Roman / De nieuwe Tommy Wieringa
Na lezing van Dit zijn de namen zat ik met iets ongemakkelijks: Tommy Wieringa’s roman waar ik met zo veel goede zin aan was begonnen, liet mij koud. Het lezen was geen karwei of straf, maar niet te vergelijken met zijn eerdere romans Joe Speedboot en vooral Caesarion. Wat heb ik gelezen, vroeg ik mij af. Het verhaal van een uitgebluste drieënvijftigjarige politiecommissaris in de grensstad Michailopol, ergens in een uithoek van het voormalige Sovjetrijk. Deze Pontus Beg onderhoudt een tamelijk illusieloze seksuele relatie met zijn werkster Zita, maar in de loop van het verhaal hervindt hij met hulp van een oude rabbijn zijn joodse identiteit, vindt hij zijn geloof en misschien vindt hij ook God wel. Dat verhaal wordt in het eerste (‘Winter’) van de drie delen van de roman hoofdstukgewijs afgewisseld met de helletocht die een troepje illegale immigranten op de godverlaten steppe maakt. De een na de ander valt af, niks blijft ze bespaard: honger, dorst, groepsprocessen en andere ontmenselijking. In het tweede deel (‘Najaar’) komen die verhalen samen, de middelbare klabak pluist uit wat er precies voor akeligs op de steppe heeft plaatsgevonden en in het slotdeel (‘Voor­jaar’) lezen we een gelukkig einde voor twee van de betrokkenen. Uit, en nog eens uit, want van nawerking – kenmerk van (vitale) literatuur – geen spoor.
Zo makkelijk gaf ik mij niet gewonnen. Ik bladerde terug op zoek naar iets dat aan Caesarion deed denken. De stijl, luidt het antwoord. Wieringa schrijft nog steeds met schwung en binnen het huidige literaire klimaat ‘on-Nederlands’, in die zin dat hij geen beeldspraak schuwt, daar zelfs heel verrassend in is. Ook trakteert hij ons regelmatig op personificaties. Uit zijn koker: ‘Dorst schuimde in zijn mond.’ En: ‘Wel­licht had de nerveuze staatsparanoia van die dagen de woorden van een Chinese wijsgeer over het hoofd gezien.’ Nog een mooie: ‘Zijn schouders zijn een kleerhanger voor het trainingsjasje dat hij draagt.’ Maar vooral leeft Wieringa zich uit in de (sterke) natuurbeschrijvingen: ‘Ver weg, waar honinggeel licht vanachter de wolken viel, dansen stepperollers over het aardoppervlak; doorschijnende bollen velddistel en loogkruid, voortbewogen door de wind. De huizenhoge wielen rolden langzaam over de steppe, vertraagd, droomverschijningen.’
Ja, in natuurbeschrijvingen. Het probleem van deze roman is: afstand. Wieringa verzuimt ons dicht bij zijn personages te brengen en daarmee bij hun problematiek.
Dit zijn de namen is niet dicht op (en ten beste zelfs: onder) de huid van de personages geschreven, zoals zijn twee laatste romans. Zonder die verteltroef is het resultaat ernaar: een vertelling die steriel blijft, ondanks het menselijke leed dat in het vertelde passeert. Met name bij het op de gedragen toon van een zwáár epos verhaalde relaas van die troep uitstervende migranten kreunde ik: kan dat niet wat sneller? Zulks was vast niet Wieringa’s bedoeling, want tegen het slot lezen we over de bijbelse reminiscentie bij deze mozaïsche ‘uitverkorenen’: ‘een groep mensen die in zekere zin de reis van de woestijngeneratie had herbeleefd met niets boven zich dan de lege hemel’.
Gemeenplaatsen
Een keurig lijstje van geciteerde literatuur besluit Wieringa’s roman, die ook om deze reden toepasselijk Dit zijn de namen heet. De schrijver heeft zich ditmaal laten inspireren door Confucius, De Pentateuch met Haftaroth, Juda Halevi, De Nieuwe Bijbelvertaling en Zhuang Zi. We kunnen hem gevoeglijk complimenteren met deze keuze, want in zijn roman zorgt dit uitgelepelde blik parabels en overige wijsheid voor momenten dat er wat te peinzen valt.
Maar Dit zijn de namen wil daarentegen ook als geheel het nodige uitdrukken: gedachten over immigranten, over de eeuwige vragen wie-ben-ik? en wat-bepaalt-wie-ik-ben?
Dat mag, zolang de schrijver zich daarbij niet bezondigt aan een onvergeeflijk taboe: gemeenplaatsen. Ook daar gaat het fout. Wierin­ga’s diender herinnert zich in het begin van de roman een Jiddisch kinderliedje, vervolgens ziet hij de menora uit zijn jeugd voor zich. Verderop schiet hem te binnen dat zijn moeder hem verhalen uit het Oude Testament voorlas. Genoeg om te denken: ‘Hij zou een Jood zijn – nee, hij was er een. Dat was zijn plaats in de wereld, deel van een volk, van een gemeenschap.’
Op die zoektocht naar zijn wortels treft hij gelukkig rabbijn Zalman Eder, het enige personage dat humor in Wieringa’s zwaarwichtige trip brengt. Maar ook de oude rebbe blijft bij Wie­rin­ga steken in stereotypen. Uiteráárd belichaamt die rabbijn onvoorstelbare wijsheid over de menselijke aard, is hij erudiet, geestig, een groot didacticus. Alle rabbijnen die ik ooit ontmoet heb, voldoen aan dit signalement. Waarom geen rabbijn from hell opgevoerd? Op het moment dat de commissaris begint aan de speurtocht naar zichzelf, wordt een niet-deugende rabbijn ten grave gedragen. Erg jammer dat we hem niet hebben mogen leren kennen. Nu moeten we het stellen met een goedgunstig rabbinaal advies als: ‘Ga heen en leer.’
** Tommy Wieringa, ‘Dit zijn de namen’, De Bezige Bij, 304 p., € 19,90

Gerelateerd