<div class="lead">Het stuk &#8216;Dode bij, stille lente&#8217; dat VN op 1 december publiceerde, veroorzaakte behoorlijk wat ophef.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Partij voor de Dieren stelde <a href="https://www.partijvoordedieren.nl/tweedekamer/kamervragen/i/2786" class="normal" title="https://www.partijvoordedieren.nl/tweedekamer/kamervragen/i/2786">Kamervragen</a>. Op Facebook en Twitter maakte het de tongen los. En lezers stuurden uitgebreide, kritische reacties, die VN niet in ingekorte vorm op de brievenpagina wil persen, maar hier op onze website alle ruimte geeft (<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Dode-bij-stille-lente.htm" class="normal" title="Dode bij, stille lente">hier het oorspronkelijke artikel</a>).
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8220;Ik vind het curieus dat al die wetenschappers maar van alles roepen over bijen en bijensterfte&#8221;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dode bij, stille lente 1 Met interesse en stijgende verbazing heb ik het artikel van Tomas Vanheste over &#8216;Dode bij, stille lente&#8217;; Gif op de bloemen’ gelezen. Diverse wetenschappers zijn het duidelijk niet met elkaar eens. Dat is lastig voor een integer wetenschapsjournalist die graag de waarheid boven tafel wil krijgen. Ik krijg de indruk dat Vanheste daar niet helemaal in is geslaagd. Reden voor mij om te reageren.
Zo lees ik: Bewijzen stapelen zich op dat een nieuw type pesticide (de groep van neonicotinoïden, waaronder imidacloprid) zeer schadelijk is. Hun grootschalige verspreiding op gewassen en in het oppervlaktewater is de opmaat tot een ecologische ramp. Zo zouden bijenkolonies ervan instorten. Universitair geschoolde toxicologen en toekomstzieners weten het zeker. Helaas is die boodschap niet besteed aan andere universitair geschoolde wetenschappers met een collectie petten op waar je U tegen zegt. Nee, die worden betaald of gesubsidieerd door de bestrijdingsmiddelenindustrie en laten dus hun oren daarnaar hangen. Aldus Tomas Vanheste universitair gepromoveerd wetenschapsjournalist. Tja, wat moet je nu als krantenlezer en bijenhouder?
Feit is dat in Noord-Amerika en Europa jaarlijks 20-30% van de bijenvolken de winter niet overleeft. (Dat betekent overigens nog niet dat het aantal volken in die gebieden drastisch afneemt en er een bestuivingscrisis dreigt.) Feit is ook dat in Zuid-Amerika en Australië waar ook grote hoeveelheden imidacloprid worden toegepast, geen opvallende wintersterfte van bijenvolken optreedt. Waarom daar niet? Dat gegeven ondermijnt het geloof in de stapeling van bewijzen dat imidacloprid de oorzaak is van de abnormale bijensterfte. 
Ik vind het curieus dat al die wetenschappers maar van alles roepen over bijen en bijensterfte, terwijl verreweg de meesten met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid geen (hobby-)imker zijn en nog nooit een bijenvolk van dichtbij hebben meegemaakt. Waarom niet een paar simpele proeven uitgevoerd door bijenvolken te plaatsen bij een behandeld gewas (koolzaad, zonnebloemen of maïs) en zien hoe die volken zich ontwikkelen (en overwinteren). Deskundige bijenteeltonderzoekers van de Universiteit van Hohenheim in Duitsland hebben dat al in 2008 gedaan en kwamen tot de conclusie dat stuifmeel van behandelde maïs geen effect had op de ontwikkeling van de volken. De onderzoekers hebben hun bevindingen gepubliceerd in het Deutsches Bienen-Journal (oktobernummer 2008), een vakblad voor imkers, en helaas niet in een peer-reviewed wetenschappelijk tijdschrift. Een doodzonde volgens sommige universitair geschoolde wetenschappers. Een zegen voor imkers die het Duits machtig zijn en graag begrijpelijke taal lezen. Overigens is er voor peer-reviewed lezende wetenschappers nog de publicatie van Schneider c.s. in PLoS ONE 7(1): e30023 ;2012. Uit beide verhalen wordt duidelijk dat doseringen van neonicotinoïden die ook echt praktijkrelevant zijn, geen meetbaar effect hebben op bijen Geen risico dus van instorten van bijenvolken. Je zou haast gaan denken dat bepaalde onderzoekers de bijenhouderij voor hun karretje trachten te spannen om maar te kunnen aantonen dat de toelating van bestrijdingsmiddelen niet deugd. Aan dat laatste schort inderdaad het een en ander, maar dat hoeft toch nog geen reden te zijn om daar de bijensterfte bij te slepen. Mag ik voorstellen dat dhr. Vanheste eens gaat praten met de stakeholder bijenhouderij over de abnormale wintersterfte van bijen? Het hoofdbestuur van de Nederlandse Bijenhoudersvereniging (NBV) zal dat ongetwijfeld op prijs stellen.
