15-12-2007
Door Robert van de Griend en Kim Wannet

Er waart een virus door Nederland. Van De Lama’s tot Geenstijl.nl, alles moet leuk en brutaal zijn wil het scoren. De nationale lamaficering is een feit. Hoe blij moeten we zijn met deze trend?

Een magere jongen met een donkere, loden jas loopt door een seksshop. ‘De meest gedownloade filmpjes op internet zijn nog altijd pórnofilms,’ zegt hij, terwijl hij brutaal in de camera kijkt. ‘Toch heerst er nog een onwijs tabóé op.’ De camera zwenkt naar een dvd met de titel Fucking Assholes 3. ‘Porno kijken in het openbaar,’ zegt de jongen dan. ‘Iedereen wil het, maar niemand doet het. Behalve ik!’

Het beeld verplaatst zich naar een rijdende trein. In een tweedeklas coupé zit de jongen van daarnet met een laptop op schoot. Terwijl het treinraam zich vult met poldergroen en randstadbruin, wordt op zijn beeldscherm een brunette hardcore genomen door een getatoeëerde spierbonk. Een medepassagiere wendt gegeneerd haar hoofd af. Anderen beginnen te klagen of verlaten de coupé. De jongen houdt zich van de domme, en werpt de kijkers van 101, het digitale kanaal dat ook op Nederland 3 uitzendt, onderwijl schalkse blikken toe.

‘De conclusie is duidelijk,’ rondt hij het item af. ‘Niet iedereen was er even blij mee. Op porno kijken in het openbaar heerst nog een onwijs taboe.’ Om te eindigen met: ‘Maar ik vond het in ieder geval echt heel lekker!’

Graf gepimpt
Het Nederlandse medialandschap kent een onstuitbare opmars van twintigers en dertigers die ‘leuk!’ en ‘brutaal!’ op het voorhoofd hebben staan. Goedgebekte types die met regels en mores spelen, onbeschaamde vragen stellen en met gewaagde experimenten het noodlot tarten. Soms levert dat verfrissend en grensverleggend amusement op. Vaker verzanden enthousiaste pogingen om vernieuwende programma’s en rubrieken te maken in puberale middelmatigheid. Dan ademt alles ‘kijk eens wat ik durf!’ En blijven kijkers en lezers achter met de vraag voor wíé dit nu leuk was: voor hem of voor de maker?

In de duizenden huisgemaakte filmpjes op YouTube, en op populaire weblogs als Geenstijl.nl, Retecool.com en Volkomenkut.com was leuk en brutaal al een tijdje de norm. In de hoop op een kijkcijferknaller als het BNN-programma De Lama’s staan nu ook omroepen en dagbladen in de rij om leuk en brutaal een podium te bieden.

Deze zomer zorgde het MTV-programma 6pack voor opschudding in het Groningse Beerta. Twee presentatrices hadden er een graf ‘gepimpt’ met goudverf, bloemenslingers en waxinelichtjes. Tot groot verdriet van een inwoner van Beerta, die de laatste rustplaats van zijn overgrootouders bezoedeld zag. Het gemeentebestuur zag af van een aanklacht, toen de 6packers beloofden het graf in oude staat te herstellen. Het plan om Beerta ‘leuker te maken’ was daarmee mislukt, maar had wél twee nieuwe filmpjes opgeleverd.

6pack wordt gemaakt door productiemaatschappij CCCP. Nog niet zo lang geleden bestond het Amsterdamse bedrijf uit twee man en een paardenkop en kwam het zelden verder dan de secretaresse van een omroepdirecteur. Vandaag de dag houdt CCCP kantoor in een monumentaal grachtenpand en verkoopt het televisieformats bij de vleet. Voor de VPRO maakte het bureau het satirische programma Draadstaal en de anti-talkshow De staat van verwarring, waarin PvdA-prominent Klaas de Vries de vraag kreeg voorgelegd: ‘U heeft uw baard laten staan. Wat gaat er nog meer staan?’ Voor de RVU maakte het Dubbel en Dwars, waarin de olijke tweeling Wendy en Dianne Nederlanders onder de neus wreef ‘te geil’, ‘te christelijk’ of ‘te gezond’ zijn. En voor Talpa maakte het Nox, een experimenteel nachtkanaal waar deelnemers hun eigen begrafenis konden bijwonen.

