Interview Bas van Stokkom
&#8216;Weerzinwekkend.&#8217; &#8216;Een schofferend stuk van iemand die duidelijk dolgraag als oppercensor zou willen fungeren.&#8217; &#8216;Een knieval voor de moslims. Maar zij wonen in Nederland, wij niet in hun land.&#8217; Fijnzinnig en zachtmoedig waren ze niet, de reacties op het internetforum van de toch keurige krant Trouw op Bas van Stokkoms opiniestuk over Gregorius Nekschot. De cartoonist die op zijn website instemmend reageerde op de uiting &#8216;Marokkanen vertonen vaak een duidelijke overeenkomst met kankercellen: ze passen zich niet aan en parasiteren de gastheer&#8217;, was net gearresteerd op verdenking van discriminatie. Geen reden hem tot martelaar van de vrijheid van meningsuiting uit te roepen, durfde Van Stokkom (1953) te betogen. De woede die zich toen op hem richtte, illustreert fraai de problematiek die de Nijmeegse socioloog en medewerker van het Centrum voor Ethiek aan de Radboud Universiteit in zijn nieuwe boek Wat een hufter! aan de kaak stelt. De verwarring over het begrip vrijheid. De verruwing en verharding van de samenleving. De intolerantie jegens moslims. De doorgeslagen assertiviteit.
Dat het internet het ideale afvoerputje is voor de droesem van de menselijke ziel, is genoegzaam bekend. Maar Van Stokkom verzamelde een overvloed aan bewijs dat de verruwing zich niet beperkt tot de virtuele wereld. &#8216;Je ziet het vooral aan de sterk toegenomen agressie tegen publieke beroepsgroepen en aan de toename van vernieling en jeugdgeweld,&#8217; zegt hij op zijn werkkamer. &#8216;Bepaald niet een zaak van kut-Marokkanen of Antillianen. Op grond van de cijfers kun je vaststellen dat ook de middengroepen, mensen met een behoorlijke opleiding, over de schreef gaan. Doorgeslagen assertiviteit en korte lontjes vind je veel minder bij de plichtsgetrouwen, de delen van de middenklasse die nog altijd bij traditionele waarden aansluiting vinden. Maar die groep wordt steeds kleiner, en dat gaat heel snel. De grote opmars van het hedonisme en in het zog daarvan het narcisme, de lichtgeraaktheid en de slachtoffercultuur is een brede maatschappelijke trend, vanaf de jaren zeventig zichtbaar en nog altijd groeiende. Dat blijkt uit talloze onderzoeken.&#8217;
U verklaart de agressie tegen politie en ambulancepersoneel ook uit het wegvallen van vanzelfsprekend gezag op basis van uniform, titel of klasse. Prachtig toch?
&#8216;Dat vind ik een van de verworvenheden van de jaren zestig. Gezag moet je verdienen, je hebt het niet meer vanzelfsprekend op basis van het feit dat je ouder, leraar of politieman bent. Maar een gezag dat zich steeds moet waarmaken is heel wankel en ook heel vermoeiend. Keer op keer moet je je weer inspanningen getroosten om de overhand te houden in conflictsituaties. Ik kan me voorstellen dat politieagenten en leraren daar helemaal horendol van worden.&#8217;
Reden voor een poging om het terug te draaien?
&#8216;In een democratische samenleving kan dat helemaal niet. We zouden wel beter met rolwisselingen kunnen omgaan. Je zou als burger moeten accepteren dat die andere man of vrouw nu eenmaal de functie heeft om te controleren. Niet a priori dwarsliggen. Democratie is regeren, maar ook geregeerd worden. Dat laatste aspect is een beetje naar de achtergrond verdwenen. We hebben wat de filosoof Gijs van Oenen &#8220;morele uitvalsverschijnselen&#8221; noemt, zijn geneigd ons aan regels te houden als het ons uitkomt. Af en toe gaan we in staking tegen normen die we zelf onderschrijven. Soms omdat we balsturig zijn, omdat we het leuk vinden om tegengas te geven. Soms om te ontsnappen aan de last van het argumenteren. We zijn autonome individuen die onszelf regeren. Dat legt ons een eindeloze last op de schouders van steeds maar weer redenen moeten geven. Daar worden we dodelijk vermoeid van.&#8217;
Freuds diagnose moeten we omkeren, zegt u: het onbehagen in de cultuur komt niet langer voort uit de onderdrukking van de driften, maar uit de onbegrensdheid van de vrijheid ze uit te leven.