Henk van der Scheer, fytopatholoog, hobby-bijenhouder, lid van de Nederlandse bijenhoudersvereniging (NVB) en redacteur van het tijdschrift Bijenhouden
Reactie Tomas Vanheste Graag ga ik bij gelegenheid in op deze uitnodiging om met vertegenwoordigers van de bijenhoudersvereniging te praten. Volgens de heer Van der Scheer zal ik daar mensen ontmoeten die vanuit hun kennis van de praktijk tot andere inzichten over de oorzaken van bijensterfte komen. Hij stelt dat de wetenschappers die neonicotinoïden als medeschuldige aan de bijensterfte aanwijzen bijna nooit praktijkervaring hebben als imker. Opvallend is dan wel dat de overgrote meerderheid van de ledenvergadering van de Bijenhoudersvereniging in april 2012 een motie heeft aangenomen waarin staat dat ‘veldproeven de schadelijkheid van neonicotinoïden inmiddels ondubbelzinnig hebben aangetoond’. De vereniging verzocht het bestuur daarom met klem ‘om nu snel in deze zaak de noodzakelijke acties te ondernemen op basis van het uitgangspunt: bij twijfel niet gebruiken en dus verbieden.’ 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8220;Is er dan niemand die hier vraagtekens bij zet?&#8221;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dode bij, stille lente 2 In VN nummer 48 lees ik een artikel met de titel “Dode bij, stille lente” over de schadelijkheid van neonicotinen. De titel doet al sinister en dreigend aan. Het artikel wordt nog extra zwaar aangezet door het te larderen met plaatjes van tuimelende, stervende en dode bijen. Allemaal erg angstwekkend en sensatiebelust. Ik ben overtuigd van de giftigheid van deze bestrijdingsmiddelen, maar begin nu toch echt te twijfelen aan het hele verhaal dat hier verteld wordt.
Enige jaren geleden is dit groepje wetenschappers begonnen met een kruistocht tegen deze neonicotinen. Om in de publiciteit te komen heeft men destijds heel handig ingehaakt op de toen wereldwijde commotie over de relatief grote sterfte onder de honingbijen. Geheimzinnige ziekte, mogelijk uitsterven van de honingbij en het instorten van de wereldvoedselproductie waren de kernthema’s. Dat was makkelijk scoren. Wetenschappelijk bewezen dat neonicotinen zeer schadelijk zijn voor bijen, dus niks geen geheimzinnige ziekte. De neonicotinen waren de schuld, vooral de langetermijneffecten. Dit gaf veel aandacht in de media. Regelmatig werd een nieuwe publicatie uitgebracht, die de media-aandacht weer deed oplaaien. Bedenkelijk vond ik het toen al dat onderzoekers die andere oorzaken van de bijensterfte aangaven steevast werden gekleineerd, belachelijk gemaakt en in diskrediet gebracht. In de diverse media werd daar gretig aan mee gedaan.
Nu is het een tijdje stil geweest. In die tijd is er bijvoorbeeld aangetoond dat met een juiste bestrijding van een zeer schadelijke parasiet, de varroamijt, de sterfte onder de bijenvolken met tenminste de helft kan worden teruggebracht. Duitse onderzoekers kwamen zelfs tot sterftepercentages van minder dan 5%. Bovendien is het niet gelukt om in de praktijksituatie de schadelijkheid van neonicotinen aan te tonen. Daar is zowel in Nederland als in Duitsland, Frankrijk en Amerika naarstig in de praktijk naar gezocht. Hooguit in de marge zou er een bijdrage kunnen zijn van deze middelen.