‘Wij streven naar vernieuwing en originaliteit,’ zegt creatief directeur Mattias Schut. ‘Er zijn al genoeg programma’s die gemakzuchtig gemaakt worden.’
CCCP opereert ‘op het snijvlak van entertainment en journalistiek,’ zeg Schut. ‘Ik geloof dat journalistiek steeds subjectiever wordt. Vroeger moest een journalist hoor en wederhoor plegen. Maar als hij nu een mening wil geven, dan kan dat. Het wordt zelfs door kijkers op prijs gesteld. Kijk maar naar RTL Boulevard en de campingreportages van Gordon.’ Voorwaarde voor een geslaagd CCCP-programma is dat het een ‘ervaring’ teweegbrengt. ‘De weg naar het doel is daarbij belangrijker dan het doel op zich,’ zegt Schut. ‘Bij 6pack hadden we ooit het item “Ontdek je gekje”. Daarin gingen we in gemeenten op zoek naar de dorpsgek. De zoektocht nam altijd het grootste deel van het item in beslag. Als we hem eenmaal hadden gevonden, hadden we vaak een leuk gesprek van vijf minuten, maar dat was niet de essentie.’

Om het publiek in de ervaring te laten delen, worden de CCCP-programma’s gepresenteerd door mensen met wie de kijker zich kan identificeren. Een essentieel ingrediënt voor televisie waarin de ervaring van de presentator centraal staat en niet, zoals we gewend waren, die van zijn gasten. ‘De nieuwe lichting presentatoren is heel toegankelijk. Geen modellen, maar mensen zoals jij en ik. Mensen met gebreken, met een mening. En met emoties, die we zo goed mogelijk in beeld brengen. Dan maak je authentieke televisie die je raakt.’ Sophie Hilbrand, thans het kijkcijferkanon van BNN, begon haar televisiecarrière bij 6pack. Hilbrand is hét voorbeeld van een authentieke presentatrice, zegt Schut. ‘Sophie zul je ook gewoon met een brakke kop op tv zien. Als ze een vlucht maakt met een F16, kotst ze haar hele masker vol en is ze niet bang om dat te laten zien. Wanneer heb jij Linda de Mol voor het laatst zien kotsen op televisie?’
Mattias Schut wil liever niet in één adem worden genoemd met andere makers. ‘Ik geloof,’ zegt hij, ‘dat CCCP een van de weinige partijen is die tijd, geld en energie stoppen in nieuwe, verfrissende ideeën.’

Uit gesprekken met makers van op het oog vergelijkbare programma’s en rubrieken blijkt dat het gevoel van uniciteit breed gedeeld wordt. De meerderheid past ervoor te worden ingedeeld in een trend. Toch vallen telkens dezelfde woorden: frisheid, beleving, authenticiteit en humor.
‘Beleving is heel belangrijk,’ zegt Fanny van de Reijt van de rubriek ‘Fanny en Alma’ in Het Parool. ‘Daarom schrijven we er bij interviews altijd bij hoe we ons voelen.’

‘Mensen noemen ons vaak brutaal,’ zegt BNN-voorzitter en programmamaker Patrick Lodiers. ‘Maar wat wij doen, is normaal. De rest van Hilversum is vaak gewoon saai.’
‘Wat wij doen, moet emotie opwekken,’ zegt hoofdredacteur Dominique Weesie van Geenstijl. ‘Of het nu een lach, een traan of woede is.’

‘Dat ik zoveel humor gebruik,’ zegt voormalig lid van de Jakhalzen Isolde Hallensleben, ‘moet je vergelijken met een moeder die van een lepel een vliegtuigje maakt. Je krijgt de inhoud er een stuk makkelijker in.’

Ludieke acties
De makers zijn stuk voor stuk exponenten van een tijd waarin de belevingseconomie tot alle segmenten van de samenleving is doorgedrongen. Net zo goed als consumenten meer willen betalen voor een kopje koffie direct aan het San Marcoplein, dan voor diezelfde koffie één straatje verderop, en dat de rondleiding door de Heineken-brouwerij meer bezoekers trekt sinds die de Heineken Experience heet, worden ook programma’s en rubrieken beter verteerd als ze een ervaring teweegbrengen. De makers van nu voelen dat feilloos aan en zorgen ervoor dat thuis op de bank iets gebeurt.

De beleveniseconomie kwam van de grond toen eind jaren tachtig kerk en overheid buiten de deur waren gezet en de markt vrij spel kreeg. ‘De klant werd koning, en gevraagd naar zijn wensen kon hij niet meer verzinnen dan: doet u mij maar instant geluk,’ zegt emotiepsychologe Susanne Piët, die verschillende boeken over de belevingseconomie publiceerde. Werd geluk in de jaren negentig gedefinieerd als een enkele reis Hedonia, inmiddels wil de westerse mens vooral iemand zijn. ‘We willen ons allemaal onderscheiden,’ zegt Piët. ‘Desnoods door ons af te zetten tegen anderen.’ De huidige generatie televisiemakers laat dat volgens de psychologe in uitvergrote vorm zien. Ze bespeurt één grote zoektocht naar authenticiteit, met de nodige gevolgen. ‘Omdat de jaren tachtig en negentig zo vreselijk politiek correct waren, wordt ongepolijste eerlijkheid nu aangezien voor authentiek gedrag. En authenticiteit wordt ook benaderd via de verheerlijking van de schoonheidsfout. De enorme neusgaten van Filemon Wesselink zijn een pluspunt geworden, daar mag ie nooit meer iets aan doen.’

