<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De schilderijenfluisteraar</h3>
<p>Groots verbeeldt Margriet de Moor hoe kunst de grens tussen leven en dood, en tussen heden en verleden, kan overschrijden. </p>
<p>De schilder en het meisje is een titel die klassiek aandoet. Alsof hij al jaren bestaat, gemunt in de tijd dat literatuur nog als &#8216;litteratuur&#8217; gespeld werd. Wie de roman leest, zal het geen gezochte titel vinden, want het verhaal gaat nu eenmaal over een schilder en over een meisje.</p>
<p>Toch blijft die titel bevreemding wekken. In het nawoord van haar nieuwe roman verklaart Margriet de Moor (1941) dat De schilder en het meisje deels aan hém gewijd is, de schilder uit de titel. Niet geheel, want ook de andere hoofdpersoon die echt bestaan heeft, Elsje Christiaens (&#8216;het meisje&#8217;), deelt in die eer. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In het verhaal zelf en op de achterflap ontbreekt eveneens de eigennaam van de schilder. De Moor noemt opzettelijk wel zijn oudere en jongere collega&#8217;s bij naam en toenaam, onder wie Michelangelo, Titiaan, Van Gogh, maar onze grootste schilder uit de Gouden Eeuw, Rembrandt van Rijn, blijft anoniem. Ze gaat ver in die mystificatie, want Rembrandts zoon Titus wordt aangeduid als &#8216;de zoon&#8217; en van de namen van Rembrandts vrouwen blijft ook weinig heel. </p>
<p>Geestkracht tegenover de feiten, altijd goed. Uit de verhaalde levensfeiten, uit de beschrijving van zijn werken blijkt bovendien zonneklaar om wie het gaat. Door zijn naam achterwege te laten, wil De Moor vermoedelijk duidelijk maken dat het bij haar Rembrandt niet om letterlijkheid gaat, niet om een historische roman over een bekende figuur die in werkelijkheid geleefd heeft. Tegelijkertijd verstrekt ze wel de eigennaam van &#8216;het meisje&#8217;: Elsje Christiaens, een achttienjarige die haar geboortestreek Jutland verruilde voor Amsterdam. Met beklagenswaardige gevolgen: ze raakte berooid, viel in handen van een koppelaarster, sloeg die met een bijl de schedel in, werd gearresteerd, berecht en aan de worgpaal op de Dam openbaar geëxecuteerd. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote>
<p>&#8211; Wat beklijft na al die ellende is een tekeningetje</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Al heeft Rembrandt haar als lijk vereeuwigd, op de calvarieplek waar ze aan de elementen werd overgelaten, toch moest ze te onzent als historisch personage eerst uit de vergetelheid opgediept worden door Geert Mak en nu door De Moor. Als enkel bekendheid De Moors criterium was om de soortnaam te laten prevaleren boven de eigennaam zou een titel als De schilder en Elsje dus ook volstaan. Ware het niet dat de schilder Elsje nooit in levende lijve ontmoet heeft; voor hem was ze niet meer dan een dood meisje, dat hij wilde tekenen op een moment dat hun levens elkaar éven raakten. Door zo&#8217;n titel als De schilder en het meisje te kiezen, benadrukt De Moor het parabelgehalte van haar vertelling, die aldus losgezongen van Rembrandt en Elsje toont hoe de kunstenaar zijn onderwerp vindt, hoe hij zijn eigen sores kan sublimeren in zijn creaties en hoe vereeuwigen in zijn werk gaat. Leve de verbeelding, is de subtekst.</p>
<p><b>Muzikale composities</b><br />Na lezing van De Moors roman houd je een boek in handen waarover je door dicht bij de intrige te blijven in samenvattende zin veel kunt vertellen: over de reden van Elsjes vertrek, haar bootreis, het proces, haar gebrek aan berouw. Over de moeizame omgang van Rembrandt met zijn opdrachtgevers; zijn faillissement; het sterfbed van zijn tweede vrouw, zijn rouw. Maar dan. Bij de meeste romans is het daarna een klein stapje naar de thematiek, die meestal direct voortspruit uit de verhaalgegevens. </p>