Nu slaan de wetenschappers terug. Maar nu met echt grof geschut. Niet alleen de bijen worden bedreigd, maar een heel scala aan dieren. Bovendien wordt iedereen die het niet met deze wetenschappers eens is, maar wel wat over de problematiek te zeggen heeft, af geserveerd als onbekwaam. Zij zijn niet gepromoveerd, hebben geen wetenschappelijke publicaties op hun naam staan en het ergste is dat ze ooit wel eens contact hebben gehad met het bedrijfsleven. Een doodzonde! Niet betrouwbaar dus. Op deze wijze wordt er nu dus een hele complottheorie opgebouwd.
Twintig druppels op een kanaal van één kilometer is al gevaarlijk. Even realiseren: dit is een nauwelijks voor te stellen verdunning. Nog geen molecuul per 10 liter water. Is er dan niemand die hier vraagtekens bij zet? Is er dan niemand die naar de opzet en uitvoering van deze studie vraagt? Dit alles is voor mij reden om stevig te gaan twijfelen aan dit hele verhaal. Duidelijk is dat deze bestrijdingsmiddelen zeer schadelijk zijn en daarom zeer terughoudend en zorgvuldig moeten worden gebruikt. Duidelijk is ook dat dit onvoldoende gebeurt, zie de vervuiling van oppervlaktewater en het feit dat deze middelen toegelaten zijn als bestanddeel van vrijelijk te verkrijgen producten voor huis en tuin. De rest lijkt mij langzamerhand een opgeklopt verhaal te worden dat de strijd tegen het ongebreideld gebruik van deze bestrijdingsmiddelen gaat schaden.
Hans Gerritsen, imker te Rotterdam
Reactie Tomas Vanheste
De door de heer Gerritsen betwiste berekening, die hem ook aan de betrouwbaarheid van de rest van het verhaal doet twijfelen, is afkomstig van Martina Vijver van het Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden. Zij is samensteller van de in juni verschenen bestrijdingsmiddelenatlas. Vijver heeft gerekend met de officiële MTR-norm (Maximale Toelaatbare Risiconiveau) van 13 nanogram per liter. 
De berekening is als volgt: 20 druppen is ongeveer 1 gram, M.a.w. 1 gram imidacloprid kan 77 miljoen liter water (77,000 M3) opladen tot MTR niveau van 13 ng/L. Bij een oppervlak van 40,000 m2 (40 meter breed en 1000 meter lang, red.) en bijv 2 m diep = 80,000 m3 zou dat uitkomen op 1 km kanaal op MTR niveau opgeladen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8220;Deugt dat onderzoek of zelfs die universiteit dan ook niet meer?&#8221;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dode bij, stille lente 3 Vrij Nederland heeft het jubileum van Rachel Carson’s Silent Spring aangegrepen om aan de hand van de casus “de bij” te schetsen dat er ook na 50 jaar nog maar weinig deugt in de wereld van de toelatingsbeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen. In het artikel dat in het nummer van 1 december 2012 werd gepubliceerd, wordt de suggestie gewekt dat pesticidenfabrikanten op alle mogelijke manieren aan de knoppen zitten als het gaat om de toelatingsbeoordeling van hun producten, in het bijzonder de groep neonicotinoïden. Met zo veel woorden is in het artikel te lezen dat de chemische industrie personen heen en weer laat pendelen naar controlerende instanties, dat de chemische industrie zowel door het penvoerderschap als via cofinanciering uitkomsten van wetenschappelijke workshops naar haar hand zet, dat er incapabele – niet gepromoveerde &#8211; lieden bij universiteiten en bij het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) zich over de materie buigen die korte lijntjes hebben naar de agrochemische industrie en daardoor telkens tot conclusies komen die de agrochemische industrie welgevallig zijn. Het artikel staat bol van de insinuaties waarmee de integriteit van wetenschappers, toelatings-autoriteiten en niet in de laatste plaats van de gewasbeschermingsmiddelenindustrie zelf wordt aangetast. De meest geciteerde persoon in het artikel in Vrij Nederland is Jeroen van der Sluijs, werkzaam als universitair hoofddocent aan de Universiteit Utrecht. Jeroen van der Sluijs voert al enige tijd een verbeten strijd om neonicotinoïden verboden te krijgen. Het wetenschappelijk debat waarin hij tot dusverre onvoldoende poot aan de grond lijkt te krijgen, probeert hij te forceren door bommetjes te plaatsen aan de fundamenten van het met zo veel waarborgen omgeven systeem van wetgeving, regulering en beoordeling van gewasbeschermingsmiddelen. 
