‘Geachte heer M.’
Geachte heer M. lost al op de eerste bladzijden de belofte in van een langverwachte, nieuwe Koch – de schepper van Het diner en Zomerhuis met zwembad. Meteen belanden we in het universum van de dubieuze, spannende ik-verteller. Deze hoofdpersoon is geen beschermende vader die morele grenzen overschrijdt en zelfs doodt. Het morele dilemma geldt nu niet het geweten. Het ongemak schuilt ditmaal in het voyeurisme van de ik-persoon, die later Herman blijkt te heten. Herman stalkt om persoonlijke redenen zijn bovenbuurman, de beroemde schrijver M.
Die M. is een Groszschrifsteller op leeftijd, zijn succes is tanende. Jongeren kennen hem niet meer. Wel heeft hij een piepjonge vriendin en een dochtertje. Hij is grotendeels naar Harry Mulisch gemodelleerd. Niet geheel, want in Kochs roman staat hij voor de oude generatie die teert op oude roem en het literair niet meer ‘heeft’. Ongewis blijft daarentegen wie Herman is. Vooralsnog de griezelige buurman, die iets duisters van plan is. Hij verklaart M. nieuw vertelmateriaal te willen aanreiken.
Meteen zie je een roman voor je oprijzen waarin een geheim uit het verleden de schrijver, zijn leven of tenminste zijn werk zal ontwrichten. Koch doseert daarin, hem toevertrouwd. Hij bouwt de spanning op in korte hoofdstukken, geeft niets prijs en houdt ons aangelijnd met voorproefjes. Als Herman ook nog de in Zeeland vakantievierende vrouw en dochter van M. opspoort en tijdens een dreigend onweer in zijn auto krijgt, verwacht je iets ergs. Met die cliffhanger eindigt dat hoofdstuk.
Maar Koch doorbreekt deze lezersverwachting door daarna een lang romandeel te schrijven dat zich decennia daarvoor afspeelt op de middelbare school van de verteller. Scholier Her­man, een buitenbeentje, heeft de hots voor de mooie, manipulatieve Laura. Haar vader is een bekend, grootverdienend, schuinsmarcherend praathoofd van de publieke omroep. Haar moeder ondergaat zijn strapatsen gelaten om ’s avonds met manlief en een glas wijn op de bank een boek te lezen, samen. Laura neemt de klasgenoten, inclusief de zielig bevonden Herman, mee naar hun vakantiehuis in Zeeland – jawel, hetzelfde huis dat M. jaren later zal kopen.
Oud is niet vet
Het verhaal wordt nu niet meer chronologisch verteld, als in Zomerhuis met zwembad. Koch zet daarmee de benauwende deur open, laat zijn stalker en M. even voor wat ze zijn, en toont de altijd vitale wereld van de middelbare school, die in zijn optiek (vanaf Red ons, Maria Montanelli) in het leven is geroepen om van scholieren middelmatige mensen te maken. Dit scholierendeel, waarin de nietigheid en macht van onbeduidende, uitgebluste, tirannieke of te jofele leraren kritisch wordt bezien, heeft als moraal: pubers zijn te leuk, slim, spannend, creatief en levendig voor de mislukkelingen die voor de klas staan. Diezelfde rebelse blik was in het voorafgaande deel gericht op de oudere schrijversgarde van M., op liefhebbers van literaire wandelingen, op bibliothecaressen. Oud is niet vet, kortom. Koch boort een nieuw publiek aan: de Holden Caul­fields van deze tijd, cum suis. Jongeren.
Ook in het Zeeuwse verleden staat het verhaal niet stil. Daar verdwijnt in een sneeuwnacht een leraar. Volgens de verteller een lúl, want behept met pseudo-identificatie, die het als gezinsvader aanlegt met een minderjarige leerlinge. De lezer vermoedt nu een thriller naar beproefd kochiaans recept. Zal vele jaren later, in de zomerstormmiddag, ook M.’s vrouw verdwijnen? Heeft Herman zijn rivaal-in-de-liefde, geschie­denis­l­eraar Jan Landzaat, vermoord? Hoe verhoudt zich dat tot de schrijver die hij stalkt?
