Biografie
Wie meer wil weten over de gedichten van de legendarische sovjetdichter Vladimir Majakovski (1893-1930), of het nu zijn beroemde lyrische of zijn verguisde communistische werken zijn, moet beginnen en eindigen bij zijn liefdes. Dat laat de Zweedse literatuurhistoricus Bengt Jangfeldt mooi zien in de zojuist vertaalde biografie Een leven op scherp. Die liefdes zijn er in hoofdzaak twee: de Sovjet-Unie, zijn meest bekende, en zijn muze (dat clichéwoord moet je hier echt gebruiken): de vrijgevochten joodse Lilja &#8211; ook wel Lili &#8211; Brik.
Jangfeldts boek (in het Nederlands vertaald door Edith Sybesma, Marko Fondse en Suïntha Uiterwaal) is daardoor meer dan een boeiende levensbeschrijving van een getormenteerde dichter die zich in 1930 door het hart schoot &#8211; natuurlijk bijna per definitie al voer voor een spannend verhaal &#8211; maar ook een soort sovjetversie van Friends. Op een bijna soapachtige manier, waarbij geen flirt, geen seksuele roddel onbesproken blijft, weet Jangfeldt duidelijk te maken hoe moeilijk het was voor een klein groepje geestverwanten om als avant-gardist met grote idealen en kleine menselijke verlangens in de nieuwe heilstaat hun weg te vinden. Waarbij het natuurlijk, anders dan in Friends, op zijn Russisch allemaal behoorlijk slecht afloopt.
Vladimir Majakovski leerde Lilja Brik in 1915 kennen. Hij was een beginnende dichter, tweeëntwintig jaar oud, geboren in een dorp in Georgië, en noemde zichzelf een futurist. Bekend was hij geworden met een ontregelende, schandalen veroorzakende voordrachtentournee door het land. Zijn &#8216;alle perken te buiten gaande&#8217; karakter had ook al de aandacht getrokken: Majakovski leefde en kleedde zich als een bohémien, was luidruchtig en onaangepast, leed aan smetvrees en een ernstige gokverslaving, verslond vrouwen, had op zijn zeventiende een paar maanden in de cel gezeten wegens radicaal linkse ideeën en kon manisch werken maar ook in duistere neerslachtigheid vervallen.
Bij de kunstminnende Lili Brik en haar man Osip, beiden een paar jaar ouder dan Majakovski, zou hij op een avond zijn nieuwe gedicht Een wolk in broek in première laten gaan &#8211; hij kwam er binnen omdat hij een relatie had met Lili&#8217;s zus Elsa. De expressionistische cyclus over een ongelukkige liefde, vol messianistische gedachten over het dichterschap, afgewisseld met existentiële eenzaamheid en gedachten aan zelfmoord, sloeg bij het echtpaar in als een bom. Osip, jurist en taalkundige, bracht korte tijd later het gedicht in boekvorm uit. Lilja vond Majakovski een genie, de dichter werd op slag verliefd op haar en droeg zijn bundel (evenals bijna al zijn latere werken) aan haar op.
Tot in de details vertelt Jangfeldt, op basis van ontelbare brieven, dag- en notitieboeken en gesprekken met getuigen (hij sprak zelfs Lilja nog voor haar dood in 1978) hoe ze de opdringerige, jaloerse Majakovski lang op afstand hield, maar uiteindelijk toegaf. De flegmatieke Osip stoorde het niet, hij leefde &#8216;uit liefde&#8217; met haar samen maar ze hadden al tijden geen seks meer. Bovendien hanteerde Lili een uitgesproken liberale seksuele moraal: ook tijdens haar relatie met Majakovski had ze andere mannen, tot zijn verdriet. In 1918 gingen de drie samenwonen, met de dichter als een soort extra echtgenoot voor Lili.
Stabiel werd de drie-eenheid, veelbesproken in die tijd, nooit: ook Majakovski beleefde andere heftige verliefdheden. Vanaf 1925 was er geen sprake meer van seks met Lili, maar nog wel van grote schommelingen in de onderlinge verhoudingen.
In 1917 vond intussen de Russische revolutie plaats. Majakovski schaarde zich, net als aanvankelijk veel futuristen, vierkant achter de communisten, hoewel hij nooit partijlid werd. Hij maakte die jaren daarna propagandaposters, richtte met Osip het linkse avant-gardistische tijdschrift LEF op en schreef ontelbare propagandistische gedichten en reclameteksten. Hij deed kortom veel (en naarmate de onderdrukking van kunstenaars onder Stalin toenam steeds meer) om de goede zaak te dienen &#8211; inclusief het veroordelen van collega&#8217;s die uit de gratie van de partij waren gevallen. Dit tot ongenoegen van steeds meer vroegere bewonderaars, zoals Boris Pasternak en Osip Mandelstam.
Jangfeldt laat echter mooi zien dat Majakovski zich in zijn beste politieke werken, en dat is het interessante aan hem, vertwijfeld afvraagt wat zijn plek is als onaangepast individu, als dichter dus (&#8216;een fabriek zonder schoorstenen of rook&#8217;) in de nieuwe arbeidersmaatschappij. De autoriteiten bleven door de jaren heen zeer ambivalent tegenover hem staan: het ene jaar was hij in de gratie, het andere konden ze hem niet uitstaan.
Eind jaren twintig groeiden bij Majakovski de spanningen; zowel privé als politiek voelde hij zich niet meer gewenst. Toen hij zich op 15 april in zijn werkruimte van het leven beroofde (typerend: toen Lili en Osip in het buitenland waren, niet in de buurt om hem tegen te houden), had hij volgens Jangfeldt fysiek en geestelijk het einde bereikt. Hij was verscheurd door zijn liefdes, door het individu en de communist in hemzelf. De dichteres Marina Tsvetajeva verwoordde het het best: &#8216;Twaalf jaar achtereen probeerde de mens Majakovski de dichter Majakovski te doden, daarna kwam de dichter in opstand en doodde de mens.&#8217;
Bengt Jangfeldt, Een leven op scherp, Balans, 544 p., € 39,95