Piët ziet dat de nieuwe makers zich vooral proberen te onderscheiden door de held te spelen, in het BNN-programma Try Before You Die bijvoorbeeld. ‘Ze hebben een grote hang naar nieuwe ervaringen en het verleggen van fysieke en geestelijke grenzen.’ Die prikkelzucht wordt volgens Piët mede gevoed door de roerige tijden waarin we leven. ‘Er is een collectieve angst dat ons allerlei verschrikkelijks boven het hoofd hangt. Mensen gaan op zoek naar prikkels om die energie kwijt te raken. In psychotherapie heet dat flooding: iemand met een angst een concreet angstobject aanbieden om te kunnen genezen. Bij de nieuwe lichting makers zie je dat ze taboes doorbreken, louter om aan hun eigen prikkelbehoefte te voldoen, en aan die van de kijker die het allemaal meebeleeft.’

Dat brutaliteit en beleving bij veel van deze makers hand in hand gaat met leuk doen, is volgens humorsociologe Giselinde Kuipers typisch Nederlands. ‘Onze humor leent zich daar goed voor omdat die harder en scherper is dan gemiddeld,’ zegt Kuipers, die internationaal vergelijkend onderzoek deed naar humorbeleving. ‘Bovendien moet in Nederland alles leuk. We willen niet te moeilijk doen, ons niet te veel laten voorstaan op expertise. Ik geloof dat er geen ander land is waar het bijvoorbeeld zo belangrijk is dat onderwijs leuk is. Dat hoort bij onze egalitaire samenleving: als jij maar niet denkt dat jij beter bent dan ik. Humor wordt gebruikt om afstanden te verkleinen.’ Humor heeft in Nederland ook veel status, zegt Kuipers. ‘Cabaretiers worden hier in talkshows uitgenodigd. Het volk krijgt hier stemadvies van Freek de Jonge. Dat is tamelijk uniek.’

De combinatie van humor en brutaliteit manifesteert zich volgens de sociologe in versterkte mate in tijden waarin de jongerencultuur dominant is. Kuipers constateert een parallel tussen de huidige trend en een beweging begin jaren zeventig. ‘Toen kreeg humor ook een belangrijke rol in allerlei vormen van opstandigheid. Dat zag je bij ludieke acties en het cabaret van Neerlands Hoop en Don Quishocking. Het is een manier om rebellie om te zetten in iets performatiefs waarmee je mensen kunt bereiken.’ Kuipers ziet wel belangrijke verschillen: ‘De huidige trend is veel duidelijker commercieel ingebed. Het voelt als een zoektocht om bepaalde doelgroepen te bereiken, in navolging van successen als BNN en Jackass.’ Ook inhoudelijk wijkt de huidige trend af. ‘Het is nu meer vorm dan inhoud. Het is postmoderner, ironischer. We nemen niets meer echt serieus.’ Dat de publieke omroep zich massaal op het genre heeft gestort, noemt Kuipers het Kennedy-mechanisme, naar de historicus James Kennedy. ‘De Nederlandse elite is eerder dan andere elites bereid door de knieën te gaan voor wat ze denkt dat het volk en met name de jeugd wil. Omdat ze met haar tijd wil meegaan. Dat zie je ook bij de publieke omroep. Als die denkt dat het publiek iets commercieels wil, dan krijgt het dat.’

Chef humor
Het is donderdagochtend als de redactie van De Nieuwste Show vergadert. De redacteuren spuien onderwerpen voor de uitzending van die avond. Al snel is er overeenstemming over de nieuwskeuze. De toename van cocaïnegebruik, de verzekeringpolis voor homoseksuelen en de atlete die zich tot man wil laten ombouwen, zullen zeker aan bod komen. Alleen over het hoofdonderwerp ontstaat discussie. Wordt het de arrestatie van Joran van der Sloot, of het voorstel van Hans Wiegel om de VVD op te heffen? ‘Wiegel roept altijd maar wat,’ zegt een nieuwsredacteur. ‘Bij Joran is het risico op flauwe Antillianengrappen erg groot,’ zegt de chef humor. Het wordt Wiegel. Voordat de tekstschrijvers aan de slag gaan, wordt eerst de uitzending van de vorige avond geëvalueerd. ‘Wie heeft er gekeken?’ vraagt de eindredacteur. Het blijft stil. ‘Nou, dan heb je niks gemist.’

