<div class="lead">
‘In de politiek liggen de ereloge en de nooduitgang dicht bij elkaar,’ is de uitspraak van oud-premier Wim Kok die me het meest is bijgebleven. Hij zei het in 1994 toen de PvdA ondanks dramatisch verkiezingsverlies toch de grootste partij van het land werd.
</div>
Wat vooral te danken was aan de strubbelingen binnen het CDA, waar Ruud Lubbers en zijn troonpretendent Elco Brinkman elkaar naar het leven stonden. Kok werd door koningin Beatrix tot informateur benoemd en kwam uiteindelijk aan het hoofd te staan van een paars kabinet. Een novum want sinds 1919 was Nederland nooit buiten de confessionelen om geregeerd.
Ik herinner me nog goed hoe Haagse journalisten de vorming van Paars als een bevrijding vierden. In Nieuwspoort werd menig glas rode wijn geheven op Kok en zijn nieuwe ministersploeg: de goedlachse VVD’ers Hans Dijkstal, Annemarie Jorritsma en Gerrit Zalm en de beschaafde maar radicale hervormer Hans van Mierlo. Geen haar op mijn hoofd die er toen aan dacht dat Paars de geschiedenis zou ingaan als een zielloze coalitie, geleid door een technocraat zonder visie op de toekomst.
Toch was dat het beeld dat wijlen Pim Fortuyn neerzette in zijn bestseller De puinhopen van acht jaar Paars. SP’er Jan Marijnissen had een paar jaar eerder al een tirade afgestoken tegen het monsterverbond van sociaaldemocraten en liberalen. Hij noemde Paars een goedkope imitatie van de neoliberalen in Amerika en Engeland. Het kabinet-Kok had de rijken rijker gemaakt en de armen armer, betoogde hij in zijn boek ‘Tegenstemmen.’ Maar het was Fortuyn die Kok uiteindelijk de das omdeed. Bij de verkiezingen van 2002 ging de sociaalliberale coalitie roemloos ten onder. De nooduitgang lag dichter bij dan de ereloge.
In het jubileumnummer van Vrij Nederland dat deze week verscheen wordt in twee artikelen stil gestaan bij opkomst en ondergang van Kok, de PvdA-leider en oud-vakbondsman die premier van alle Nederlanders wilde zijn. Thomas Blom en Misha Wessel, die ook het prachtige <a href="http://www.npo.nl/andere-tijden-special/06-09-2015/VPWON_1236404">tweeluik</a> over Kok voor Andere Tijden maakten, wisten de hand te leggen op het formatiedagboek van Hans van Mierlo uit 1994. Uit zijn aantekeningen blijkt dat Kok toen nog helemaal niet de neoliberaal was die Marijnissen in hem zag. Integendeel: Kok maakte het VVD en D66 aanvankelijk niet makkelijk. Hij vertikte het de belastingen te verlagen als daarvoor op de uitkeringen moest worden bezuinigd. Hij wilde opkomen voor de zwakken in de samenleving, parafraseert Van Mierlo hem. Dat zag Kok als zijn historische taak. Pas na een avondje stappen in de Jordaan kwamen Kok en VVD-leider Frits Bolkestein nader tot elkaar. De liberalen slikten de eis in dat de sociale verzekeringen moesten worden uitgekleed. Kok pacteerde vervolgens met een partij – de VVD – die hij in zijn hart nog steeds als de klassenvijand zag.
<q class="pull-left">Door met de vrije markt te flirten, kwam de PvdA in de grootste identiteitscrisis van haar geschiedenis terecht.</q>
In het tweede artikel – van de hand van Thijs Broer en mij – kijken Jan Marijnissen en oud-PvdA-voorzitter Felix Rottenberg terug op Nederland in de jaren negentig. Kok blijkt al snel veranderd in iemand die boven de partijen wilde staan en veel begrip toonde voor liberale wensen als vrije marktwerking, privatisering van de posterijen en verzelfstandiging van de spoorwegen. Hij ontdekte de Derde Weg tussen kapitalisme en socialisme nog eerder dan tijdgenoten als Blair, Clinton en Schröder. Toen de premier zijn partijgenoten in 1995 aanraadde de ideologische veren af te schudden, had Marijnissen meteen door dat het bingo was. Zijn SP kon de plaats in het politieke spectrum innemen die de PvdA vrijwillig had ontruimd. Rottenberg vraagt achteraf begrip voor de Rode Hoed-toespraak waarin Kok afscheid van dogmatisch en utopisch denken nam. Maar mét Marijnissen constateert hij dat de PvdA door met de vrije markt te flirten in de grootste identiteitscrisis van haar geschiedenis terecht kwam. En dat die crisis anno 2015 nog steeds niet voorbij is. Alleen samenwerking met de SP en GroenLinks kan de partij nu nog redden, denkt hij.
Na zijn premierschap werd Kok commissaris bij grote bedrijven als ING, KLM, PostNL en Shell. Zie je wel, zei de SP: hij dient nu openlijk de belangen van het kapitaal. Terwijl Kok zich bleef zien als vakbondsjongen die de opdracht had voor welvaart en werkgelegenheid te zorgen, omdat de zwaksten in de samenleving daarvan zouden profiteren. Wat een tragische geschiedenis eigenlijk, de politieke carrière van Wim Kok.

Gerelateerd