‘De vrouw die de honden eten gaf’
Betrouwen (vertrouwen). Aantrek (aantrekkingskracht). Krak (kei). Zagen (zeuren). Duitse schepers, febbeke, fezelen. Zulke Vlaamse woorden gebruikt Kristien Hemmerechts (1955) in haar nieuwe roman De vrouw die de honden eten gaf. Zo’n twintig jaar geleden werd dit nog gezien als blijk van laakbaar onvermogen om goed Nederlands te schrijven. Inmiddels is het tij veranderd, getuige de populariteit van beduidend Vlaamser proza dan Hemmerechts schrijft. Bovendien is ze geen schrijver die iemand nodig heeft om haar taal van Vlaamse smetten te ‘kuisen’.
Ik vermoed dat haar motief om deze Vlaamse woorden te gebruiken bepaald is door de vorm: een monoloog – van ruim tweehonderd pagina’s. Zolang zitten we in het hoofd van Odette, ‘de meest gehate vrouw van België’. De monoloog is een hachelijke vorm. Je moet daarin zorgen dat zo’n woordenvloed de toehoorder niet gaat tegenstaan, dat de spanning niet wegebt en dat je niet uit het gebruikte register valt, want dan komt de waarachtigheid in het nauw. Hemmerechts volvoert dit kunststuk vrijwel rimpelloos. Slechts één keer is er een registerbreuk: na een scène waarin Odettes echtgenoot M en diens vader haar ‘africhten’ door haar op te dragen glazen cola uit de keuken te halen en als beloning een nootje naar haar te gooien, waarna vader en zoon beiden boeren. Hemmerechts laat de volkse Odette atypisch zeggen: ‘Ze verdienden een nootje voor synchrone boertigheid.’ Dat is de enige uitglijder.
Want Odettes monoloog staat. In haar heden is ze geïnterneerd vanwege haar betrokkenheid bij een berucht zedenmisdrijf; haar man M is de hoofddader, ook hij zit vast. Uit een opmerking van Odette begrijp ik dat ze er al vijfentwintig jaar van haar straf op heeft zitten. Genoeg tijd om na te denken over hoe het zover heeft kunnen komen. Het eigenlijke verhaal in De vrouw die de honden eten gaf is dan ook een terugblik. Odette herinnert zich haar barre jeugd en integraal de relatie met M, de vader van haar drie kinderen. In die terugblik trekt ook M’s verschrikkelijke jeugd en leven voorbij, zo sterk benadrukt dat Odettes terugblik wel een persoonlijke biografie lijkt van haar man. ‘Op dat toontje van hem. Alleen een geoefend oor hoorde het gevaar. Wie hem niet goed kende, rook geen onraad. Die noemde hem vriendelijk. Charmant.’
Bovenstaand citaat lijkt te getuigen van Odettes inmiddels verworven afstand tot de kwade genius M, die haar continu vernederde en manipuleerde. Maar dat is gerekend buiten de hondenliefde die ze voor hem voelt. Deze man met z’n beroerde hygiëne had van haar een hond gemaakt. De ironie is: we zitten in het hoofd van Odette, maar M is de eigenlijke spil van het verhaal. Logisch, ze was dienend, stond steeds in z’n schaduw, moest anticiperen op z’n luimen – ze faciliteerde hem kort gezegd.
Niet aan denken
Het is duidelijk dat Hemmerechts’ roman geïnspireerd is door de zaak van Marc Dutroux, de Belgische zedendelinquent die in 1996 gearresteerd werd voor de ontvoering van en moord op jonge meisjes. Hemmerechts houdt zich meestal aan de biografische feiten; zo groeide haar M net als Dutroux op in Belgisch-Congo, scheidden zijn ouders, ging hij bij zijn moeder wonen, trouwde hij tweemaal, de laatste keer met Michelle Martin – de vrouw die hem hielp bij het ontvoeren van de meisjes. Hemme­rechts’ travestie in fictie van de zaak-Dutroux lijkt minimaal; zo heet Dutroux’ door hem vermoorde handlanger Bernard Weinstein hier W. Ook in het geval van Michelle Martin, die nu weer zo in het nieuws is omdat ze een nieuw onderkomen zoekt in Italië, houdt ze zich aan de bekende feiten. Net als zij is Odette een lerares, trouwde ze met haar veroordeelde man in de gevangenis, en – het meest gruwelijke – gaf ze de twee in een onverwarmde kelder opgesloten meisjes geen eten in de periode dat haar man de eerste keer in de gevangenis zat. Ze stierven. De honden voerde ze wel.
