<div class="wpg-element paragraph">
<p>film</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De filosofie is van hem; de naam is van mij. Al jaren beschrijft Woody Allen (1935) in interviews en films dezelfde levensfilosofie, die ik in 2012 in Vrij Nederland ‘Distractionisme’ heb gedoopt. Een naam die nog vrij was, in het Nederlands en Engels, en tegenwoordig alleen is te vinden op een filosofiepagina die verwijst naar mijn artikel. De term is dus niet massaal aangeslagen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als filosoof wordt Allen zelden serieus genomen. Misschien omdat mensen hem zien als komiek en menen dat die twee rollen onverenigbaar zijn. Ten onrechte: zijn filosofie, inclusief humor, is consistent en nuttig en verdient het om uitgediept te worden.<br />Een goed begin is Allens nieuwe film <span class="Cursief">Irrational Man</span>, over een filosofieleraar (gespeeld door Joaquin Phoenix) die worstelt met vragen die hij ‘niet kan beantwoorden of verwerpen’ en verzucht: ‘Het is eng om geen afleiding te hebben.’ Op de persconferentie van <span class="Cursief">Irrational Man</span> in Cannes werkt Allen, nu zelf in de rol van filosofieleraar, dit verder uit: ‘Er bestaat geen positief antwoord op de grimmige werkelijkheid van het bestaan. Uiteindelijk is alles zinloos. Je leeft een zinloos leven in een arbitrair universum. Alles wat je maakt of doet, zal op een dag verdwijnen. De aarde zal vergaan, de zon dooft uit, het heelal komt ten einde en dan is het voorbij. En alles wat Shakespeare heeft gemaakt, of Michelangelo, of Beethoven, zal allemaal verdwenen zijn. Hoeveel we er ook van houden.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>tijdelijk afgeleid<br /></h3>
<p>Dat klinkt als nihilisme – in Allens Crimes and Misdemeanors (1989) dreef die conclusie een andere filosofieleraar al eens tot zelfmoord. Dus wat is Allens antwoord? Hoe moeten we hiermee omgaan? ‘Het enige wat een beetje helpt, is afleiding. Je kijkt een honkbalwedstrijd en dan ben je tijdelijk afgeleid. Films maken is een geweldige afleiding. Ik word afgeleid door de vraag of ik de scène wel goed krijg. Is dat echt belangrijk in het leven? Natuurlijk niet! Het is een triviaal probleem. Ik los het op, of niet, en dan wordt het een slechte film, maar ik ga er niet dood aan.’<br />Zo houdt Allen de werkelijkheid op afstand. ‘Alle grote denkers, Freud, Nietzsche, Eugene O’Neill, vonden te veel werkelijkheid een te grote last. Het is een vreselijke gedachte dat je de werkelijkheid steeds moet wegduwen, maar je moet jezelf afleiden. Ik ga naar de bioscoop om Fred Astaire anderhalf uur te zien dansen, zodat ik eventjes vergeet dat ik doodga, dat mijn lichaam verrot, dat ik oud word. En na afloop slaat de werkelijkheid me weer in het gezicht.’<br />Dat is escapisme. Maar zelf kan Allen zo’n film niet maken. Dat zou ‘niet eerlijk’ zijn, zegt hij – hij gelooft er niet genoeg in. Hij heeft meermalen spijt betuigd over het slot van <span class="Cursief">Hannah and her Sisters </span>(1986), waarin de hoofdpersoon (gespeeld door Allen zelf) zijn levenslust hervindt dankzij een film van Groucho Marx – dat was vals, zei Allen achteraf, een toegeeflijkheid aan het idee van een <span class="Cursief">happy end</span>; meer dan anderhalf uur afleiding kan zo’n film in werkelijkheid niet bieden.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Concentratiekampen<br /></h3>