Maar nee. Want meer dan een thriller en een verhaal over de grenzen van de moraal, is Geachte heer M. een boek over de mythe van het schrijverschap, het spel met de waarheid in een plot, de verantwoordelijkheid van de schrijver voor leven en dood van personages, de willekeurige beslissingen, romaneske amoraliteit. En over de zwaar drukkende last van ouders voor hun kinderen.
Of de leraar vermoord is
Het lijkt alsof Koch zelf in Geachte heer M. zijn succesvolle procedé in de twee romans die hem internationaal succes brachten onder de loep neemt. De schrijver is almachtig, maar wiens waarheid vertelt hij? Heeft hij het recht om de waarheid te verdoezelen?
Al snel stappen we daarom in deze roman uit het hoofd van de goed doserende thrillerverteller Herman die zijn buurman stalkt. De volgende hoofdstukken hebben andere stemmen. Van scholieren, van de leraar, van de schrijver M., weer van Herman, soms in de ik-vorm, soms spreekt een alwetende verteller. De roman raakt zodanig uit balans dat als eerste de suspense wegebt. Dat roept de vraag op wat meesterplotter Herman Koch na dat strakke begin bezielde. Hij breekt met de thrillerachtige inzet om lang uit te wijden over de onderlinge psychologie binnen een smartphoneloze schoolvriendengroep. Prachtig gedaan, daar niet van, maar de lijn met M. en zijn stalker wordt daarmee te dun. Dat de Zeeuwse scholierenbelevenissen in latere hoofdstukken nog eens herhaald worden in het relaas van leraar Landzaat, laat de roman nog meer verwateren. Natuurlijk, die repetitie is nodig voor het spel met de mogelijke interpretaties van de waarheid, maar de waarheid is lang niet meer zo boeiend als in het begin. Of de leraar vermoord is of zelf verdween, is bij zo’n onbeduidend personage van minder belang, het maakt niet meer zoveel uit en de verdachte Herman is in zijn verleden als scholier veel interessanter dan in zijn huidige hoedanigheid als dadenloze stalker.
Er zit meer in Herman de scholier. Hij kondigt al in zijn gedrag de nieuwe digitale tijd aan, door met lak aan privacy en moraal te filmen wat hij ziet. Zijn film heeft vast niet zomaar de titel Het leven voor de dood, een verwijzing naar Louis van Gasterens gelijknamige documentaire uit 1983 over de destructieve kunstenaar Hans van Sweeden. En juist die onconventionele Herman-de-scholier, die drama belooft binnen Kochs roman, eindigt tegen het slot als een schaduw van M. In de zwakste hoofdstukken begeleidt Herman hem naar het Boekenbal. Die begeerde wereld wordt voor de niet ingevoerde lezer schools inzichtelijk gemaakt. Wat daaruit beklijft, is de aloude litanie van een geblaseerde schrijver. Jammer. Dat stuk slaat de roman uit het lood. Zeker als ‘Mulisch’ (M.) en ‘Cees Nooteboom’ (N.) met elkaar gaan vechten. De reden waarom overtuigt niet. De oudjes matten vooral omdat Herman Koch iets af te rekenen heeft, lijkt ’t nu. Onbegrijpelijk. Koch heeft internationaal meer bereikt dan veel vaderlandse collega’s en juist hij keert naar de grachtengordel voor een kleine ravage, die zijn roman schaadt.
Na het Boekenbal wordt de roman grofmazig afgedicht. Te veel losse eindjes, veel blijft onduidelijk, zelfs rond een als ontknoping bedoelde herinnering tijdens een comatoestand, tja.
Misschien kan deze roman nog het best worden bezien als een antwoord op de Amerikaanse recensie van Het diner waarin Koch als amoreel en discriminerend is neergezet. Welnee, zegt Geachte heer M., het schrijverschap is geen misdaad, geen rechterlijke macht of morele instantie. Het is menselijke drift, toeval, feitjes en geknutsel met alle onbetrouwbare kanten van een verhaal.
Nee
Herman Koch, ‘Geachte heer M.’, Ambo/Anthos, 430 p., € 22,95

Gerelateerd