Bij een stellingname hoe zeer bijvoorbeeld de Wageningen Universiteit en de SETAC buikspreekpoppen van de agrochemische industrie zijn, kan men zich ook afvragen hoe het Copernicus Instituut van de Universiteit van Utrecht wordt bekostigd, die kennelijk wel te vertrouwen is. Waarom deze wel? Zo liet Red Bull onderzoek doen aan de Universiteit van Utrecht waar Jeroen van der Sluijs werkt. De uitkomsten van het onderzoek waren niet ongunstig voor de opdrachtgever. Deugt dat onderzoek of zelfs die universiteit dan ook niet meer? Uit publicaties van het Ministerie van OCW blijkt dat het bedrag dat Nederlandse universiteiten ontvangen uit “baten van werk in opdracht van derden” een stijgende lijn vertoont en in 2009 de miljard euro is overstegen. Zonder twijfel zijn veel partijen uit het bedrijfsleven opdrachtgever – óók de gewasbeschermingsmiddelenindustrie aan de Universiteit Utrecht. Betekent dit dan dat al het werk in opdracht van derden niet te vertrouwen is? Wordt in opdracht van de financiers het onderzoek dan steeds zo subtiel verdraaid dat de door hen gewenste hypothese wordt bevestigd? 
Voor niemand is het een geheim dat het onderzoek naar nieuwe en bestaande gewasbeschermingsmiddelen en naar hun effecten op mens, dier en milieu voor het overgrote deel wordt uitgevoerd en gefinancierd door de gewasbeschermingsmiddelen-industrie. Ondanks het grote belang van gewasbeschermingsmiddelen voor de voedselproductie is de ontwikkeling van nieuwe gewasbeschermingsmiddelen namelijk niet of nauwelijks een activiteit geweest waar overheden in hebben geïnvesteerd. Ook de kosten van de toelatingsbeoordeling van het Ctgb worden door de industrie gedragen. Dat is niet iets waar de industrie om heeft gevraagd, integendeel. Dat is een keuze van de Nederlandse politiek die op deze activiteiten het profijtbeginsel van toepassing heeft verklaard. 
Een en ander betekent dat ook de kennis over gewasbeschermingsmiddelen en hun effecten in belangrijke mate bij de industrie berust. Maar net zoals in andere vakgebieden zijn er wetenschappelijke verenigingen en congressen waar kennis wordt gedeeld met wetenschappers van universiteiten en instituten. De uitkomsten van de wetenschappelijke discussies worden vrijwel altijd gepubliceerd en vinden hun weerslag in normen, criteria, beoordelingsmethodieken en richtsnoeren. 
Pas wanneer deze normen, criteria, beoordelingsmethodieken en richtsnoeren de democratisch geborgde Europese en nationale besluitvormingsprocessen – inclusief inspraakprocessen op diverse niveaus – hebben doorlopen, worden deze gehanteerd in de feitelijke beoordeling van toelatingsaanvragen. Deze feitelijke beoordeling vindt plaats door onafhankelijke, door de politiek gecontroleerde instanties.
Daarmee staat de wetenschappelijke discussie los van de feitelijke beoordeling van producten. En doet het er ook niet toe of deze feitelijke beoordeling van middelen wordt uitgevoerd door beoordelaars die tal van wetenschappelijke publicaties op hun naam hebben staan of niet. Zo lang zij hun vak verstaan, studies kunnen beoordelen, richtsnoeren kunnen toepassen en evaluaties kunnen maken. En daarnaast integer zijn in die zin dat zij zorgvuldig en verantwoordelijk omgaan met hun bevoegdheden.
