbekakkerige houding van Atsma en Knapen,&#8217; zegt ze. &#8216;De inzet van het kabinet werd pas een maand geleden naar de Kamer gestuurd, terwijl de onderhandelingen al maanden gaande zijn.&#8217; En over wat er in die brief staat is het Kamerlid helemaal niet te spreken. &#8216;Koopmansgeest!&#8217; zegt ze vol afschuw. &#8216;Ze vinden dat het Nederlandse bedrijfsleven ook de duurzaamheidsproblemen moet oplossen. Natuurlijk is economische ontwikkeling belangrijk. Dat is de motor van alles. Maar de problemen in landen aan de andere kant van de wereld die het niet zo getroffen hebben, zijn natuurlijk veel te hardnekkig om door het bedrijfsleven alleen opgelost te worden. Elke keer draait Knapen het zo dat hij ontwikkelingsgeld ter beschikking van het Nederlandse bedrijfsleven kan stellen. Dat geld is bedoeld om ontwikkelingslanden vooruit te helpen, niet de BV Nederland.&#8217;
De brief van Knapen getuigt inderdaad van een niet gering enthousiasme over het bedrijfsleven, &#8216;een essentiële partner in de vergroening van de economie&#8217;. Nederland ziet, schrijft Knapen, &#8216;Rio+20 als een platform voor de uitbreiding en ontwikkeling van publiek-private partnerschappen&#8217;. En in de misschien wel meest betekenisvolle zin geeft hij prijs dat het Koninkrijk zich inspant voor &#8216;een wereldwijd goed ondernemingsklimaat (level playing field) en vrijhandel.&#8217;
Eerlijke handel zou de inzet van Nederland moeten zijn, vindt Sjoera Dikkers. &#8216;Zorg dat je goed betaalt voor de grondstoffen die je uit Afrika haalt. Zorg dat Afrika, Azië en Latijns- Amerika kansen hebben op de Europese markt. Ontwikkelingslanden hebben last van het protectionistische gedrag van Europa. De Europese begroting bestaat voor de helft uit landbouwsubsidies, waarmee we het boeren in ontwikkelingslanden echt moeilijk maken. Als je echt iets wilt doen aan vrijhandel, zorg dan ook dat je &#8211; waar dit kabinet zo dol op is &#8211; een level playing field organiseert en dat de boeren in Ghana niet overspoeld worden door gesubsidieerde kippendijen uit Nederland.&#8217;
Ook ontwikkelingsorganisaties bekijken Knapens strategie voor Rio met argusogen. &#8216;Nederland was de drijvende kracht in Europa achter het idee van een groene economie,&#8217; zegt Sabina Voogd, lobbyist duurzame ontwikkeling van OxfamNovib. Ze heeft er gemengde gevoelens bij. &#8216;Biobrandstoffen zijn heel populair in rijke landen en passen goed in een groene economie. Het effect dat het verbouwen ervan heeft op mensen in ontwikkelingslanden in termen van landconflicten en verdringing van voedselgewassen is echter zo negatief dat van duurzaamheid vaak geen sprake is.&#8217; Ook het hameren op goed ondernemerschap en vrijhandel roept bij Voogd niet meteen warme gevoelens op. &#8216;Dat klinkt nogal als business as usual. Vrijhandel veronderstelt dat alle partijen gelijk zijn. Maar dat zijn ze gewoon niet. Als je alleen maar inzet op een goed ondernemingsklimaat en vrijhandel bereik je de allerarmsten niet. Sowieso vraagt duurzame ontwikkeling om een omdenken waarbij je het traditionele groei- en marktdenken loslaat.&#8217;
Dat is precies wat Ulrich Hoffmann van UNCTAD, de VN-organisatie voor handel en ontwikkeling, betoogt in een discussiestuk over &#8216;groene groei illusies&#8217;. Hoffmann maakt een pijnlijk rekensommetje. De wereldbevolking loopt naar verwachting de komende decennia tot negen miljard op. Stel dat de mondiale economie gestaag blijft doorgroeien met twee procent per jaar. Dan vergt het halen van de doelstelling van de top in Kopenhagen (2009) om de aarde niet meer dan twee graden te laten opwarmen, dat we per dollar bruto binnenlands product de komende twintig jaar honderddertig keer minder broeikasgassen moeten gaan uitstoten.