<p>Woody Allen benijdt degenen die zich wel volledig kunnen verliezen in escapisme, zoals hij degenen benijdt die zin vinden in een geloof. Dat laatste is het onderwerp van <span class="Cursief">Irrational Man</span>, al vindt de hoofdpersoon hier zingeving niet in religie, maar in zijn geloof in een Existentiële Daad. <br />‘Ik las ergens,’ zegt Allen in Cannes, ‘dat communisten meer kans hadden de concentratiekampen te overleven dankzij hun fanatieke geloof in dat economische systeem. Dat het later niet bleek te werken, maakt daarvoor niet uit. Dat geldt ook voor de kerk: het maakt niet uit dat het niet werkt. Alleen al dat je ergens in gelooft, maakt je leven beter. Net zoals Joaquin Phoenix in <span class="Cursief">Irrational Man</span>. Het gaat erom dat hij een reden vindt om te leven en gelooft in wat hij doet. Dat zijn daad irrationeel is, maakt daarvoor niet uit.’<br />Volgens die logica is God de ultieme afleiding. Maar voor Allen zelf werkt dat niet: je kunt geloof nu eenmaal niet afdwingen en hij is, tot zijn spijt, rationeel atheïst.<br />Woody Allen heeft wel eens schuldbewust gezegd dat het voor het publiek waarschijnlijk beter zou zijn als hij gewoon escapisme zou produceren. Maar dan doet hij zichzelf en zijn werk tekort. Escapistische films zijn er genoeg; toch worden zijn films bezocht. Waarom? Wat vinden mensen bij Woody Allen? Kennelijk biedt hij een alternatief voor zwelgen in nihilisme of vluchten in escapisme.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Geen vlucht, wel Troost<br /></h3>
<p>Terug naar de persconferentie. Woody Allen eindigt zijn minutenlange, serieuze betoog over afleiding als tijdelijke oplossing toch met een grapje: ‘Films maken is een prettige manier om jezelf bezig te houden. Zoiets als gedetineerden die ze manden laten weven.’ Hij frommelt daarbij wat met zijn handen en in de perszaal klinkt gelach. Een bevrijdende lach. Het is het soort grap dat Allen vaak maakt en waarvan ik in mijn stuk uit 2012 al een paar voorbeelden gaf: je neemt een uitzichtloos existentieel probleem en trekt een banale conclusie. ‘<span class="Cursief">Not only is there no God, but try getting a plumber on weekends.</span>’<span class="Cursief"><br /></span><span class="Cursief">Dát</span> is de afleiding die Woody Allen in zijn films biedt: je kijkt het monster recht in de ogen – en maakt er met humor een klein bijtertje van. De grootste existentiële problemen gereduceerd tot de kleinste ergernis. Voor mensen die niet kunnen en daarom ook niet <span class="Cursief">willen</span> doen alsof de problemen helemaal niet bestaan, is deze tijdelijke deflatie het hoogst haalbare. Liever dan een film die louter jubelt hoe mooi het leven is, iemand die zegt: ja, het is klote, maar we lachen erom. Geen pure vlucht, wel troost. Dat is het Distractionisme.<br />Woody Allen zelf was helaas onbereikbaar voor een reactie op de naam. Hopelijk omdat hij voldoende wordt afgeleid door de zesdelige miniserie die hij ontwikkelt voor Amazon en door zijn volgende speelfilm, verwacht in 2016, met hoofdrollen voor Bruce Willis, Kristen Stewart en Jesse Eisenberg.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘<span class="Cursief">Irrational Man’ draait vanaf 20 augustus in de bioscopen. Nog t/m 9 september vertoont het EYE Filmmuseum in Amsterdam een retrospectief van Woody Allens komedies, aangevuld met documentaires over hem en films waarin hij alleen acteert.<br /></span></p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>VN Bladwijzers <span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop blauw">‘Ik word oud, ik ga dood’<br /></span>Er wordt toch weer af en toe gelachen in Cannes, als Woody Allen tijdens de persconferentie van ‘Irrational Man’ zijn inktzwarte levensvisie uit de doeken doet. Stel je voor dat je beste vriend dit zou zeggen, op dezelfde toon. Lachen zou lomp zijn. Maar Allen is eraan gewend. Het filosofisch interessantste gedeelte begint vanaf 23’15’’.</p>
<p><span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop blauw">Godard vs Allen<br /></span>In 1986 filmde Jean-Luc Godard dit korte, onnavolgbare portret van Woody Allen in New York. Tussen Godards bekende stilistische trucs door (harde cuts, weggedraaid geluid et cetera) beschrijft Allen in wezen dezelfde filosofische grondhouding als dertig jaar later. ‘Ik worstel liever met film dan met iets anders.’ Ga naar</p>
<p> vn.nl/woodyallen </p>
</p></div>


Kees Driessen

Gerelateerd