Architectuur / De nieuwe vleugel van het Stedelijk
De eerste kennismaking is een shock. De nieuwe vleugel van het Stedelijk Museum is ongekend, een bouwwerk dat uit het niets lijkt te komen en zich weinig gelegen laat liggen aan het oude gebouw en de omgeving. Het is alsof het daar tijdelijk geparkeerd is, dicht tegen de oudbouw aan, als een vrachtwagen of een camper. Het hoort bij een wereld waarin alles en iedereen op drift is. Het had overal kunnen staan. Overal en nergens.
Het kan niet anders of het gemor zal bij de opening in de straten en stegen van de hoofdstad aanzwellen. De laatste decennia laten zien dat Amsterdammers geneigd zijn overgevoelig te reageren op architectonische vernieuwing. Wat het voormalige havengebied betreft, is die prop gelukkig wel losgeschoten. Maar de vraag is of dat inmiddels ook voor het centrum en het Museumplein geldt. Daar koesterde de stad zich tot voor kort nog in zijn deugdzame, burgerlijke bouwtraditie. Ingrijpende veranderingen gingen steevast gepaard met gekrakeel en jaren van conflicten en incidenten, en kwamen vervolgens met tergende vertraging en duizelingwekkende kostenoverschrijdingen in een toestand van politieke verkramping tot stand. Daarom is het van belang de nieuwe vleugel ruimhartig in de armen te sluiten. Misschien is het even slikken, maar het mag een wonder heten dat het er in al zijn ongerijmdheid staat en ook het oude Amsterdam in deze tijd werpt, waarin niets zijn vaste plaats heeft en er voor gebouwen geen geëigende architectuur meer bestaat.
Gigantische badkuip
Het moet gezegd, ook hier is de architectuur van zijn formele grondvesten losgeslagen. Amper laat het zich nog herkennen als een ‘gebouw’. Bijnamen in de volksmond zijn meestal flauw, machteloos gesputter van de stadsbewoner die zich een houding probeert te geven tegenover een indringer waarmee hij moet zien te leven, maar bij de door de architecten Benthem en Crouwel ontworpen vleugel kom je er niet omheen: een gigantische badkuip, als een object dat de uitvergrotingen van de Amerikaanse kunstenaar Claes Oldenburg paart aan de ontluisterende promotie die Marcel Duchamp heeft gegeven aan die andere sanitaire voorziening, de pisbak. Het is iconisch en dus uitermate geschikt voor toeristische brochures. Als je het bezocht hebt, kun je het even makkelijk weer mee naar huis nemen, op een foto die identiek is aan die van de brochure.
Nauw staat het ingeklemd tussen het oude Stedelijk en dat voor eeuwig aanstootgevende ezelsoor van de Albert Heijn. Verbazing­wekkend is dat ook dat andere recent geopende iconische gebouw, het Filmmuseum Eye, al te nauw tegen de Shell-toren aanschurkt (als twee hevig met elkaar wedijverende bakens aan het IJ), zodat je je niet aan de indruk kunt onttrekken dat het ongemakkelijke politieke proces in Amsterdam als vanzelf uitdrukking vindt in een benauwend ruimtegebruik. Je kunt daartegen te hoop lopen, maar evengoed zou je het kunnen waarderen. De zijnswijze van de stad lees je eraan af, haar strevingen en haar gedoe, en daar gaat architectuur onvermijdelijk óók over.
Net als de vormgeving van een badkuip is die van de uitbreiding functioneel. Die smalle, langgerekte vorm houdt het zicht naar het Museumplein open. De uitstekende dakrand doet dienst als een luifel tegen de regen en voorkomt dat de zon de lobby opwarmt. De centrale entree is in deze lobby ondergebracht. Daar, in een onverwachte, grootstedelijke cohabitatie met de Albert Heijn en een torenhoge kooi voor de trucklift, maar ook ten overstaan van de open ruimte, met vrij zicht op het Van Gogh Museum en het Rijksmuseum, moet het leven rondom het Stedelijk Museum zich gaan afspelen, het inhalen en uitstoten van eindeloze stromen bezoekers, als ademtocht.