Een dergelijke vermindering in zo&#8217;n korte tijd is in zijn ogen een utopie. Groene groei vergt een even utopische vermindering van het gebruik van grondstoffen en hulpbronnen. De aanhangers van het geloof in groene groei hebben een blind vertrouwen dat technologische vooruitgang ons in staat zal stellen vrolijk voort te consumeren. Maar volgens Hoffmann komen we er echt niet zonder onze manier van leven en samenleven ingrijpend te wijzigen.
&#8216;Daar kan je helaas bij niemand mee aankomen,&#8217; zegt Sabina Voogd. &#8216;Maar het klopt wel: duurzame ontwikkeling gaat over ervoor zorgen dat alle mensen de middelen krijgen om goed te leven &#8211; toekomstige generaties ook &#8211; en niet over groei. We groeien nu al uit de jas van de planeet. Terwijl sommige mensen superriant leven, gaan anderen acuut dood. Als we zo doorgaan, krijgen we een zee van armoede met een paar eilandjes van rijkdom.&#8217;
In 1992 was duurzame ontwikkeling het buzzwoord, nu proberen westerse regeringen vooral de begrippen &#8216;groene economie&#8217; en &#8216;groene groei&#8217; te slijten. In zijn brief verwijst Knapen naar de agenda duurzaamheid van het kabinet met de omineuze titel &#8216;Een groene-groei strategie voor Nederland&#8217;.
Het lijken maar etiketten, maar er gaan werelden achter schuil. Som-mige activisten waarschuwen dat Rio een geheime agenda heeft: de volgende fase in het neoliberale marktdenken, dat nu ook de natuur inlijft in het domein van de economie. Een van de hoofdprioriteiten van de Wereldbank voor Rio is de invoering van natural capital accounting. De bedoeling is het natuurlijke kapitaal van landen zoals bossen, koraalriffen en andere hulpbronnen een financiële waarde te geven. Sommige Afrikaanse landen hebben daar wel oren naar. Zuid-Afrika, Tanzania, Mozambique en zeven andere landen tekenden onlangs de Gabarone Declaration, waarin ze oproepen de natuur een prijs te geven en op nationale rekeningen te zetten. De gedachte erachter is om de waarde van eco-diensten, zoals regenwoud dat de lucht zuivert, financieel zichtbaar te maken.
Activisten waarschuwen voor mogelijke keerzijdes. Kunnen landen straks hun bossen gebruiken als onderpand voor schulden, en ze dus ook kwijt raken aan buitenlandse schuldeisers? En kan het bos straks toch vogelvrij worden verklaard als uit de berekening blijkt dat de baten daarvan hoger zijn dan de lasten? &#8216;Wat machtige staten voor hebben met de toekomst van natuur en water is echt verontrustend,&#8217; schreef Anil Naidoo van het Blue Planet Project, een mondiaal initiatief voor waterrechtvaardigheid. &#8216;Als we nu niet in actie komen, zal de toekomst gedomineerd worden door markten, beprijzing, financialisatie en eigendomsrechten.&#8217;
Sabina Voogd kan zich bij Naidoos angsten wel wat voorstellen. &#8216;De mens rukt op. Kun je dat stoppen door te zeggen: de Noordpool is zoveel waard en dit plantje is gepatenteerd door de bevolking van Samoa?&#8217;
Maar deze fundamentele bezwaren blijken ook voor progressieve politici een brug te ver. &#8216;Ik weet niet wie deze theorette aanhangt,&#8217; zegt PvdA-Kamerlid Sjoera Dikkers. &#8216;Maar de planeet wordt nu gratis leeggeroofd. Als je er een prijs aan hangt, kun je wellicht op een ecologisch en economisch verstandige manier omgaan met hulpbronnen en grondstoffen.&#8217;
D66-europarlementariër Gerben Jan Gerbrandy begrijpt de morele bezwaren, maar vreest dat er geen alternatief is. &#8216;De economie is zo dominant in de wereld. Als je als arme Vietnamees of Colombiaan op televisie ziet hoe goed wij het hebben, wil je dat ook. Dan wil je ook een televisie, een mobiele telefoon en een auto voor de deur. Dat zal je nooit weghalen met een morele agenda. Hoe voorkomen we nu dat het helemaal fout loopt als we straks met negen miljard mensen op de planeet zijn? Niet met een moreel appèl dat zij niet mogen hebben wat wij hebben of dat wij een trui aan moeten doen in plaats van de verwarming hoger te zetten. De enige manier om dat voor elkaar te krijgen is de economie zelf te verduurzamen.&#8217;

Gerelateerd