Maar ook al lijkt Hemmerechts’ fictionalisering van dit waargebeurde verhaal minimaal, geraffineerd is het zeker gedaan. Ze toont bewust dat ze afstand neemt van het feitelijke verhaal door de duur van Odettes detentie te veranderen; Michelle Martin zat beduidend korter dan Odettes vijfentwintig jaar opgesloten voor ze haar heil zocht in een nonnenklooster. Het gaat Hemmerechts dan ook niet om een biografie van de meest gehate vrouw in haar land. Ze wil in haar hoofd kruipen – het ultieme privilege van fictie. Odette denkt almaar en tegelijkertijd wil ze niet denken – die spanning maakt Hemmerechts voelbaar. ‘Niet aan denken, Odette. Niet aan denken.’ Ze zit gevangen in haar gedachten, in dat wat gebeurd is en wat ze (in haar M incriminerende en zichzelf als mededader ontlastende weergave) daarover wil loslaten.
Inktzwart beeld
Hemmerechts schetst via Odettes monoloog een inktzwart beeld van hoe ouders met hun kinderen omspringen, hoe fouten in de opvoeding levenslange bressen slaan. Odette is een moeder en vermoedelijk daarom vormt dat het grondmotief in deze klaagzang. Niet alleen M’s ontaarde moeder (die hem beschadigde) en Odettes labiele moeder komen aan bod, ook trekt Odette steeds de vergelijking met een vrouw die haar vijf kinderen vermoordde. Die voert ze op als overtreffende vorm van het Kwaad, ter ontschuldiging van zichzelf, want het hele land haat háár en dat monster zijn ze vergeten. Voor alles portretteert Odette met haar ‘lage zelfbeeld’ zich als goede moeder, dat dan weer wel.
De vrouw die de honden eten gaf is Odettes mea maxima culpa. Uiteindelijk toont ze berouw: ‘(&#8230;) Ik had hen moeten behandelen zoals mijn eigen kinderen, mijn eigen vlees en bloed. Daar zal ik mijn verdere leven boete voor moeten doen.’
Het einde van de roman is mij te religieus, in de eendimensionale want afhechtende zin van het woord, met een exorcistische redding van de ziel. Maar daarbij is het, voor we dit Hemmerechts verwijten, goed te bedenken dat het hier Odettes dubbelzinnige getuigenis betreft – oprechtheid is niet gegarandeerd. Zulke geventileerde zielspijn is natuurlijk precies wat de buitenwacht wil zien en een beetje manipulatieve psychopaat weet dat te gebruiken.
Odette presenteert zich als een vrouw die zich totaal onderwiep aan haar man, die zich op zijn beurt ondergeschikt maakte aan zijn libido. ‘Niet hem moest ik gehoorzamen, maar zijn penis. En ook hij moest hem gehoorzamen.’ Haar getuigenis is zo antifeministisch dat de lezer er feminist van wordt, maar tegelijkertijd geeft ze aan dat M in haar ‘geslopen’ is. En daarvoor – want De vrouw die de honden eten gaf is ook een uiterst zinnelijk boek – laat ze uitvoerig blijken hoe vervoerend de donkere erotiek was die ze met M deelt, of het nu als overweldiger of overweldigde is. ‘Het vuil wond me op.’
M leeft voort in haar, zegt Odette impliciet in de duistere eredienst voor M die haar getuigenis in wezen is. Ze ís M geworden. Want waarom noemt ze hem na al die jaren nog steeds M en niet bij zijn voornaam? Omdat hij niet van namen hield. Zijn wil is haar wet, toont Hemmerechts in haar ijzingwekkend proza.
Nee
Kristien Hemmerechts,
‘De vrouw die de honden eten gaf’, De Geus, 205 p., € 19,95

Gerelateerd