Controverse
Harry Mulisch doet de vermeende ontdekking van zijn ‘jeugdzonde’ in twee woorden af: ‘Totale idiotie.’ Volgens voormalig Oost-Europa-correspondent Dick Verkijk zou Mulisch in 1941 lid zijn geweest van de Nationale Jeugdstorm, de jongerenorganisatie van de NSB. Verkijk schreef daar een vlammend pamflet over, Harry Mulisch anti-nazi, maar sinds wanneer? dat vanaf volgende week in de winkel ligt. De auteur baseert zijn bewering op de getuigenis van twee bejaarden, die zich menen te herinneren dat Mulisch in Jeugdstorm-uniform over straat liep. ‘God mag weten wat Verkijk bezielt om deze absolute onzin op papier te zetten,’ zegt Mulisch. De tekst van het schotschrift werd hem door de auteur toegestuurd, maar Mulisch voelt niet de minste aanvechting om op de inhoud te reageren. Om drie redenen niet: ‘Ten eerste is het absolute flauwekul. Ten tweede heb ik het definitieve pamflet niet gelezen. Aan de versie die me onder ogen kwam, zou een hoofdstuk worden toegevoegd dat ik nooit heb ontvangen. Alles wat ik er nú over zeg, is voorbarig. Ten derde: ik zou Verkijk geen groter plezier kunnen doen dan hem serieus nemen. Dan heeft hij het schandaaltje waar hij op uit is. Dat gun ik hem niet.’
Nadat radiocorrespondent Dick Verkijk (75) na vijfentwintig dienstjaren in 1992 door de NOS aan de dijk werd gezet, verliet hij onder protest zijn standplaats Belgrado. ‘Over zijn journalistieke kwaliteiten wordt wisselend gedacht,’ sprak radiodirecteur Willem van Beusekom de jubilaris destijds fijntjes toe. De kritiek op Verkijk was dat hij soms wat al te opgewonden verslag deed van zijn bevindingen, waarbij feitelijke verslaggeving en activistische betrokkenheid – Verkijk adviseerde de Poolse dissident Lech Walesa – door elkaar liepen.
Op zijn oude dag zet Verkijk zijn kruistocht onverdroten voort vanuit de Amerikaanse staat Utah, waar hij de laatste jaren woont. De Tweede Wereldoorlog blijft hem obsederen. Zijn magnum opus Radio Hilversum 1940–1945 bracht in 1974 menige reputatie in omroepland aan het wankelen.
‘Je moet het zo zien dat tachtig procent van mijn aandacht uitging naar Oost-Europa en de resterende twintig procent naar de Tweede Wereldoorlog,’ verklaart de gepensioneerde journalist over de telefoon. In dit geval komt zijn optelsom van tachtig procent Koude Oorlog plus twintig procent Derde Rijk uit bij Harry Mulisch. Deze eminente ­literator bevestigt volgens Verkijk dat hij gelijk heeft met de theorie die hem als journalist inspireerde: communisten en fascisten zijn uit hetzelfde kreupelhout gesneden.
Dit keer zou het vermeende Jeugdstorm-lidmaatschap van Harry Mulisch (1927) bewijzen dat diens gedweep met het bruine gedachtegoed op dertienjarige leeftijd de kiem legde voor zijn latere bewondering voor dictators als Fidel Castro en totalitair geregeerde volksrepublieken als Cuba. Volgens Verkijk deugt de man niet en heeft hij nooit gedeugd. Een intrigerende stelling, maar de bewijslast is dun, net als het boekje Harry Mulisch, anti-nazi, maar sinds wanneer?
Naar aanleiding van zijn toen net verschenen memoires Van pantservuist tot pantservest zei Verkijk negen jaar geleden in Het Parool: ‘Ik heb de neiging altijd zeer precies te zijn. Ik noem data ook altijd precies en nooit zo ongeveer, en liefst met de tijd er ook nog bij. Mijn gegevens moeten controleerbaar zijn.’
De beschuldiging dat Mulisch in 1941 in het uniform van de Jeugdstorm te Haarlem werd gesignaleerd, is echter minder controleerbaar dan waar een journalist die ‘zeer precies’ te werk gaat gewoonlijk genoegen mee neemt. Foto’s van Mulisch in uniform zijn er niet. Schriftelijke bewijzen ontbreken. De ledenadministratie van de Jeugdstorm ligt nergens ter inzage. Nederlanders die ‘fout’ waren in de oorlog en nog in leven zijn, kunnen uitsluitend zélf hun ‘persoonsdossier’ inzien bij het Nationaal Archief (of daar machtiging toe geven). Pas ná het overlijden van de betrokkene worden de gegevens openbaar. ‘De medewerkers die de kaartenbakken beheren, komen soms tot interessante bevindingen. Ik vraag me af of ze hun mond hadden kunnen houden als ze Mulisch in het bestand waren tegengekomen,’ zegt een woordvoerster van het archief.