<p>Zo niet bij De Moor; op dat vlak is haar vaak omspelend geschreven proza ronduit evasief te noemen. De vogel is alweer gevlogen, met de muziek mee, zoek het zelf maar uit. Want ja, muziek en De Moor. </p>
<p>Als motto &#8211; dus leesaanwijzing &#8211; voor De schilder en het meisje fungeert ditmaal een wereldlijk lied (Mein junges Leben hat ein End) van Jan Pieterszoon Sweelinck, bewerkt door Louis Andriessen. In notenschrift. Ook in de roman zelf wordt heel wat afgezongen, het ene na het andere liedje. De Moor schrijft in haar essaybundel Als een hond een blinde baas (2007) dat ze haar romans en verhalen opzet en beschouwt als muzikale composities. In haar stijl is die muzikaliteit goed merkbaar. Dat zit hem niet alleen in sierlijke, klankrijke zinnen, die tezamen muziek maken, maar ook in verrassende registerwisselingen. Een schout wordt geconfronteerd met het vonnis voor Elsje: eerst aan de paal wurgen tot de dood erop volgt, vervolgens met het door haar gebruikte moordwapen (de bijl) enkele slagen op haar hoofd toedienen, daarna haar lijk aan de galg tentoonstellen, &#8216;om in de loop der jaargetijden door de locht ende &#8216;t gevogelte te worden verteert&#8217;. Zijn gemeenzame reactie: &#8216;Eh&#8230; ik weet niet. Is dat niet een beetje té?&#8217; Zo vermenselijkt De Moor de historie in die verre zeventiende eeuw. Anderzijds staan in haar proza ettelijke dreunende apodictische uitspraken over algemeen menselijke eigenschappen, boude stelligheden over geluk, liefde, de menselijke aard. &#8216;Soms heeft woede een tijdje nodig om warm te lopen.&#8217;</p>
<p><b>Dood en leven</b><br />Twee levens, één ontmoeting. Twee separate melodieën die elkaar eventjes raken, als terloops. Is dat het? Een sleutelpassage tegen het slot geeft daarop antwoord: &#8216;Hij en Elsje. Van bovenaf, vanuit het oog van de vogels die hem verderop, rondcirkelend in de lucht, al wel degelijk in de gaten houden, zullen ze wel klein lijken allebei, en hecht verbonden met elkaar. Van grote afstand naar elkaar toe gereisd. Nu dan dit toneeltje. Ontmoeting van een heel dom meisje en een man die absoluut niet weet wat hij aan moet met zijn verdriet, maar wel weet wat schilderen is. Wat hen verbindt, zit allemaal samengebald in dit moment. Wat is er maar weinig nodig om dit ene moment te laten voortduren, niet even, maar voor altijd. Een krassend pennetje.&#8217; Een sleutelpassage, want de roman waarin in het bestek van één dag twee levenslopen worden verteld, die van de oude schilder en die van het jonge meisje, culmineert in die ontmoeting na haar dood, in een tekening met pen en een met penseel, die Rembrandt op 3 mei 1664 maakte. </p>
<p>Op miraculeuze wijze overschrijdt kunst de grens tussen leven en dood, verleden en heden. De schilder en het meisje leefden in een uiterst gewelddadige tijd. De vrouw van de sappelende schilder stierf aan de pest, die in deze roman de gestalte aanneemt van een derde hoofdpersoon, zoals de storm dat deed in De Moors grote en ook grootse roman De verdronkene. Het meisje sneefde door toedoen van haar medemensen in een grimmige wereldstad, even opgebroken en goor als nu, boordevol migranten. Maar wat beklijft na al de ellende van de schilder en het meisje is een tekeningetje, dat nu in een museum in New York hangt. En deze door de eeuwen hinkstappende en zwierende roman, waarin als hommage aan de traditie gezegd wordt: &#8216;Kunstwerken praten net als mensen onophoudelijk met elkaar.&#8217;</p>
<p>Hoe ze praten, is aan hen en voor mensen niet altijd volledig verstaanbaar, voeg ik daaraan toe. Maar soms hoort een enkeling meer. Zo vormt voor de schilderijenfluisteraar Margriet de Moor Rembrandts celebrerende schilderij Het Joodse Bruidje een onlosmakelijke, intieme eenheid met zijn eerdere, macabere tekeningen van Elsje, zoals dood en leven niet zonder elkaar kunnen en uit elkaar putten.</p>
</p></div>


De schilderijenfluisteraar

Gerelateerd