De stille val van een instituut

Dat witte paters in Kinshasa, door heimwee gekwelde immigranten in Canberra of dienstplichtige soldaten in La Courtine haarfijn wisten wanneer, door wie en in welke polder het eerste kievietsei was aangetroffen, kwam doordat ze eensgezind afstemden op Radio Nederland Wereldomroep, die landgenoten ver van huis via de korte golf op de hoogte hield.

Na vijfenzestig jaar zoekt de doelgroep van 1,3 miljoen Nederlanders in den vreemde sinds eind vorige week vergeefs naar het vertrouwde carrillongebeier waarmee de Wereldomroep zijn uitzendingen placht te beginnen. Premier Mark Rutte noemde de Wereldomroep vorig jaar nog ‘mooi en waardevol’, om daar direct aan toe te voegen dat dit ‘niet genoeg is om publiek te financieren’. Met een kwart van het bestaande budget en tachtig achterblijvers (tweehonderdvijftig collega’s moeten vertrekken) zal een drastisch afgeslankt Wereldomroepje zich beperken tot het propageren van het vrije woord in dictatoriaal geregeerde regio’s.

Tot voor kort was de Wereldomroep de kleinste van de Big Five, een prestigieus samenwerkingverband, waar verder Voice of America, Deutsche Welle, BBC World Service en Radio France Internationale deel van uitmaken. De kaalslag aan de Witte Kruislaan te Hilversum wordt toegeschreven aan een onzalig complot: broedermoord door de publieke omroep, het verdomde gedoogakkoord en een wraakoefening van PVV-parlementariër Martin Bosma, die nog een appeltje had te schillen met de zender waar hij en zijn echtgenote ooit op de loonlijst stonden.

Zitten slapen

Zodra bekend werd dat de publieke omroep werd geacht tweehonderd miljoen in te leveren – op een budget van achthonderd miljoen – bedacht de sector dat er best wat te beknibbelen viel op de omroeporkesten, het Muziekcentrum en de Wereldomroep. Als de Wereldomroep zou worden losgekoppeld van de Mediawet en bij het ministerie van Buitenlandse Zaken werd ondergebracht, betekende dat voor het ministerie van OCW een besparing van zesenveertig miljoen.

Op papier zag dat er misschien uit als een redelijk alternatief, maar volgens ingewijden ging Buitenlandse Zaken te lichtvaardig akkoord met de overheveling. ‘We zijn gewend om ambassades aan te sturen, niet om een journalistieke organisatie te leiden,’ verzucht een ambtenaar. Nog afgezien van het principiële aspect, zoals oud-Journaal-hoofdredacteur Hans Laroes twitterde: ‘Restant Wereldomroep bij BuZa onderbrengen: vormen Rosenthal en Knapen de hoofdredactie, in a way.’

Buitenlandse Zaken, dat zelf ook fors moet inleveren, zou zich pas in tweede instantie hebben gerealiseerd dat het een Wereldomroep zónder het bijbehorende budget cadeau kreeg. ‘Ze hebben gewoon zitten slapen,’ grinnikt een beleidsmaker. ‘Met veel moeite zag het departement kans ergens veertien miljoen voor het radiostation vandaan te plukken.’

Anderen vrezen dat de Wereldomroep onder de paraplu van Buitenlandse Zaken zal verschrompelen tot his masters voice van de Nederlandse regering, wat ironisch genoeg in tegenspraak zou zijn met de beoogde free speech. De constructie bevalt Corine van Dun, voorzitter van de redactieraad van de Wereldomroep, allerminst. Ze vreest dat ‘alle garanties op een journalistiek onafhankelijke positie komen te vervallen’.

In 2003 probeerde toenmalig staatssecretaris Medy van der Laan nog vergeefs zesenhalf miljoen euro te bezuinigen op de Wereldomroep, een fractie van het bedrag dat vorig jaar door het kabinet-Rutte werd afgedwongen. Lodewijk Bouwens, toen directeur van de Wereldomroep (tegenwoordig werkzaam als vibrafonist), reageerde met schuim op de mond. Hij betichtte Van der Laan van het opdringen van ‘regelrechte staatsinvloed’ en een ‘ongelooflijk onbeschofte poging om ons kapot te maken’.Het McKinsey-advies af te stevenen op een gedecimeerde Wereldomroep was een jaar eerder al afgeschoten.

