Vertaalde literatuur / ‘Duivels’ opnieuw vertaald
Deze tijd koestert een grote verering voor alles wat klassiek is. Inmiddels mogen we ook auteurs uit de twintigste eeuw daarbij rekenen, voor zover ze dood zijn. Uit die dood staan ze dan weer op in dundruk, ingebonden in marokijn, tot leven gewekt door een uitgever die ze ook na jaren met de grootst mogelijke tegenzin in de ramsj doet. Maar worden deze auteurs daardoor ook wérkelijk weer levend? Ik weet het niet. Een maatstaf zou zijn dat er in de hedendaagse literatuur nog naar hen wordt verwezen als bron van inspiratie. Als zodanig hebben de twintigste-eeuwers een grotere kans dan hun negentiende-eeuwse voorgangers &#8211; hoewel een auteur als Stendhal nog steeds breed wordt bewonderd. Zijn tijdgenoot Goethe wordt daarentegen alleen afgestoft wanneer er weer eens een geboorte- of sterfjaar valt te vieren; daarna is hij weer een erg dode schrijver, wiens literaire schaduw nergens meer valt.
Zelfmoord
Dit zou een bespreking van Duivels moeten zijn, een roman van een andere grote negentiende-eeuwer, Dostojevski, maar ik moet bekennen dat ik hem na driehonderdvijftig van de zevenhonderd bladzijden heb weggelegd, zodat dit maar over de helft ervan gaat.
Het moet aan mij liggen, dat is zeker, maar hoe is het mogelijk dat ik deze roman niet uit heb gekregen? Als jongen van zeventien, achttien jaar heb ik Dostojevski gretig gelezen. Of ik hem toen ook goed heb gelezen, weet ik niet, ik denk het niet, maar dat deerde me destijds niet. Op die leeftijd zuig je alles wat je leest gulzig en schrokkerig in je op. Nu ik ouder ben, lees ik twee keer zo langzaam en let ik op alle details en dan blijkt Dostojevski niet meer zo gemakkelijk toegankelijk. Dostojevski nota bene, de schrijver die de hele twintigste eeuw lang een onaantastbare grootheid was die in geen enkele serieuze discussie ontbrak. Van wat ik me ervan herinner, waren dat echter zelden literaire discussies. Ze gingen over de gewichtige morele en politieke onderwerpen die de auteur in zijn werk had aangesneden en waarover destijds in de eerste decennia na de oorlog zwaar werd geboomd.
Er waren toen ook al tegenstemmen in het koor van de bewonderaars. Ik herinnerde me nu weer dankbaar die neerlandicus, die schouderophalend opmerkte dat hij bij Dostojevski nog nooit één zin had gelezen die hij de moeite van het onthouden waard had gevonden. Er waren ook anderen die wel eens mopperden dat ze doodmoe werden van die almaar voortkabbelende feuilletonvorm van zijn romans.
Dat Duivels me maar niet kon boeien, zal in elk geval te maken hebben met de politieke en sociale discussies van de negentiende eeuw, waarvoor onze belangstelling verflauwd is. Russofilie of het tegenovergestelde, de toelaatbaarheid van zelfmoord, atheïsme, het zijn geen brandende kwesties meer. Op het eerste gezicht lijkt de culturele onzekerheid van het negentiende-eeuwse Rusland, en het nihilisme en het politiek terrorisme die er in marginale kringen het gevolg van zijn, uiterst actueel. Vergelijkbare verschijnselen hebben zich de afgelopen eeuw ook in andere delen van de wereld gemanifesteerd en doen zich nu nog steeds voor in de islamitische wereld. De conclusies die men eruit heeft getrokken, zijn inmiddels zozeer gemeengoed dat ze bijna gemeenplaats zijn geworden en ons niet meer verrassen.
Ouderwets
Het is mogelijk dat Dostojevski me wel voor zijn thematiek had kunnen interesseren, als zijn roman literair meer om het lijf had gehad. Het gebrek aan vaart en de vele lange uitwijdingen en terzijdes komen nu wel erg ouderwets over. Een niet onbelangrijk dramatisch middel van de auteur is bijvoorbeeld de visite, die echter zo wordt vormgegeven dat het lijkt alsof die zich op een toneel afspeelt. De protagonisten worden op een plaats samengebracht, waarna er essentiële informatie, die de lezer eerder opzichtig is onthouden, met knaleffect wordt onthuld. Dostojevski&#8217;s aanpak blijkt sterk scènisch te zijn, wat natuurlijk in de hand gewerkt wordt door de oorspronkelijke feuilletonvorm, die scènes, uitwijdingen en terzijdes als kralen aan een snoer rijgt.
Natuurlijk, er is een aantal schitterende passages, waardoor je ineens weer begrijpt waarom je vroeger zo graag Dostojevski las; toch zijn de meeste personages vrij plat en duidelijk ontworpen om een idee te vertegenwoordigen. Psychologisch gezien zijn ze voor ons, die bijna dagelijks geconfronteerd worden met de wetenschappelijke uitleg van onze beweegredenen, primitief en soms bizar, wat dan wel weer iets moois kan opleveren.
Bovenstaande is een verslag van driehonderdvijftig bladzijden lezen, het andere deel heb ik &#8216;diagonaal&#8217; gelezen. Het kan zijn dat Dostojevski in de tweede helft uit een ander vaatje tapt, maar dat lijkt me niet erg waarschijnlijk.
F.M. Dostojevski, ‘Duivels’, Vertaald uit het Russisch door Hans Boland, Athenaeum Polak &#038; Van Gennep, 672 pagina’s, € 49,95