De verwachtingen over De Nieuwste Show waren hoog gespannen. Het samenwerkingsverband van BNN en NPS moest de Nederlandse variant worden van het satirische programma The Daily Show, dat in Amerika miljoenen kijkers trekt. En het moest een dagelijkse nieuwsvoorziening worden voor een doelgroep die liever RTL Boulevard opzet dan het Journaal. Een nobel streven. Maar vooralsnog komen de voornemens maar moeilijk uit de verf. Het programma trekt slechts 200.000 kijkers.

‘Bij voorbaat zou ik willen zeggen: sorry.’ Zo opent tekstschrijver Pieter Jouke ’s middags de vergadering waarin de grappen worden doorgenomen die tot dan toe zijn verzonnen. Als Jouke zijn materiaal voorleest, blijken excuses zeker niet misplaatst. Zijn Joran van der Sloot-grap ‘You wanna go Holloway?’ is nog de beste uit het rijtje. Ook de vondsten van zijn collega’s, onder wie twee voormalig tekstschrijvers voor het moppentappende konijn Ab Normaal, zijn niet om dubbel van te liggen. ‘Het cocaïnegebruik is gestegen. Zou dat lekker zijn, zo’n stijgende lijn?’ luidt er een. Een andere gaat zo: ‘Wilders laat weten dat hij zich in geen honderdduizend jaar bij de nieuwe liberale beweging wil aansluiten. Alsof hij honderdduizend jaar zal leven. Twee jaar is al heel wat, met zijn uitspraken.’

Presentator Patrick Lodiers erkent dat De Nieuwste Show ‘nog veel progressiemogelijkheden’ kent. ‘Hans Teeuwen of Theo Maassen waren misschien betere grappenmakers geweest. Maar ik vind het ook prettig om nieuw talent een kans te geven.’ Bovendien, zegt Lodiers, als je niks probeert, weet je zeker dat het niets wordt. ‘Waarom hebben die jongens van Dit was het nieuws nooit een dagelijks programma gemaakt? Bang om te mislukken?’

Blanke bozemannentoon
De vernieuwingsdrang onder de jongste generatie makers heeft het medialandschap hier en daar behoorlijk opgefrist. Vooral BNN heeft daaraan bijgedragen. Met programma’s als Couscous en Cola, Over mijn lijk en De grote donorshow heeft de omroep aangetoond dat televisie leuk en brutaal kan zijn zonder leeg en schreeuwerig te worden. Ook Spuiten en Slikken mag een welkome toevoeging aan het televisieaanbod heten. Maar veel andere programma’s en items in het totale aanbod van ‘leuk en brutaal’ zijn minder geslaagd in hun opzet. Wie dat hardop zegt, wordt door sommige makers onmiddellijk in de hoek gezet als ‘niet de doelgroep’ of ‘te oud’. Wie kritiek uit op weblogs als Geenstijl, kan wachten op commentaar: ‘Kan die man geen nekschot krijgen?’ Maar wat te denken van het filmpje op Geenstijl, waarin nietsvermoedende meisjes onder hun rok werden gefilmd? Van het BNN-programma Kebab TV, waarin gasten vragen kregen voorgelegd als: ‘Wie is er geiler: Katja of Yolanthe?’ Of van de actie van Spunk, het internetmagazine dat tot voor kort ook in NRC Handelsblad publiceerde, om mensen op straat te laten kiezen tussen T-shirts met de teksten ‘Beatrix is een hoer’ en ‘Alle moslims zijn geitenneukers’? Ideeën die misschien nét iets meer aandacht hadden verdiend.

‘Veel van dit soort dingen komen voort uit: niet te veel nadenken, gewoon doen en maar zien wat het wordt,’ zegt Alma Matthijssen van Fanny en Alma. ‘Dat is een heel leuke manier van werken,’ valt Fanny haar bij. ‘Het risico is dat het eindresultaat tegenvalt, maar dat geeft niet.’ Het tweetal vult wekelijks twee pagina’s in Het Parool met portretten van vreemde vogels, en verslagen van kampeeruitjes in de binnenstad van Amsterdam. Ook mogen ze graag BN’ers vragen stellen als: ‘Houdt u van kaas?’ Fanny: ‘Vooral onze eerste verhalen waren de ene week erg goed, en de andere week zulke bullshit dat we ze bijna niet konden afdrukken.’ Alma: ‘Wat je bij veel nieuwe makers ziet is dat ze een allergie hebben voor visie. Voor ons geldt dat ook. Visie is een vies woord.’ Fanny: ‘Al is helemaal geen visie hebben natuurlijk weer een visie op zich.’ Patrick Lodiers beaamt dat bij BNN het enthousiasme het nogal eens wint van de kritische reflectie: ‘Wij zeggen sneller: ja, dat gaan we doen. Je kunt een idee ook kapot lullen, dan heb je niks.’

