Portret / Koert Stuyf en Ellen Edinoff
Toen Ellen Edinoff zevenendertig jaar geleden voor de allerlaatste keer een door haar echtgenoot Koert Stuyf gechoreografeerd ballet danste, hadden ooggetuigen het idee dat de tijd bleef stilstaan. Na één uitvoering in Carré tijdens het Holland Festival in 1974 was Calico geschiedenis, zoals van een magistraal vuurwerk alleen de herinnering blijft hangen zodra de laatste knal heeft geklonken. Pianist Reinbert de Leeuw begeleidde het solospektakel met een zeer trage vertolking van Gnossiennes I van Satie, in die dagen een herontdekt genie. &#8216;Het was pure magie zoals Ellen in haar eentje de piste wist te vullen,&#8217; herinnert De Leeuw zich. &#8216;Ademloos volgden twaalfhonderd toeschouwers hoe ze voetje voor voetje naar voren schuifelde. Stilte wordt heel intens als zo veel mensen stil zijn. Toen het begon te regenen, kon je elke druppel op het dak van Carré horen vallen. Dat kwam door de enorme spanning en concentratie die in de zaal hing.&#8217; De reacties op de performance getuigden van een zeldzaam enthousiasme. De Volkskrant riep Ellen Edinoff uit tot &#8216;de meest grandioze danseres van Nederland&#8217;, NRC Handelsblad omschreef haar als &#8216;een fenomeen, een onovertroffen meesteres&#8217;, volgens De Telegraaf ging het om &#8216;een zeer groot kunstenares&#8217; en &#8216;een miniatuurvrouw met een unieke toneelaanwezigheid en een formidabele techniek&#8217;. Elsevier riep Koert Stuyf uit tot de belangrijkste choreograaf van de Nederlandse voorhoede.
Na dit succes verstomde het applaus. Wie dit unieke danspaar nooit aan het werk had gezien, had een onvergetelijke ervaring gemist, beaamden de fortuinlijken die er wél bij waren geweest. Van Koert Stuyf en Ellen Edinoff werd sinds hun triomfantelijke slotakkoord weinig vernomen, afgezien van het met steeds grotere tussenpose terugkerende gerucht dat ze &#8216;samen weer iets zouden gaan doen&#8217;. Het kwam er almaar niet van. Sommigen meenden te weten dat het paar stilletjes was gestorven. Ande-ren beweerden dat het stel in Amerika opnieuw was begonnen. Af en toe wist een verslaggever of documentairemaker het echtpaar op te sporen in Osdorp, maar dan werd het verzoek om een interview stelselmatig afgewimpeld. Zo groeide de legende uit tot een mythe.
Polyester bollen
Nu Stuyf (73) op 29 oktober debuteert als exposant van schilderijen, collages en tekeningen, is hij bereid zijn hardnekkig stilzwijgen te doorbreken. &#8216;Zorgen dat we niet ten onder gingen,&#8217; verklaart hij eenvoudig in antwoord op de vraag welke bezigheden hem de afgelopen decennia in beslag namen. &#8216;Schilderen, tekenen, leven.&#8217; En wat ging Ellen Edinoff doen nadat ze letterlijk van het toneel verdween? Stuyf: &#8216;Ze traint nog steeds vijf, zes uur per dag om in conditie te blijven. Ze danst. We moeten oppassen dat we niet allebei ziek worden of bij de pakken neer gaan zitten. Ik sluit niet uit dat we ooit weer met een productie komen, al is er op dit moment een klein probleem wat de gezondheid van Ellen betreft. Ze zou volgens mij nog een heel mooie bijdrage kunnen leveren. Haar kennende gaat dat zeker lukken. Ze is hard aan het werk.&#8217;
In zijn nieuwe galerie vertelt Rob Malasch hoe hij zijn opleiding tot kunstschilder aan de Rietveld Academie in de jaren zestig prompt staakte nadat hij een abstract ballet van Stuyf had ondergaan. Hij zag Ellen Edinoff en de rest van het gezelschap in polyester bollen over het podium rollen. Diezelfde week meldde hij zich aan bij de opleiding Eigentijdse Dans die Stuyf en Edinoff op de Theaterschool verzorgden. &#8216;Grotere kunstenaars ben ik in mijn leven niet tegengekomen. Deze mensen leven op een compromisloze manier helemaal voor de kunst.&#8217; En nu moeten ze de kans krijgen opnieuw te bewijzen dat ze iets wezenlijks hebben te melden, vindt Malasch. In dat kader gaf hij zijn Amerikaanse vriend Philip Glass alvast de opdracht de muziek te componeren bij een nieuwe choreografie van Koert Stuyf waarin, zo is de bedoeling, Ellen Edinoff in de tweede helft van 2012 zal schitteren. Waarom niet?