Aanval

Den Haag nam uiteindelijk genoegen met een aderlating van een paar miljoen en de belofte dat het kortegolfstation zou inzetten op nieuwe media. Vervolgens bleef het vier jaar rustig, totdat PVV’er Martin Bosma als eerste frontaal in de aanval ging. Dat was in 2007, het jaar waarin de Wereldomroep met een groots gala in het Concertgebouw het zestigjarig jubileum vierde en de begroting met 3,8 miljoen overschreed. ‘De Kamer, gehoord de beraadslaging, constaterende dat de taken van de Wereldomroep inmiddels op andere wijze kunnen worden vervuld, c.q. overbodig zijn geworden; overwegende dat de begroting van de Wereldomroep daarom niet meer gerechtvaardigd is, verzoekt de regering zo spoedig mogelijk een einde te maken aan de financiering van de Wereldomroep.’

Leuk geprobeerd, maar de motie-Bosma kreeg geen handen op elkaar. Toch bleef de PVV er onvermoeibaar op hameren dat de ‘staatsomroep’ moest worden afgeschaft. ‘Na een tijdje zat de angst voor de PVV er zo stevig in dat het mij m’n baan heeft gekost,’ meent Rutger van Santen, die een kwarteeuw de berichtgeving vanaf het Binnenhof voor de Wereldomroep verzorgde. Als politiek commentator maakte hij geen geheim van een diepe weerzin tegen Wilders en diens gedachtegoed. ‘Steeds als ik iets onaardigs over die partij had gezegd, stelde de PVV daar Kamervragen over. In het begin haalde iedereen daar nog de schouders over op, maar ik merkte dat ze bij de Wereldomroep steeds nerveuzer werden van de aandacht uit de PVV-hoek.’

Censor

Van Santen raakte pas goed in de problemen nadat hij de partij van Wilders in een column voor het blad van perscentrum Nieuwspoort ‘racistisch’ had genoemd. Omdat hij geen zin had gehoor te geven aan de opdracht zijn bijdragen voortaan vóór publicatie voor te leggen aan de hoofdredactie – ‘over free speech gesproken!’ – kondigde hij aan dat hij ‘wegens geluidsoverlast’ zijn pen zou neerleggen. ‘En dan heb ik het over het gerinkel van de kettingen waarmee ik ben bevestigd aan de censor.’

Vanwege de verstoorde verhoudingen maakte Van Santen in 2010 gebruik van een vertrekregeling, maar liever was hij voor de Wereldomroep blijven werken. ‘Ik heb er een fantastische tijd beleefd, totdat we onenigheid kregen over mijn PVV-standpunt. Ik ben nu een sappelende zzp’er. Op mijn zestigste kom ik nergens meer aan de bak.’

Ook de korte documentaire About Fitna, waarin de Wereldomroep kijkers in het buitenland informeerde over de achtergronden van het debuut van cineast Geert Wilders, viel slecht bij de PVV. ‘We worden weer eens weggezet als racisten en verknipte mensen,’ reageerde Bosma. ‘De Wereldomroep weigert de waarheid te vertellen dat de meerderheid van Nederland de islam als een bedreiging ziet en dat er te veel allochtonen zijn.’

Hoofdredacteur Joop Daalmeijer stelde intussen vast dat zijn Haagse redactie woedend was over speurwerk van de Arabische redactie, die had onthuld dat PvdA-kamerlid Khadija Arib in een werkgroep van de Marokkaanse koning zat. De Wereldomroep zou zich aldus voor het karretje van Wilders hebben laten spannen. Het was eigenlijk nooit goed. De Wereldomroep was zo dom om de Deense Mohammed-cartoons op de Arabische site te zetten, maar nadat die daar waren weggehaald, werd de omroep weer van zelfcensuur beschuldigd.

Achter de bar

‘We konden door de jaren rekenen op voldoende steun van alle politieke partijen, maar toen het er echt op aankwam, bleek die minder Kamerbreed dan we dachten,’ verzucht een medewerker. Hij begrijpt het wel. Het CDA draagt de Wereldomroep traditioneel een warm hart toe (en had altijd prominente afgevaardigden in de raad van toezicht), maar toen er drastisch moest worden bezuinigd, koos de partij voor het behoud van de omroepverenigingen. Ook KRO-directeur Koen Becking zal handhaving van de Hilversumse zuilenstructuur hebben bepleit bij partijgenoot en persoonlijke vriend Mark Rutte. ‘Ik ga niet op de PVV-toer, mijn bezwaren zijn van een andere orde’, zegt Boris van der Ham van D66. ‘Ik vind de Wereldomroep in een aantal opzichten achterhaald. Als je in het buitenland het Nederlandse nieuws wilt volgen, luister je vanachter de computer naar Radio 1 of kijk je naar Het Journaal. Jaren geleden diende ik al een motie in om de Wereldomroep door te lichten en te bekijken of een aantal taken door andere omroepen kunnen worden overgenomen. Het zou wel jammer zijn als hun expertise op het gebied van berichtgeving van en naar delen van de wereld waar je weinig over hoort, verloren gaat.’