Als het over kwaliteit gaat, hanteert creatief directeur van CCCP Mattias Schut zijn eigen maatstaf. ‘Bij kwaliteit gaat het erom of de authenticiteit oprecht is,’ zegt hij. Bestaat er dan zoiets als onoprechte authenticiteit? Jazeker, zegt Schut. ‘Als een producent tegen een presentator roept: wees maar lekker jezelf, wees maar lekker brutaal. Dan noem ik dat onoprechte authenticiteit.’

Authenticiteit lijkt een rekbaar begrip. Sommige nieuwe makers kunnen het aan en uit zetten. Anderen herhalen zichzelf zo vaak, dat wat ooit oorspronkelijk gedrag was, nu een kunstje is geworden. De naïviteit van Fanny en Alma is ‘extra dik aangezet’, zegt Fanny. De blanke bozemannentoon van Geenstijl is een ‘gekozen vorm’, zegt Dominique Weesie van Geenstijl. ‘Alsjeblieft zeg, anders zouden we wel heel zwartgallig zijn.’ Als Filemon Wesselink aanschuift in De wereld draait door om zijn nieuwe programma te promoten, komt hij opeens niet over alsof hij net uit het ei is gekropen. En hoe authentiek is het als Vivienne van de Assem, een keurige presentatrice van kindertelevisie, als sidekick in De Nieuwste Show grappen van een autocue voorleest als: ‘De nieuwe liberale beweging zal heel liberaal zijn in het wegsturen, oppakken en verbranden van illegalen’?

Over humor valt te twisten. Kijken er wekelijks anderhalf miljoen mensen naar De Lama’s, in stand-up comedy café Toomler, thuisbasis van Jan-Jaap van der Wal en Raoul Heertje, staat ‘lama’ inmiddels synoniem voor flauwe grap. Toch valt over humor meer te zeggen dan alleen dat het een kwestie is van smaak. De wereld van de grap kent ongeschreven regels waaraan de maker zich moet houden.

Pik nooit materiaal van een ander, luidt er eentje. Niet zomaar kreeg De Nieuwste Show de wind van voren toen bleek dat twee gemaakte grappen al dan niet bewust afkomstig waren uit het repertoire van cabaretiers Micha Wertheim en Jandino Aspiraat. Nog een regel: lach nooit te hard om je eigen grappen. De lama’s schieten voortdurend om zichzelf in de lach. ‘Robert Jensen vindt zichzelf veel te leuk,’ zegt humorsociologe Giselinde Kuipers. ‘Dat werkt tegen hem.’ Tenslotte is het van belang dat wie grappig wil zijn, ook echt grappig is. Toen Vrij Nederland een bezoek bracht aan een opname van Jensen!, werd er beduidend minder gelachen dan tijdens de uitzending twee dagen later. Met een lachband en creatief knip- en plakwerk bleken de pijnlijke stiltes opgevuld.

Ook zijn veel programma’s niet zo grensverleggend als de makers zouden willen. Begrijpelijk in een tijd waarin nog weinig heilige huisjes overeind staan.
Porno kijken in de trein lijkt een taboe waar menig brainstormsessie van de 101-redactie aan vooraf is gegaan. Het alternatief is: dezelfde taboes doorbreken als je collega’s. Er zijn in dit genre niet veel presentatoren te vinden die niet een BN’er naar zijn favoriete standje hebben gevraagd, of een joint voor de camera hebben opgestoken.

Verwarring
‘Brutaliteit moet een middel zijn,’ zegt cabaretier en filmmaker Hans Teeuwen. ‘Geen doel op zich.’ Teeuwen ziet bij veel nieuwe makers verveling in plaats van werkelijke interesse in wat zich onder de oppervlakte bevindt. ‘Ischa Meijer was ook brutaal, liet mensen niet uitpraten, viel aan. Maar hij was tegelijkertijd intelligent, scherp, oprecht ongeduldig en op zoek naar een reactie die verder ging dan de geijkte antwoorden in een televisie-interview.’ Bovendien, zegt Teeuwen, ontbreekt bij een deel van deze makers de innerlijke noodzaak. ‘De Amerikaanse komiek Andy Kaufman is het beste voorbeeld van iemand die dat wel had. Die deed jarenlang worstelwedstrijden met vrouwen, en won dan ook nog, met grote publieke verontwaardiging tot gevolg. Hij zong het nummer “I Trusted You” zó onbeschrijfelijk slecht, ging daar schaamteloos lang mee door, om vervolgens de consequenties te dragen van het voor lul staan. Kaufman gaf niet om succes, hij deed dit omdat hij het móést.’

