Lebanon / Filmfestival Rotterdam
Stel je voor: een voormalige Nederlandse blauwhelm die over tien jaar een imponerende, politiek kritische speelfilm regisseert over Srebrenica, gebaseerd op zijn eigen ervaringen, waarin de soldaten volstrekt tekortschieten en hun superieuren oorlogsmisdaden voorschrijven. Met zoiets kun je, binnen Nederlandse context, Lebanon van de Israëlische regisseur Samuel Maoz vergelijken. Maoz diende in het Israëlische leger tijdens de Eerste Libanese Oorlog van 1982 en baseerde het scenario van Lebanon op die ervaringen. Hij had die kwart eeuw nodig om de traumatiserende gebeurtenissen met genoeg afstand te kunnen beschouwen. Lebanon won in Venetië de Gouden Leeuw.
Maar Maoz&#8217; persoonlijke ontwikkeling staat niet op zich. Onlangs hadden twee andere Israëlische veteranen van de oorlog in Libanon internationaal succes met kritische speelfilms over dat conflict. Waltz With Bashir werd in 2008 als eerste animatiefilm genomineerd voor de Oscar voor Beste niet-Engelstalige Film. En met Beaufort werd Joseph Cedar in 2007 in Berlijn verkozen tot Beste Regisseur. Beaufort werd destijds niet in Nederland uitgebracht, maar draait op dit Rotterdamse festival in het oorlogsprogramma &#8216;After the Victory&#8217;.
Bij een onderwerp als de oorlog in Libanon vallen de politieke stellingnamen van een film niet te negeren. In Lebanon blijkt de vierkoppige bemanning van een Israëlische tank in alle opzichten tekort te schieten voor zijn taak. Onderling geruzie, gebrek aan motivatie en groeiende paniek maken hun situatie steeds hopelozer. Tegelijkertijd blijken hun leidinggevenden de intocht in Libanon totaal onderschat te hebben. Wat een eenvoudig dagje zou moeten worden, verandert in een nachtmerrie. De commandant schroomt niet fosforgranaten in te zetten, met de woorden: &#8216;We mogen van het internationaal recht geen fosforgranaten gebruiken. Dat respecteren we. We noemen ze daarom geen fosfor, maar Vlammende Rook, oké?&#8217; We zien hoe in de stress en chaos van gevechtssituaties regels overboord gaan en burgerdoden op de koop toe worden genomen.
Maar Lebanon is, net als twee jaar geleden Waltz With Bashir, niet alleen een politieke aanklacht, maar ook een krachtig zelfstandig kunstwerk. De keuze van een afwijkende vorm lijkt in beide gevallen instrumentaal om de risico&#8217;s van pamflettisme te vermijden. Clichés krijgen zo geen kans. De bijzondere vorm dwingt de makers de hele structuur, scène voor scène, door te denken. Bij Waltz With Bashir bood de animatievorm ruimte om fantasiescènes toe te voegen. In Lebanon plaatst regisseur Samuel Maoz ons gedurende de hele film in een benauwde, claustrofobische tank.
Net als de jonge bemanningsleden zien we de buitenwereld alleen door te kleine openingen en de zoeker van het geschut. We zitten opgesloten met vier steeds angstiger soldaten en beleven de oorlog vanuit hun ervaring. We weten, net als zij, veel te weinig over wat er buiten gebeurt. Door de zoeker krijgen we nooit overzicht, maar we zien wel gruwelijke details. Het geluid van de tank is dreigend en metalig en, wanneer er gevochten wordt, oorverdovend. Een helse chaos, waarin voor de soldaten nauwelijks keuzevrijheid overblijft. &#8216;Ik heb alleen nog op tonnen geschoten,&#8217; stamelt de boordschutter als zijn bevelhebber schreeuwt het vuur te openen. Als hij niet schiet, schiet de vijand een van de Israëlische soldaten buiten de tank dood. Schuld draagt hij hoe dan ook.
Kammerspiel
Maoz&#8217; keuze voor een Kammerspiel in een tank pakt briljant uit. De claustrofobie maakt zijn film vreemd genoeg juist toegankelijk. De situatie in de tank is overzichtelijk. Wat de soldaten niet weten, hoeven wij ook niet te weten, te begrijpen en in context te plaatsen. Om in die chaos van onwetendheid toch voldoende structuur aan te brengen, laat Maoz af en toe de commandant door het tankluik naar binnen zakken. Die vertelt, met zijn natuurlijke overwicht en strenge houding, hoe het zit. Net als bij nieuwsberichten aan het begin van een oorlog lijken zijn bevelen in eerste instantie geruststellend zelfverzekerd. Maar gaandeweg blijken ze steeds minder waard te zijn. Daarnaast maakt Maoz knap gebruik van de walkietalkie, die voortdurend openstaat en ook berichten weergeeft die niet rechtstreeks aan de tankbemanning zijn gericht. Zo horen zij &#8211; en dus wij &#8211; wel iets van wat zich buiten afspeelt.
Tussen de scènes door zweeft de camera soms dromerig door de tank &#8211; die daardoor even iets minder krap lijkt &#8211; of filmt hij de weerspiegelingen en trillingen in de olieachtige plas water die zich op de bodem heeft verzameld. Het zijn korte, onverwachte momenten van verstilling waarbij de buitenwereld eventjes ver weg lijkt. Zo visualiseert Maoz de momenten waarop de gedachten van de soldaten verdoofd afdwalen. Soms kort, tijdens een moment van rust, soms langer, als een soldaat de werkelijkheid mentaal niet meer aan kan en geestelijk afhaakt.
Het sterkste element van Maoz&#8217; stilering van de oorlogservaring vormen de blikken door de zoeker van de boordschutter. Een krappe iris, waardoorheen veel te weinig zichtbaar is. Steeds beweegt deze zoeker, met een zoemend geluid en een klik, waarbij elke beweging een keuze is van de schutter en de filmkijker vanzelf mee gaat denken. Moet de schutter rechts kijken of links? Als hij verkeerd kiest, wordt hij vanaf de andere kant beschoten. De frustrerende beperktheid van zijn blik op de oorlog slaat ook terug op de meekijkende bioscoopbezoeker. Door het kader niet te laten eindigen bij de rand van het filmscherm, maar iets eerder, maakt Maoz voelbaar wat we als kijker doorgaans voor het gemak vergeten: dat elke oorlogsfilm ons een subjectieve uitsnede geeft van een onbevattelijk gecompliceerde en chaotische werkelijkheid.

Kees Driessen

Gerelateerd