De engelenwortel
Van het interieur is de lobby het enerverendste. Als een vertrekhal van een vliegveld is het een grote, open ruimte, alleen door glas gescheiden van het bestrate plein ervoor. Leven en architectuur schuiven hier ineen. Het neutrale, onaanraakbare, antiseptische architectuurhandschrift van Benthem en Crouwel, dat associaties opwekt met de gestroomlijnde wereld van de mobiliteit, verbindt zich met stedelijkheid – die niet anders kan zijn dan vitaal, chaotisch, onvoorspelbaar, lichamelijk en vies.
Binnen krijgt de confrontatie met het oude gebouw een interessantere draai. Onwillekeurig ga je er beter naar kijken, naar de detaillering, alsof de achtergevel als een wandplastiek tentoongesteld wordt. Het plafondhoge wandtapijt van Petra Blaisse (ontwerpbureau Inside Outside) helpt daarbij door oud- en nieuwbouw op elkaar te betrekken. Het begint in de lobby, gaat de hoek om en loopt door tot in het restaurant. In zwart wit, met gesuggereerde diepte en beweging door alle mogelijke grijstinten en stiktechnieken, toont het de lijnen van de achterliggende bouwconstructie, schetsen van het ontwerp, uitvergrote bladeren van de engelenwortel, een plant die ooit groeide waar nu het museum staat. Zo verzoent het wandkleed beide gebouwen en roept het tegelijk de vroegere weilanden in herinnering, de natuur die we tegenwoordig vooral in kunstmatige vorm meemaken, via afbeeldingen en films.
Circulatie is richtinggevend geweest voor het ontwerp. Je kunt er dwalen zoals je uitkomt, want het hedendaagse museumontwerp wil niets voorschrijven maar vrijlaten. Net als elders in de cultuur, moet de bezoeker vooral niet het gevoel krijgen iets opgedrongen te krijgen, of te moeten, anders haakt hij verongelijkt af. Daarom staat de vleugel niet los, als een paviljoen, maar is zij met het oude gebouw verbonden, zo innig dat ze in een liefdesdaad verwikkeld lijken. Op maar liefst drie plekken kun je van het ene gebouw in het andere doordringen, naar believen zappend tussen de vaste collectie en de tijdelijke tentoonstellingen. De ingrepen in het oude zalen dragen bij aan een verdere versmelting. Bescheiden wijzigingen lijken het, zoals de vervanging van het visgraatparket met randen langs de wanden door een strak, doorlopend parket, maar ze heffen de intieme beslotenheid van de zalen op en smeden ze aaneen tot een weerstandloos parcours voor circulatie, identiek aan dat van de nieuwe vleugel.
Hoezeer de architecten inzetten op circulatie, laat de roltrap in de nieuwe vleugel zien. In één ruk transporteert hij je van de verdieping onder de grond naar de eerste verdieping. Als bij het Centre Pompidou is die roltrap in een buis weggestopt, alleen dan gesloten, zodat je onderweg niet wordt afgeleid door de entree met haar tumult van in- en uitstromende bezoekers. Wat een verschil met die fameuze trap van het oude museum! Die trap was ontzagwekkend breed en ongegeneerd theatraal en leidde je genereus naar binnen, deed je even genereus weer uitgeleide. Die trap wás het oude Stedelijk, veel meer nog dan de intieme zalen met hun fraaie lichtval.
Maar niet mokken, alsjeblieft niet mokken over dat verlies! Als iets je in de eeuw van eindeloze doorstroming vermag binnen te voeren in die aan zijn verleden verknochte stad, dan is het die ellenlange, eigentijdse roltrap van Benthem en Crouwel wel.

Gerelateerd