Veel van de nieuwe programmamakers zijn volgens de cabaretier te gemakzuchtig. ‘Met brutaliteit creëer je verwarring. Daardoor ontstaat een nieuwe, onverwachte situatie. Dan is het aan de maker om het heft in handen te nemen en iets spannends te laten gebeuren in de ruimte die je tot stand hebt gebracht. Als dat alleen een belediging is, is dat saai. En als je je afhankelijk maakt van de reactie van het publiek, dan levert dat vaak niets op.’ Teeuwen haalt de schrijver Norman Mailer aan die in de documentaire Inside Deep Throat zei dat hij begin jaren zeventig nog dacht dat porno een serieus te nemen kunstvorm werd. ‘Dat is het nooit geworden, omdat de sensatie van neukende mensen al genoeg was. Iets vergelijkbaars zie je bij dit genre televisie. Het verschaft zoveel prikkels aan de kijker, dat je je als maker niet snel gedwongen voelt om beter na te denken over kwaliteit, omdat er toch wel gekeken wordt. Ik zie binnen dit genre, behalve de De grote donorshow, dan ook weinig dat tijdloos is.’

Vraag: waarom krijgt het ‘leuk en brutaal’-genre zoveel ruimte? Antwoord: omdat het vaak erg goed scoort. Hilversum heeft er het recept in ontdekt om de massaal weggelopen jonge kijkers achter hun computer vandaan te lokken. Ook dertigers die in de weinig uitdagende huisje-boompje-beestjefase van hun leven zitten, kijken er graag naar. Kern van het succes is de belofte van spannende televisie, ook al wordt die lang niet altijd waargemaakt. Zal Filemon Wesselink het overleven als hij in Try Before You Die als menselijke kanonskogel wordt afgeschoten? Hoe grof zullen de moslimgrappen worden als Geert Wilders op bezoek komt bij De Lama’s? De nieuwsgierigheid van de kijker wordt nog eens versterkt doordat het lijkt alsof de makers zelf ook niet weten hoe het zal aflopen. Van Try Before You Die gaat geen uitzending voorbij of een presentator roept uit: ‘Ik schijt zeven kleuren!’

‘Leuk en brutaal’ heeft een eigen plek op de Nederlandse televisie verworven. Het nieuwe zenderprofiel van Nederland 3 – voor jongeren en iedereen die zich jong voelt – had zo uit het handvest van de brutale programmamaker kunnen komen. ‘Het net moet prikkelen, uitdagen en laten lachen. Het is een platform voor eigenzinnigheid en vernieuwing. En laat televisie maar eens gedurfd zijn, op de grens of in ieder geval anders dan anders!’

Een bijkomende verklaring voor de grote hoeveelheid leuk en brutaal ligt in de wezenlijke verandering in de wijze waarop televisie wordt gekeken. ‘Mensen moeten binnen tien seconden kunnen herkennen naar welk genre televisie ze kijken,’ zegt hoogleraar mediastudies Irene Costera Meijer, ‘anders zappen ze door’. Die herkenning verloopt via maniertjes of een toon, in dit geval de ‘lefgozertoon’. Costera Meijer: ‘Die wordt nu overal aan toegevoegd om het signaal af te geven: dit is voor jongeren. Zelfs als de inhoud van een programma daar niet per se om vraagt. Je zag dit ook bij de oude VPRO, die overal een zuur kritisch toontje aan toevoegde.’

Ook het internet heeft gezorgd voor een enorme verspreiding van het genre. Een grap blijft niet meer in het café, maar kan meteen met de wereld worden gedeeld via YouTube. De sterke doe-het-zelfbeweging, die op internet is ontstaan, komt voort uit wat Costera Meijer ‘een afkeer van ambachtelijkheid’ onder mediagebruikers, noemt. Een filmpje wordt als authentiek ervaren als het gemaakt is door iemand wiens vak het niet is. ‘Zelf maken,’ zegt psychologe Susanne Piët, ‘geeft invulling aan de wens om gezien en gehoord te worden en eigen identiteit uit te dragen. Behoefte aan persoonlijke branding is enorm groot en tegelijkertijd zoekt men veiligheid in de vorm van communities. Die bieden de mogelijkheid om en uniek te zijn en ergens bij te horen.’ Dertig procent van de artikelen op Geenstijl komt voort uit suggesties van de achterban, zegt hoofdredacteur Dominique Weesie. Zijn ‘reaguurders’ praten altijd in de wij-vorm. ‘Straks is het niet: jullie staan in Vrij Nederland, maar wij staan in Vrij Nederland.’