Aanvallen op de integriteit van personen of organisaties vanwege het feit dat de wetenschappelijke discussie nog niet heeft geleid tot bepaalde aanpassingen van wettelijke kaders zijn dus onheus. Bovendien kunnen deze personen zich hiertegen nauwelijks verweren.
Binnen multinationale ondernemingen gelden integriteitsregels inzake het omgaan met overheden en autoriteiten. Op de naleving van deze integriteitsregels wordt nauwlettend toegezien. Bij de Nederlandse toelatingsbeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen zijn beleid en uitvoering duidelijk van elkaar gescheiden. Wetgeving en het vaststellen van normen liggen bij de Ministeries en de Tweede Kamer; het Ctgb past dit toetsingskader vervolgens toe op individuele toelatingsaanvragen van producten. Ook op Europees niveau zijn risicobeoordeling en risicomanagement gescheiden taken tussen EFSA enerzijds en de Europese Commissie en de Lidstaten anderzijds.
De gewasbeschermingsmiddelenindustrie is één van de zwaarst gereguleerde bedrijfstakken ter wereld. Als het nodig zou zijn om de checks and balances in het systeem verder aan te scherpen dan zal dat gebeuren. Wij kunnen ons niet voorstellen dat het moedwillig afbreken van de autoriteit van instituties door het beschadigen van hun integriteit de wetenschap een stap verder helpt. Noch brengt dit de gezondheid van bijen, de kennis over de invloed van gewasbeschermingsmiddelen hierop, de biodiversiteit of de voedselzekerheid een stap vooruit. 
Sinds de dode lente van Rachel Carson zijn enorme stappen gezet in de ontwikkeling, de risicobeoordeling en het duurzaam gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Vijftig jaar na het verschijnen van het boek zou het interessant zijn geweest voor een breder publiek te behandelen welke innovatie in de praktijk zijn intrede heeft gedaan. Misschien iets voor Vrij Nederland? Maritza van Assen, directeur van Nefyto, de brancheorganisatie van de gewasbeschermingsmiddelenindustrie
Reactie Tomas Vanheste
In ‘Dode bij, stille lente’ leest de directeur van de Nefyto dingen die er naar mijn inzicht niet staan. Het woord ‘incapabel’ komt er niet in voor. Wel vraag ik mij af of beoordelaars die geen peer reviewed publicaties over deze thematiek op hun naam hebben de aangewezen personen zijn om erover te oordelen. Evenmin was het mijn intentie om de autoriteit van instanties en personen moedwillig af te breken. Het artikel presenteert een aantal feiten betreffende de korte lijnen tussen wetenschap, industrie en controlerende instanties. Vanzelfsprekend is er geen reden om de integriteit van een wetenschapper die door de industrie gefinancierd onderzoek doet automatisch in twijfel te trekken. Wel wijst meta-onderzoek naar bijvoorbeeld medicijnenstudies uit dat door het bedrijfsleven gefinancierd onderzoek vaker voor de industrie gunstige resultaten laat zien dan onafhankelijk onderzoek. Blijkbaar laten mensen met de beste intenties zich soms toch beïnvloeden door de omgeving waarin ze verkeren en bijten ze niet snel in de hand die hen voedt.
In het gewraakte artikel wijs ik inderdaad op pendelgedrag tussen de controlerende instanties en organisaties die voor een belangrijk deel op de industrie steunen. De bewering dat het de chemische industrie is die mensen doelbewust heen en weer laat pendelen is er niet in te vinden. Maar dat de problematiek van de revolving doors een reëel probleem is dat om beleid vraagt, is ook door de European Food and Safety Authority erkend.
<a href="https://www.guardian.co.uk/environment/2012/dec/12/mps-insecticide-regulators-bees" class="normal" title="https://www.guardian.co.uk/environment/2012/dec/12/mps-insecticide-regulators-bees">Deze week concludeerde ook</a> een onderzoekscommissie van het Britse parlement dat er groeiend, door de controlerende instanties genegeerd bewijs is voor een verband tussen neonicotinoïden en bijensterfte. ‘Europese regelgevers lijken zich blind te hebben gehouden voor gegevens over het gevaar dat een van de beste verkopende pesticiden kan vormen voor bijen en andere bestuivers,’ zei de voorzitter van het Environmental Audit Committee (EAC).
</div>