&#8216;Ja. Lees The Saturated Self van psycholoog Kenneth Gergen, een mooie studie naar wat er gebeurt als mensen elke dag opnieuw moeten kiezen zonder hulp en afbakening. Vrijheid is alleen mogelijk als je ontlast bent door instituties die zekerheid en aanknopingspunten bieden. Als dat wegvalt, heb je een veel grotere psychische belasting. Er komt zo veel op je af dat het je verlamt. Die verschijnselen zie je overal terug. Dat vrijheid een loden last is die ervoor zorgt dat mensen nalaten verstandige beslissingen te nemen en hun keuzes laten afhangen van wat er als eerste langskomt.&#8217;
Moeten we de vrijheid dan opnieuw inperken?
&#8216;Dat is kansloos. Je zou kunnen zeggen dat de nadruk te veel op de negatieve vrijheid heeft gelegen, op het niet gehinderd worden en zo veel mogelijk deuren kunnen openen. De positieve vrijheid is verwaarloosd, het vermogen zelf zinvolle keuzes te maken en hindernissen in jezelf te overwinnen. Ze is verworden tot de vrijheid het zelf uit te zoeken en je keuzes met veel aplomb zichtbaar te maken in het openbaar domein. Je zou het als een soort usurpatie kun zien. Het opeisen van ruimte. Ik ben hier, zie mij. Met assertiviteit, het goed gebekt opkomen voor je belangen, is niets mis vanuit emancipatoir oogpunt. Vijftig jaar terug was het veel te weinig ontwikkeld. Maar nu is het doorgeslagen. Het op je strepen staan en van je afbijten is een tweede natuur geworden.&#8217;
Maakt u dat zelf ook mee als docent?
&#8216;Nee. In de sfeer van school en werk gedragen we ons veel redelijker en zie je dat overassertieve gedrag veel minder terug. We zien het wel in het publieke domein, in de sfeer van uitgaan en winkelen, op de camping en de zeeboulevard. In de middenklasse is er een dubbel bewustzijn. Ik moet me aan de normen houden, ik moet mijn diploma halen, ik heb een carrière voor de boeg en moet meelopen. Aan de andere kant is er het uitgaan. Ik mag &#8216;s avonds laat in de kroeg of op vakantie uit de band springen. Vandaar dat bij voetbalrellen of vechtpartijen in disco&#8217;s zo vaak jongens worden gearresteerd van goede komaf. Dat is acting out-gedrag, ontladingscriminaliteit. Een geritualiseerde vorm van vermaak die soms uit de hand loopt. Maar misschien veel irritanter is dat het overassertieve gedrag overdag talloze botsingen oplevert die het publieke leven niet echt de moeite waard maken.&#8217;
U pleit voor een nieuwe gastvrijheid in de publieke ruimte. Hoe?
&#8216;Denk aan de Parijse parken waar mensen overdag toezicht houden en die &#8216;s avonds worden afgesloten. Die menselijke factor is heel erg belangrijk. We maken precies de tegenovergestelde ontwikkeling mee. Het wegsaneren van iedere dienstverlenende persoon in stations, parken en ook ziekenhuizen. In plaats daarvan camerabewaking die de kracht van het publieke domein nog verder laat afkalven, zodat mensen nog minder het vermogen hebben spontane ontmoetingen goed te laten verlopen en conflicten te dempen.&#8217;
Hard in ons oordeel
We zijn niet alleen grof in de mond, maar ook hard in ons oordeel, betoogt Van Stokkom in Wat een hufter! Over politici: per definitie immoreel en incompetent. Over immigranten: altijd gelukszoekers en profiteurs. Over criminelen: nooit hard genoeg te straffen. Onze samenleving is ten prooi aan een cynische malaise. Altijd gaan we ervan uit dat de ander uit is op eigenbelang. Alom heerst een geloof in morele neergang. Bij die ander tenminste. Het is juist die somberheid over de teloorgang van normen en waarden die volgens Van Stokkom de roep om law-and-order verklaart. &#8216;Die zorgt ervoor dat mensen harder gaan oordelen over de buitenstaander, of het nu de crimineel of de moslim is. Daarom is het belangrijk dat er tegenwicht wordt geboden aan de neergangsverhalen die ook in de politiek uitermate sterk worden gecultiveerd. Het is een gevaarlijke ontwikkeling dat politieke elites niet meer het geloof hebben in een betere toekomst.&#8217;
Pleit u voor een moralisering van de politiek?
&#8216;Als politici gaan moraliseren, stoten ze alleen maar af. In een liberale samenleving waar de antipaternalistische reflex zo sterk is, is dat onmiddellijk je dood als politicus. Maar het is volkomen legitiem erop te wijzen dat problemen te boven kunnen worden gekomen en dat we moeten streven naar een rechtvaardige samenleving. Daar is het succes van Obama aan te danken. Maar Europa is een vermoeide pudding waar nog heel weinig veerkracht in zit. De retoriek van de hoop is ons nagenoeg onbekend na het wegvallen van het geloof.&#8217;
Gelovigen zijn betere burgers, beweerde u ooit op de opiniepagina.