Intussen denkt half Nederland dat hij leuk is, en ook best brutaal kan doen. Toen de Lama’s een verkiezing hielden voor nieuw talent, meldden zevenduizend mensen zich aan. Sinds de Lama’s op tv zijn, hebben improvisatietheaterverenigingen hun ledenaantallen fors zien stijgen. ‘Onze reaguurders hanteren dezelfde stijl en hetzelfde toontje als wij,’ zegt Dominique Weesie van Geenstijl. ‘Soms is dat zo tenenkrommend dat we ertegen moeten optreden.’ Bij de screentests voor BNN is het al niet anders. ‘Veel deelnemers doen dan opeens heel brutaal,’ zegt Patrick Lodiers. ‘Daar prik je zo doorheen.’

Op YouTube zijn tientallen filmpjes te vinden waarin jongeren Jackass en 6pack imiteren. Wie ‘lama’s nadoen’ intikt op Google, komt erachter dat de improvisatiehumor voor menigeen een manier is geworden om feestjes en schoolreisjes op te leuken. Politici en belangenorganisaties spelen op de trend in. Minister Donner nam een rap op (‘Van een blowtje word je duf, dus steel de show nou niet zo suf’). Wouter Bos formeerde met drie PvdA-dames het campagneteam ‘Wouters Angels’. Globalicious, het goede doel van voormalig Yorin-presentatrice Cindy Pielstroom, vraagt aandacht voor de honger in Afrika met de campagne ‘Laat ze maar poepen’. Zo wordt de lamaficering van Nederland langzaam maar zeker een feit.

Rechtse engerds
Het is oktober 2006 als de bekendste inwoner van Kazachstan, de journalist en beroepsprovocateur Borat, een persconferentie geeft in Amsterdam ter promotie van zijn film. De persruimte in hotel The Grand is afgeladen. Als Borat de zaal betreedt en naar het spreekgestoelte loopt, wordt hij halverwege aangeklampt door Spuiten en Slikken-presentatrice Nicolette. ‘Mag ik een kus?’ vraagt ze voor een draaiende camera. Borat negeert haar, loopt door en drukt een aantal mannelijke aanwezigen een pakkerd op de wangen. Voor in de zaal zitten de Jakhalzen Frank en Isolde. ‘Kunt u laten zien hoe u in uw land vrouwen versiert?’ luidt hun vraag aan de Kazachstaan. ‘U mag Isolde als proefkonijn nemen.’ Borat heeft er weinig trek in en begint over iets anders. Als de persconferentie na een half uur weer voorbij is, vraagt een webredactrice nog even snel: ‘Mag ik uw penis aanraken?’ Borat staat het toe, en loopt vervolgens naar buiten. De webredactrice kan haar geluk niet op. De rest van de zaal blijft groen van jaloezie achter.
Met de nieuwe lichting makers en de veelheid aan nieuwe podia is de afgelopen jaren een kleine revolutie tot stand gebracht. Eindelijk wordt in de starre mediawereld weer nagedacht over hoe moeilijk bereikbare doelgroepen kunnen worden bediend. Eindelijk is er weer ruimte voor experiment.

Maar inmiddels kan worden afgevraagd of de trend hier en daar niet te ver is doorgeschoten. Er zijn nu zoveel programma’s en rubrieken waarin jonge mensen leuk en brutaal doen, dat het verfrissend zou zijn als iemand onder de vijfendertig een keer iets serieus of inhoudelijks zou maken. Maar daarvoor is amper ruimte. ‘Wij hebben een paar keer om de tafel gezeten met de producent van 101,’ vertelt Fanny van Fanny en Alma. ‘We hadden het idee om voor een tv-programma bij mensen te gaan logeren. Zei die producent: “Maar dan moet je wel alles kapot maken, en schilderijen op je hoofd stuk slaan.” Waar slaat dat nou op?’

Patrick Lodiers vertelde vorig jaar in Vrij Nederland dat hij door BNN ‘angstvallig’ was weggehouden bij de programma’s Try Before You Die en Lijst 0, omdat ze anders ‘te inhoudelijk’ zouden worden. Het resultaat was dat Filemon Wesselink en Sophie Hilbrand in Lijst O gingen barbecuen met Wouter Bos en in een Hummer gingen rijden met Jan Peter Balkenende zonder één kritische vraag te stellen.

Andere makers komen helemaal niet meer aan bod. Waar is bijvoorbeeld Arjan Ederveen gebleven? ‘Ik heb veel last van de nieuwe trend,’ vertelt hij aan de telefoon. ‘Ik probeer al een tijdje twee comedyseries te slijten, maar ik kan ze nergens kwijt. Creatief met kurk was destijds behoorlijk brutaal, maar nu vinden ze me te oud en te langzaam.’