Muziek van stofzuigers
De abrupte verdwijning van zijn alom geprezen gezelschap is natuurlijk een bizarre geschiedenis, erkent Koert Stuyf bij een kopje thee. &#8216;Het is ronduit kafkaësk wat ons is overkomen. Iedereen vond het geweldig wat Koert en Ellen deden, maar toen we in de problemen raakten, stelde niemand middelen beschikbaar die ons overeind hadden kunnen houden. Voor mij persoonlijk maakt het niet zoveel uit. Ik heb een grote deken over het verleden getrokken. Ik zou er geen moeite mee hebben als het morgen voorbij is, maar ten opzichte van Ellen zal ik altijd mijn best blijven doen om terug te komen.&#8217;
Van huis uit is hij decorschilder, maar door toeval (één keertje meedoen) belandde hij bij het ballet. In een wedstrijd voor jonge choreografen won hij eind jaren vijftig een reisbeurs naar New York, waar hij de kans kreeg om klassieke dans te studeren bij Anthony Tudor (een foto bij een vergeeld knipsel uit The New York Times toont hem in een pas de deux met een jeugdige Pina Bausch). Lessen moderne dans volgde hij bij de illustere Martha Graham en Merce Cun-ningham. In 1962 keerde hij terug naar Amster-dam, samen met zijn vrouw Ellen Edinoff die hij in de VS had leren kennen. Binnen een jaar verraste het paar met Sequential Movement in de Rotterdamse schouwburg, een voorstelling die tijd en ruimte op een in ons land niet eerder vertoonde manier ondergeschikt maakte aan ballet. Dagbladrecensenten waren getuige van &#8216;anti-theater&#8217;, &#8216;bewegingstheater&#8217;, &#8216;minimal dance&#8217; en &#8216;happeningachtige manifestaties&#8217;. Een ander optreden deed de criticus van De Groene Amster-dammer verzuchten: &#8216;Ik verliet Carré nogal kapot. Het gebeuren op het toneel heeft onderhuidse nachtmerries in me wakker geroepen.&#8217;
Ellen Edinoff stond minutenlang onbeweeglijk op het podium. De muziek van stofzuigers ontlokte incidenteel boegeroep aan de zaal, maar dat een omhoog getakelde pianist vanuit de nok van het theater zat te spelen, vond iedereen wel weer prachtig. Een groeiend publiek vond de weg naar de in totaal tweeënveertig eigenzinnige producties die in krap twaalf jaar tot stand kwamen. Het succes maakte het des te moeilijker te begrijpen waarom op het hoogtepunt in 1974 abrupt het doek viel.
Bh&#8217;s voor koeien
&#8216;We beleefden zes fantastische jaren toen onze dansstudio in een oude verffabriek aan de Lijn-baansgracht zat. Ellen en ik woonden daar ook. Tegenover waar nu De Melkweg zit, in een gebouw dat we gratis in bruikleen hadden van de gemeente,&#8217; zegt Koert Stuyf. &#8216;Vanaf het moment waarop het bericht kwam dat we daar weg moesten, ging alles mis. Het pand zou worden gesloopt, om plaats te maken voor een nieuw te bouwen politiebureau. De gemeente bood ons vervangende ruimte aan op de Stadhou-derskade, maar al het geld dat we verdiend hadden, was in de Lijnbaansgracht gaan zitten. We waren blut.&#8217;
Wat volgde was een onafzienbare lijdensweg met huisvestings- en subsidieperikelen, korte gedingen, kuiperijen, conflicten, procedures. &#8216;Er werd geen open kaart gespeeld, we wisten niet waar we aan toe waren. Zo konden we als stichting voordelig inkopen bij het Rijksinkoopbureau. Opeens kregen we een brief dat dit voortaan niet meer mogelijk was aangezien de subsidie was stopgezet. Dat kregen we van het Rijksinkoopbureau te horen, het ministerie heeft ons dat nooit officieel laten weten. We werden voortdurend tegengewerkt.&#8217;
Sonia Gaskell, tot 1969 artistiek leidster van Het Nationale Ballet, vond de richting die Stuyf en Edinoff waren ingeslagen van betekenis voor de toekomst van haar gezelschap. &#8216;We raakten bevriend, er werden contracten getekend, er kwam geld op tafel. Maar toen Ellen en ik dansers zouden gaan trainen in de moderne techniek, werd Sonia ziek en ging naar Parijs. Ze werd opgevolgd door Rudi van Dantzig. Mij kwam ter ore dat Rudi mij als een kolenboer zag. Ellen en ik vlogen eruit. Dat was pure jaloezie en niets anders.&#8217;
