Fotodocument / De collectie Vrolik
Twee weken voor de publicatie van Charles Darwins The Origin of Species, op 10 november 1859, overleed de Amsterdamse anatoom Gerardus Vrolik. Tijdens zijn lange leven verzamelde hij samen met zijn zoon Willem duizenden preparaten van mensen en dieren. Hij exposeerde ze op de benedenverdieping van zijn huis aan de Amstel 218. Buitenlandse medici die Amsterdam aandeden, wipten er graag aan om het rariteitenkabinet te bewonderen. De Vroliks hadden een speciale voorliefde voor misvormingen, zoals een zesvingerige hand. Ze meenden dat dergelijke afwijkingen inzicht gaven in het functioneren van de vormkracht, de stuwende kracht die ze verantwoordelijk achtten voor de ontwikkeling van een organisme.
Gerard Vrolik, oud-geneesheer van de stad Amsterdam en rustend lid van de Koninklijke Akademie der Wetenschappen, zou gewoonlijk door de secretaris van de Akademie zijn herdacht. Maar dat was zijn eigen zoon Willem, en die vond het niet kies een elegie voor zijn vader te houden. Zijn plaatsvervanger vertelde in de vergadering van 7 januari 1860 dat de liefde voor de natuur al vroeg in Gerard was ontwaakt, toen hij &#8216;zich als knaap in eenen tuin zijns vaders buiten de stad verlustigde&#8217;. Hij memoreerde dat Vrolik in zijn eerste academische geschrift uit 1795 de stelling verdedigde dat &#8216;de Mensch, door zijn ligchamelijke inrigting voor den opgerigten stand en gang gevormd en bestemd is&#8217;. Meer dan zestig jaar later was die gedachte nog altijd actueel, vond de spreker, al had &#8216;jagt op het vreemde&#8217; mensen de dwaasheid ingegeven het anders te zien. In deze denkbeelden over voorbestemming van vader Vrolik en degene die de lof van hem zong, was nog geen spoor van de evolutiegedachte te ontwaren.
Butskop
Slechts vier jaar later volgde Willem zijn vader naar het hiernamaals. Het &#8216;levensberigt&#8217; waarin hij werd herdacht, prees zijn godvruchtige en vaderlandslievende karakter. Bij het uitbreken van de Belgische opstand in 1830 voelde hij zich, toen hoogleraar in Groningen, geroepen &#8216;de stille oefeningen van het boekvertrek met de hantering der wapens&#8217; te verwisselen. Na zijn terugkeer uit dienst gaf hij aan de Athenaeum Illustre, de voorloper van de Universiteit van Amsterdam, onderwijs in de anatomie, de gerechtelijke geneeskunde en de natuurlijke geschiedenis van het dierenrijk. In die historie zag ook Willem nog geen evolutie, al lag het idee binnen handbereik. In een publicatie over de butskop, een dier uit de familie van de spitsneusdolfijnen, vergeleek hij de halswervels van het dier met die van een mensenfoetus met acranie, een afwijking waarbij de hersenen zich niet ontwikkelen. Hij kwam tot het inzicht dat de mens in embryonale stadia overeenkomsten vertoonde met lagere diersoorten. De gedachte dat soorten uit elkaar zijn ontstaan, was dus niet ver weg, maar hij wilde er niet aan. Het dierenrijk bestond in zijn ogen uit een door God geschapen, onveranderlijke soortenrij. Laurens de Rooy, de conservator van het nu in het AMC gehuisveste Museum Vrolik, ziet dat als de reden dat alle schepselen Gods evenredig in de verzameling van de Vroliks zijn vertegenwoordigd. Uilen en kameleons hebben net zo goed hun plekje als zoogdieren en mensen.
Rasechte Darwinianen
Na het overlijden van vader en zoon Vrolik dreigde de collectie verloren te gaan. Een speciale commissie uit de Amsterdamse burgerij vond in 1865 de middelen om de verzameling naar het Athenaeum Illustre over te brengen. In de laatste decennia van de negentiende eeuw ontfermden twee Duitse hoogleraren anatomie &#8211; Max Fürbringer en Georg Ruge &#8211; zich erover. Zij breidden de verzameling in een nieuwe richting uit. Ze waren rasechte darwinianen uit de school van Ernst Haeckel, de Duitse zoöloog en filosoof die het werk van Darwin populariseerde. Haeckel meende dat om de evolutionaire stamboom te ontrafelen het voldoende was een vergelijkende studie naar de vormontwikkeling van de embryo&#8217;s van diverse diersoorten te maken. Vanuit dat oogpunt brachten de Duitsers ook embryo&#8217;s in alle ontwikkelingsstadia bijeen. De meerval met zijn dooierzak is daar een mooi voorbeeld van.
Beide Duitsers vertrokken voor 1900 naar het buitenland. De nieuwe Amsterdamse hoogleraar anatomie Louis Bolk nam de collectie onder zijn hoede. Bolk geloofde wel dat soorten uit elkaar kunnen ontstaan, maar werd in de loop der tijd steeds sceptischer over het darwiniaanse idee dat de evolutie blind is en natuurlijke selectie de meest kansrijke aanpassingen eruit vist. &#8216;Als drijfkracht voor de hooger ontwikkeling der menschheid, heeft voor mij de strijd om het bestaan niet de minste beteekenis,&#8217; zei hij in 1918 tijdens zijn rectorale rede op de dies natalis van de Universiteit van Amsterdam.
De Amsterdamse anatoom bedacht zijn eigen evolutietheorie. De mens is een foetale aap, meende hij. Tot dat inzicht was hij gekomen na jarenlang onderzoek aan zijn eigen verzameling &#8211; vooral zijn grote collectie apen- en mensenschedels. Na het aanschouwen van het onbehaarde lijfje van een bijna voldragen foetus van een chimpansee wist hij het zeker: in de mens hield de ontwikkeling halt, die bij mensapen verder doorgeschoten was.
Bolks theorie vond niet echt brede navolging. Maar in zijn bedenkingen bij Darwin stond hij allerminst alleen. &#8216;Na 1900 kalfde ook in Nederland de aanhang van het darwinisme af,&#8217; zegt Laurens de Rooy, die werkt aan een proefschrift over de Nederlandse anatomie in de periode 1860-1940. &#8216;In de evolutie op zich zag men nog wel iets, maar niet in Darwins mechanisme van de natuurlijke selectie. Men vond het maar een kille theorie.&#8217; Rond de tijd van Bolks overlijden in 1930 stopten de anatomen met het beschrijvende onderzoek naar de evolutionaire stamboom, waarvoor het hebben van een grote verzameling nodig was. Tot na de Tweede Wereldoorlog waren er onder biologen en anatomen weinig aanhangers van de natuurlijke selectie, constateert De Rooy. &#8216;Pas in de jaren vijftig, nadat de evolutietheorie gekoppeld was aan de genetica, stond Darwins kernidee volop in de schijnwerpers.&#8217;
In november verschijnt een boek over de collectie Vrolik met foto’s van Hans van den Bogaard en teksten van Laurens de Rooy, Annet Mooij, Luuc Kooijmans en Roelof Jan Oostra.

Tomas Vanheste

Gerelateerd