Niet alleen amusementsprogramma’s staan bol van leuk en brutaal. Ook de journalistiek is er ten prooi aan gevallen. Wie zich opwindt over schreeuwerige talkshows als Jensen! en Het land van Maas en Geel, moet constateren dat het op de publieke omroep ook niet best is. Bij Knevel & Van den Brink kon gast Freek de Jonge geen serieus onderwerp aansnijden, of hem werd de mond gesnoerd door sidekick en Lingo-presentatrice Lucille Werner. Pauw en Witteman lieten zich eens rustig achterover zakken toen bij hen aan tafel Jan Peter Balkenende werd geschoffeerd door Ali B. Iets soortgelijks gebeurde enkele weken geleden toen Jort Kelder en Heleen van Rooijen er minister Ella Vogelaar afserveerden. Kelder, die zichzelf de ideale sidekick noemt want ‘nooit te beroerd om een knuppeltje te gooien uit verantwoordelijkheidsgevoel voor het programma’, kijkt er met enige spijt op terug. ‘Mijn punt was dat de beleidspost integratie een charismatische minister verdient die tegenwicht kan bieden aan xenofobie. Met haar wolligheid speelt Ella Vogelaar populistisch rechts in de kaart. Maar mijn toon was improductief, ik ging er te hard in. Nu krijg ik steunbetuigingen van rechtse engerds,’ zegt Kelder. Pauw en Witteman waren nochtans tevreden: ‘Lekkere televisie, Jort!’

Stout
Irene Costera Meijer is behalve hoogleraar mediastudies ook een veelgevraagde adviseur in de mediawereld. Op basis van haar onderzoek naar nieuwsconsumptie onder jongeren, adviseerde ze nieuwsprogramma’s cliffhangers te gebruiken, en raadde ze de publieke omroep aan een soap aan te kopen omdat kijkers hun informatiebehoefte daar net zo goed zouden stillen als bij het journaal. Juicht Costera Meijer de trend van Leuk en Brutaal toe? ‘Er zijn zeker geslaagde voorbeelden,’ zegt ze, ‘De consumentenbondachtige manier van taboes doorbreken in Spuiten en Slikken en Neuken doe je zo, vind ik erg sterk.’ Maar de ‘lefgozertoon’ heeft ook nadelen. ‘De toon is wit, mannelijk en corpsballerig. Daarmee sluit je kijkers uit. Vrouwen kunnen er nog mee omgaan, maar uit onderzoek blijkt dat allochtone jongeren er aanstoot aan nemen.’

En dat terwijl het profiel van Nederland 3 juist voorschrijft dat de Nieuwe Nederlander moet worden bediend. ‘Deze toon werkt nog een jaar of twee,’ zegt Costera Meijer, ‘en dan gaat het iedereen irriteren. Als ze het mij zouden vragen, zou ik adviseren: hier is wel genoeg van, probeer eens iets anders uit.’

Roek Lips, netcoördinator van Nederland 3, erkent dat allochtonen ‘misschien minder behoefte hebben aan de lefgozertoon’. Bij onderwerpen als seksualiteit, drugs en relaties, althans. ‘Nederland 3 hoeft niet altijd met iedereen rekening te houden,’ zegt Lips, ‘maar het zou goed zijn als er meer allochtone makers opstaan.’ Nederland 3 stuurt op absolute kijkdichtheid en op impact in de samenleving. ‘Traditioneel is links Nederland goed bediend door de publieke omroep. Nu vragen we ons ook af: is er wel voldoende rechts geluid te horen op de publieke omroep? Zijn we er voldoende voor mensen van het platteland? Bedienen we ook de jongere kijkers?’ Kwaliteit vindt Lips een vage term: ‘Omschrijf dat eens.’

‘Ik begrijp dat de vroegere Nederland 3-kijker vindt dat de kwaliteit is afgezakt,’ zegt hij. ‘Maar op die groep richten we ons niet alleen meer, dus misschien is het wel een compliment.’

Het is een stormachtige woensdagavond als Heleen van Rooyen te gast is in De Nieuwste Show. Halverwege de uitzending legt presentator Patrick Lodiers haar de volgende keuzemogelijkheid voor: 1) Als jij stout bent, ben ik een non. 2) Als jij stout bent, ben ik een hoer. 3) Als jij stout bent, stoppen we nu met praten. Van Rooyen aarzelt geen moment en kiest voor optie 3. Om haar antwoord kracht bij te zetten, schuift ze dichterbij, biedt Lodiers een blik op haar decolleté, en zegt: ‘Jij gaat zó stout zijn nu.’ De presentator krijgt een kleur, en probeert zich er met een grapje vanaf te maken. Maar Van Rooyen weet van geen ophouden, rukt zijn vragenkaartjes uit zijn handen en veegt zijn koffiemok van tafel: ‘Er ligt nu een heel stout veld voor je open.’
Na afloop van het programma vraagt Van Rooyen aan de opnameleidster: ‘Was dit een beetje wat je bedoelde? Was het niet te veel?’ De opnameleidster knikt driftig van nee. ‘Meid, je deed het geweldig!’

Gerelateerd