Een radiomaker moppert: ‘Ons werd verteld dat we ons geen zorgen hoefden te maken over de toekomst, want onze directeur Jan Hoek wist zo goed de weg in Den Haag. We hebben een grote afdeling communicatie, er zou zwaar gelobbyd worden om de Wereldomroep veilig te stellen. Hoek zat inderdaad vaak aan de bar van Nieuwspoort, maar dat heeft niet geleid tot politieke vriendschappen waar we als organisatie iets aan hadden.’

Hoek, gevraagd of de Wereldomroep kwetsbaarder is gebleken dan hij had ingeschat, kan het niet ontkennen. ‘Natuurlijk zijn we enorm kwetsbaar. Bij megabezuinigingen krijgen buitenlandse activiteiten het altijd zwaarder te verduren dan activiteiten die voor iedereen zichtbaar in Nederland plaatsvinden.’

Daar komt bij dat de coalitiepartners waarschijnlijk een gunstiger lot voor de Wereldomroep in petto hadden dan er uiteindelijk uit is gerold. Hoek: ‘Dat bedrag van tweehonderd miljoen zoemde al langer rond. Daar zou de publieke omroep op moeten bezuinigen, maar het was niet de intentie om de Wereldomroep met tweederde te minimaliseren. De bedoeling was dat de Wereldomroep in het kader van de bezuinigingen de veilige haven van Buitenlandse Zaken zou worden binnengeloodst. Er was veel waardering voor het werk dat we deden, maar na het vaststellen van het regeerakkoord is er iets misgegaan. We kwamen terecht in een zwart gat tussen OCW en Buitenlandse Zaken. Wat daarvan de reden is, weet ik niet. Ik ben niet bij dat interdepartementale overleg aanwezig geweest.’

Kakofonie

Het zal stil worden in de kantine van de Wereldomroep, waar de lunch werd begeleid door een Babylonische kakofonie van Engels, Spaans, Indonesisch, Frans, Portugees, Papiaments, Arabisch, Sarnami, Chinees en Nederlands. Zowel de AVRO als de TROS overwegen hun intrek te nemen in het gebouw dat weldra te ruim bemeten zal zijn voor de enkele tientallen gelukkigen die bij de omroep in dienst blijven. De Chinese afdeling – nu goed voor vier webredacteuren – wordt uitgebreid. De nieuwe doelgroep bestaat uit jonge luisteraars en internetters in een select aantal Arabische, Noord-Afrikaanse, Latijns-Amerikaanse en Aziatische landen waar het vrije woord onder druk staat. De uitzendingen naar Suriname lijken tot het verleden te gaan behoren, terwijl de stations in Paramaribo altijd graag even doorprikken naar Bouterse onwelgevallige geluiden uit Hilversum.

Sceptici wijzen erop dat zich onder de half miljoen Surinamers veel meer luisteraars naar de Wereldomroep bevinden dan onder de 1,2 miljard Chinezen. Dat de zender desondanks voor speerpunt China kiest, is volgens Hoek een gevolg van een ‘objectieve analyse’ aan de hand van de ‘Press Freedom Indicator’ van de Amerikaanse organisatie Freedom House. ‘Hun statistieken geven aan in welke landen we een toegevoegde waarde kunnen hebben.’ Hoek zal geen leiding meer geven aan de Wereldomroep die na de reorganisatie overblijft. Hij begrijpt de commotie naar aanleiding van de exit-regeling die hem een handdruk van een miljoen euro oplevert. ‘Formeel heb ik daar recht op, maar dat zijn we nog aan het bekijken.’

Rik Rensen, lid van de tweekoppige hoofdredactie (stapt eveneens op), uitte in een brandbrief aan directie en raad van toezicht zijn ‘enorme zorgen’ over ‘het gebrek aan visie en urgentie’ om de omroep om te vormen tot een bedrijf waarbij ‘het primaat bij de journalistiek ligt’. Rensen heeft er geen zin meer in: hij is onbereikbaar voor commentaar.

SP-Kamerlid Jasper van Dijk beijvert zich nog steeds voor het behoud van Wereldomroep-uitzendingen naar de Caribische eilanden Bonaire, Saba en Sint-Eustatius, samen goed voor maar liefst vijfentwintigduizend potentiële luisteraars. ‘Misschien lukt het om daar een oplossing voor te vinden,’ zegt hij. ‘Maar het einde van de Nederlandstalige uitzendingen staat onverbiddelijk vast. Dat het kabinet is gevallen en veel zaken op losse schroeven zijn komen te staan, verandert niets aan het lot van de Wereldomroep. Jammer. Ik verwacht geen draagvlak om die bezuinigingen terug te draaien. Ja, bij ons, maar daarmee heb je nog geen meerderheid.’