Twee getuigen
Verkijk daarentegen meent dat hij een ijzersterke zaak heeft. ‘Ik baseer mijn relaas op verklaringen van twee getuigen die nog leven. Dat lijkt me voldoende,’ zegt hij. ‘Jaren geleden ontmoette ik een man die zich herinnerde dat hij Mulisch in het uniform van de Jeugdstorm had gezien. Ik geloofde hem onmiddellijk, maar ik heb daar toen niets mee gedaan. Ik liep niet rond met de gedachte om dat uit te zoeken. Totdat ik drie jaar later tegen een tweede getuige aanliep, een mevrouw die nooit van getuige nummer één had gehoord en tóch onafhankelijk van zijn verklaring met hetzelfde verhaal kwam. Volgens mij kun je er dan vergif op innemen dat het wáár is. Ik weet uit eigen ervaring hoe zoiets werkt. Mijn buurjongen, dat heb ik ook in Van pantservuist tot pantservest beschreven, was bij de Jeugdstorm. Dat gaf een enorme dveining, die jongen was meteen het zwarte schaap van de buurt. Neem maar van mij aan dat als je ooit iemand in het uniform van de Jeugdstorm hebt zien rondlopen, dan zit dat beeld voor de rest van je leven in je kop gebrand. Het is gewoon wáár. Ik denk dat Mulisch er niet onderuit komt om te reageren op mijn bevindingen.’
Na een korte stilte wil Verkijk weten: ‘Hoe oud bent u, als ik vragen mag?’ Jazeker, dat vindt hij in dit verband een relevante vraag. ‘Voor mensen die de oorlog niet hebben meegemaakt, is het namelijk ontzettend moeilijk om zich voor te stellen hoe scherp herinneringen aan die periode je vijfenzestig jaar later nog voor de geest kunnen staan.’
Van het argument dat Mulisch moeilijk kan reageren op een pamflet waarvan hem slechts een deel ter hand werd gesteld, is Verkijk niet onder de indruk. ‘Er is correspondentie over geweest,’ zegt hij. ‘De basistekst heb ik twee keer opgestuurd, één keer aan Mulisch, één keer aan zijn uitgever, De Bezige Bij. Ik heb vriendelijk verzocht om te reageren. Als dat niet gebeurt, voel ik me niet verplicht om daarna het aanvullende hoofdstuk op te sturen.’
Harry Mulisch is de enige zoon van een Oostenrijks-Hongaarse vader en een Duits-joodse moeder. Na hun scheiding in 1936 vestigde zijn moeder zich in Amsterdam. Harry Mulisch bleef in Haarlem bij zijn vader en de in Polen geboren huishoudster Frieda wonen. Zijn vader beheerde tijdens de bezetting als directeur van de Liro-bank in beslag genomen bezittingen van opgepakte joden. In die hoedanigheid wist hij te verhinderen dat zijn ex-vrouw en zijn zoon op transport werden gesteld. Het grootste deel van de oorlog zat Harry Mulisch op het Christelijk Lyceum in Haarlem. In 1945 werd zijn vader tot drie jaar opsluiting veroordeeld wegens heulen met de Duitse bezettingsmacht. Zijn grootmoeder en zijn overgrootmoeder kwamen om in de gaskamers van concentratiekamp Sobibor. Sterker dan bij enig andere Nederlandse schrijver draait het in de romans, essays en het journalistieke proza van Mulisch om de psychologie van het individu dat in oorlogstijd wordt gedwongen een keuze te maken tussen goed en fout. De auteur liet er nooit misverstand over bestaan dat hij in zijn jonge jaren al aan de goede kant stond. Niets is onmogelijk, maar op voorhand lijkt Harry Mulisch betichten van nazi-sympathieën zoiets als op basis van twee ooggetuigen beweren dat Balkenende dertig jaar geleden in een opleidingskamp voor stadsguerrillero’s in Jemen werd gesignaleerd.
Hachelijk
Verkijk stort zich met dat boekje van hem in een hachelijk avontuur. In 1990 schreef Het Parool dat de cineast Louis van Gasteren in 1944 een onderduiker liquideerde die gevaar opleverde. Dat zou echter geen ‘verzetsdaad’ zijn geweest, zoals Van Gasteren zelf stelde, maar een ‘ordinaire roofmoord’. Na een slepende juridische procedure oordeelde de rechter dat de reconstructie van Het Parool gelijkstond aan ‘smaad’. De krant moest Van Gasteren anderhalve ton (guldens) schadevergoeding betalen. Van recenter datum is de opwinding over dichter Jan Campert, die volgens de verklaring van een oud-verzetsman wegens verraad door medegevangenen in concentratiekamp Neugengamme zou zijn vermoord. Nader onderzoek wees uit dat dit verhaal ‘onwaarschijnlijk’ was.
Mulisch zelf is ‘absoluut niet van plan’ om juridische stappen tegen Verkijk te ondernemen, ‘maar ik weet niet wat mijn uitgever gaat doen.’ Op verzoek van De Bezige Bij verdiepten juristen zich in het rechtmatige karakter van Harry Mulisch, anti-nazi, maar sinds wanneer? ‘Zolang het boek er niet is, kunnen we weinig doen. We wachten af,’ zegt Suzanne Holtzer namens de uitgeverij.
‘Ik reken op zijn minst op een presentexemplaar,’ zegt Mulisch.
‘Doe Harry Mulisch de groeten van me,’ zegt Verkijk. ‘We hebben elkaar wel eens ontmoet. Aardige man. Ik ken hem een beetje, maar niet heel goed.’

Rudie Kagie

Gerelateerd