&#8216;Feitelijk is het zo dat gelovigen actiever in het maatschappelijk leven zijn en ze zich beter aan de wet houden. Maar ze zijn ook intoleranter. Dat heb ik destijds om retorische redenen weggelaten. (lacht) Kerkgangers hebben meer vooroordelen tegenover vreemdelingen en buitenstaanders. Maar de seculiere intolerantie is ook sterk gegroeid. Geen land is zo geseculariseerd als Nederland en nergens is er zo&#8217;n grote consensus over liberale normen aangaande emancipatie, opvoeding en seksualiteit. De progressive moral majority heeft bezit genomen van alle politieke partijen, inclusief Wilders. Daarmee wordt de islam om de oren geslagen. De vrijheid te geloven in een God die homoseksualiteit verbiedt en de vrouwen minder zeggenschap geeft, wordt orthodox-gelovigen ontzegd.&#8217;
Is dat een probleem?
&#8216;Ja, waarom heb je anders vrijheid van godsdienst?&#8217;
Waarom moet je iemand de vrijheid gunnen om de vrijheid van iemand anders in te perken?
&#8216;Natuurlijk moet je tegengas geven. Maar je moet dat niet doen door aan te geven: jullie normen deugen niet. Daarmee drijf je bevolkingsgroepen verder uit elkaar. De kunst is om educatieve middelen te gebruiken die wel overkomen en vooral te wijzen op de realiteit, op het belang van deelname van vrouwen aan het maatschappelijk verkeer.&#8217;
Een hoop narigheid
Nog niet zo lang geleden gaf Van Stokkom als angry young sociologist alle doemdenkers van katoen die menen dat met het onbeteugelde vrijheidsdenken van de jaren zestig een doos van Pandora is geopend. Zou de anti-autoritaire opvoeding opgeblazen ego&#8217;s hebben gekweekt die louter oog hebben voor de eigen belangen? &#8216;Ik zou zeggen: het is eerder andersom. Mensen blijken juist beter in staat rekening te houden met anderen,&#8217; wierp de socioloog toen tegen. In zijn boek Emotionele democratie (1998) bezong hij het tot wasdom komen van een feminiene gevoeligheid in het gezinsleven en op de werkvloer. &#8216;Mensen voelen zich minder snel tekortgedaan, zijn ruimhartiger en staan meer open voor andere levenswijzen,&#8217; oordeelde hij goedgemutst. Ook sprong hij in de bres voor de moderne ouder, die heus wel grenzen durfde te stellen. Even schrikken dus dat Van Stokkom anno 2010 schrijft dat de burger in de greep is van een &#8216;narcistische woede&#8217; en hij daar de &#8216;permissieve opvoeding&#8217; mede de schuld van geeft.
Is de wereld veranderd of bent u het?
&#8216;Je ziet echt wel een tendens in die richting, maar de interpretaties van Van Stokkom zijn ook gekanteld. Al heeft het niet zozeer met die ervaringen te maken: ik ben nu ook opvoeder. Dan kijk je in de keuken van andere gezinnen en zie je ook een hoop narigheid. Ik heb dat toch wel onderschat. Ik denk niet dat we goede opvoeders zijn en dat we tekortschieten in het tegengas geven aan het narcisme. Het is een cliché dat kinderen worden verwend. Maar het is daadwerkelijk zo dat ze in het centrum van de aandacht staan. Het &#8221;ga maar even buiten spelen&#8221; als er gasten komen, is er niet meer bij.&#8217;
U schopt ze wel naar buiten?
&#8216;Nee. Dan betoon je je een slecht ouder. Geen aandacht voor je kind tonen is een doodzonde in deze tijd, een ernstige vorm van verwaarlozing. Vroeger was het normaal dat kinderen allemaal rotklusjes moesten opknappen. Nu moet je altijd beargumenteren waarom ze iets moeten doen of nalaten. Heel vermoeiend. Bovendien hebben we een soort licht en pijnloos moreel bewustzijn ontwikkeld. We zijn terughoudend geworden in het kinderen ervan doordringen dat iets wat pijn doet hun plicht kan zijn. Vanavond drie uur studeren en je laat je gezicht niet zien, dat kun je niet meer zeggen. Het ware wel beter voor het ontwikkelen van minder egocentrische kinderen. Steeds moeten ze gekoesterd en bewonderd worden. Complimenten worden gezocht en verschaft. Ik denk dat het uiteindelijk fnuikend is. Allemaal hebben we inmiddels kenmerken van de narcistische persoonlijkheid gekregen.&#8217;

Gerelateerd