Gelukkig stond de benoeming van Stuyf tot studieleider eigentijdse dans aan de Theaterschool borg voor een solide financiële basis, totdat een hooglopend conflict in 1975 een einde aan de samenwerking maakte. Tegelijkertijd verloor ook Ellen Edinoff haar baan bij het opleidingsinstituut, samen met drie andere docenten. &#8216;We besloten ons op het maken van nieuwe choreografieën te concentreren. We wilden dolgraag weer aan de slag,&#8217; vervolgt Stuyf. &#8216;De gemeente bood ons verschillende ruimten aan, maar die voldeden niet aan onze eisen. Uitein-delijk stemden we in met twee verdiepingen aan de Keizersgracht 440, in een oude korsettenfabriek waar vroeger bh&#8217;s voor koeien werden gemaakt. We hebben daar een paar besloten voorstellingen gegeven om duidelijk te maken dat we nog steeds aan het werk waren. Maar het grote publiek kwam niet meer naar ons toe. We dachten dat we goede afspraken met de afdeling Kunstzaken hadden over vrijstelling van de huur, maar dat bleek niet zo te zijn. We moesten betalen, maar hadden geen geld. Toen het tot een ontruiming kwam, was dat voor ons einde verhaal. Ellen en ik kwamen in de bijstand terecht.&#8217;
Een miljoen subsidie
Verstokte liefhebbers hielden in 1993 hun adem in bij de aankondiging dat Ellen Edinoff in het kader van het Holland Festival met drie korte solo&#8217;s haar comeback zou maken. De gemeente kende vijfendertigduizend gulden subsidie toe voor het project. Stuyf verlangde dat het Festival een studio voor de repetities beschikbaar zou stellen, met een vloer van &#8216;naadloos gespijkerd en op tengel geplaatst hardhout met verende twintig mm rubberen onderzool&#8217; en met een constante temperatuur van vierentwintig graden. Aan de eisen werd voldaan, maar toen Stuyf zes ton aanvullend productiegeld vroeg, hield het op. De voorstelling kwam er niet. Stuyf, nu: &#8216;Onze spullen lagen opgeslagen in een gemeentelijke opslagruimte aan de Borneokade. De hele rotzooi brandde af. Licht, geluidsapparatuur, archief, álles was weg. We hadden een voorschot voor die productie ontvangen, maar konden geen kant op. Het Holland Festival heeft zich nog ingespannen om het verhaal financieel rond te krijgen, maar de deadline was inmiddels gepasseerd.&#8217;
Ruth Meyer studeerde aan de Martha Graham School of Contemporary Dance in New York. Toen ze zich in de jaren zestig in Amsterdam vestigde, kon ze haar technische dansvaardigheid alleen bij het gezelschap van Stuyf en Edinoff in praktijk brengen. Met plezier kijkt ze op de samenwerking terug. Later liet ze zich omscholen tot filmmaakster, en in 1990 vervaardigde ze de tv-documentaire Vogels uit één nest, over de dansfamilie Stuyf. Niet alleen Koert, maar ook diens broers Rob en Bart en de zussen Inge en Marijke bleken zich in de eigentijdse dans te manifesteren. Koert, als bekendste van het stel het beoogde middelpunt, was niet tot medewerking aan de film te bewegen. &#8216;Dank voor de belangstelling, maar ik heb geen belangstelling,&#8217; liet hij de cineaste telefonisch weten. Ze kwam hem op de fiets nog eens tegen. &#8216;Hij vertelde me dat hij een miljoen subsidie had aangevraagd. Toen ik vroeg wat hij voor dat geld ging doen, zei hij: &#8220;Dat weet ik niet, ik heb op de vragenlijst achter alles pro memorie ingevuld.&#8221;&#8216;
Voor de in Duitsland opgeleide Krisztina de Châtel was het zien van Mutation in 1969 van beslissende betekenis. Choreograaf Stuyf werd uitgefloten door een publiek dat niets begreep van diens gedans met reusachtige plastic eieren (&#8216;Struyf!&#8217;), maar de danseres vond de voorstelling &#8216;uniek en geniaal&#8217;. Ze sloot zich aan bij het gezelschap en had haar leermeester gevonden. Vanaf 1978 ging ze dertig jaar lang verder waar Koert Stuyf was opgehouden, totdat ook haar dansgezelschap in 2008 werd opgeheven. &#8216;Ik kwam hem onlangs tegen bij de opening van een expositie,&#8217; zegt ze. &#8216;Toen ik hem gedag zei, antwoordde hij niet. Wat zijn dat voor manieren? Dat zijn studio aan de Lijnbaansgracht hem lang geleden werd afgepakt omdat er een politiebureau moest komen, heeft hem diep gekrenkt. Ik heb het idee dat hij nooit over die krenking heen is gekomen.&#8217;
Aan een legende kleeft een risico: de betovering dreigt verbroken te worden als het resultaat van de vervulde belofte tegenvalt. De Châtel vreest dat Stuyf en Edinoff definitief voor het podium verloren zijn. Galeriehouder Malasch blijft optimistisch. &#8216;Die tentoonstelling heet niet voor niets No End to Dreaming. Bondiger kun je het levensverhaal van deze mensen niet samenvatten.&#8217;
Expositie vanaf 29 oktober in galerie Meneer Malasch,­ Amsterdam, ­www.meneermalasch.nl

Gerelateerd