Non-fictie / Gerbrandy over poëzie
Het voorwoord van Walt Whitmans dichtbundel Leaves of Grass is ook een hoofse invitatie. Op meeslepende wijze nodigt Whitman de lezer, iedere man en iedere vrouw, uit tot hen, de dichters, te komen. &#8216;Come to us on equal terms, only then can you understand us. We are no better than you.&#8217; En hij gaat nog verder in zijn genereuze gelijkschakeling: wat wij bezitten, bezitten jullie ook, jullie vreugde is onze vreugde, &#8216;glad to pass anything to anyone &#8211; hungry for equal night and day&#8217;.
Helaas heeft Whitmans versmelting van democratische en religieuze retoriek, het &#8216;come to us on equal terms&#8217;, niet het beoogde effect gehad. Voor veel mensen is poëzie een duistere zaak, een glibberpad langs de onverlichte achterkant van de taal. Omdat ze niet weten waar de weg heen voert of wat er gezocht moet worden, houden ze het snel voor gezien. Soms weet een enkele lezer zich gesteund door gidsen die zich aandienen, literaire cicerones die hem de weg wijzen of aan de arm naar een onzeker eindpunt voeren. Het kan gezichtsbedrog zijn, maar het lijkt alsof nergens zo veel deskundige poëziegidsen klaarstaan als in de Amerikaanse en Engelse literatuur. Het erudiete essay en de grondige analyse van dichters over dichters is er een beproefd genre, de adelsbrief van het eigen dichterschap. Het feit dat talloze anderen hem zijn voorgegaan in zijn studie van Thomas Hardy of Wallace Stevens weerhoudt de lezende dichter er in het geheel niet van zijn eigen opvatting over hun werk met andere lezers te willen delen. In die &#8216;performance permanente&#8217; blijven, meer dan door wat ook, de stemmen uit het verleden verstaanbaar &#8211; en de glibberige paden begaanbaar.
Te onzent is deze traditie minder rijk, noch vanzelfsprekend &#8211; al hebben wij Gerrit Komrijs ongeëvenaarde en meerdelige ontsluiting van onze poëziegeschiedenis en weten dichters als Wiel Kusters en Benno Barnard al jaren geïnspireerde boeken en artikelen over het werk en leven van zulke uiteenlopende dichters als Gerrit Kouwenaar, Pierre Kemp en W.H. Auden te schrijven. Maar over het algemeen lijkt het essay hinderlijk bijwerk te zijn dat de dichter van zijn hoofdwerk afhoudt.
Een marmeren tempel
Alleen daarom al moet het zeer lijvige en tegelijk zeer leesbare De gong en de rookberg van dichter, criticus en classicus Piet Gerbrandy met tromgeroffel en gezang verwelkomd worden. Ook omdat deze handelseditie van zijn proefschrift zo voorbeeldig en riant is vormgegeven. Zelden is de ruimtelijkheid van gedichten zo concreet gemaakt, het boek heeft de rust en volmaaktheid van een marmeren tempel. In De gong en de rookberg. Intrigerende materie van H.H. ter Balkt en Jacques Hamelink gaat Gerbrandy het werk van beide dichters te lijf, maar ook &#8211; en dat tilt dit proefschrift naar een ander plan &#8211; zichzelf als lezer en beschouwer. Zijn inzet is al lezend, analyserend en reflecterend greep te krijgen op twee dichtbundels: Laaglandse hymen I van H.H. ter Balkt en Zilverzonnige en onneembare maan van Jacques Hamelink. Beide dichters stellen hoge eisen aan hun lezers en worden daarom nogal eens als onbegrijpelijk en duister terzijde geschoven. Gerbrandy vraagt zich af wat die onbegrijpelijkheid betekent: schiet hij dan als lezer tekort of is het juist een kwaliteit dat de gedichten zich niet meteen prijsgeven en dat de lezer naar bibliotheken en handboeken gestuurd wordt om verwijzingen en referenties te achterhalen? Is het eigenlijk wel nodig dat een gedicht begrijpelijk is of kan onbegrijpelijkheid op zich een bijzondere kwaliteit zijn? Stuk voor stuk vragen die er niet alleen inhoudelijk toe doen maar ook een statement zijn in onze tijd waarin de onmiddellijke toegankelijkheid van kunst vooropstaat. Tegen de keer neemt Gerbrandy alle tijd en herstelt wikkend en wegend de afgebrokkelde ruimte voor het wezen van alle kunst: haar uiteindelijk ondefinieerbare onbegrijpelijkheid. Ter Balkt en Hamelink lijken die onbegrijpelijkheid tot inzet van hun werk te maken door het gebruik van neologismen, complexe woordvormingen en zinssamentrekkingen en door te refereren naar zeer uiteenlopende en soms onvindbare historische en literaire bronnen. Gerbrandy laat zich hierdoor evenwel niet van de wijs brengen. Als een archeoloog, zelf prefereert hij de term filoloog, graaft hij van de door hem besproken gedichten regel na regel op, veegt met een fijn kwastje al het zand van de woorden en legt woordscherf naast regelscherf om te zien of ze een verband kunnen vormen en of dat overeenkomt met wat de dichter mogelijk bedoeld kan hebben. Zijn omzichtigheid doet alle recht aan de broze breekbaarheid van zijn onderneming.
Heeft hij bijvoorbeeld ordening aangebracht in een op het eerste gezicht &#8216;onverstaanbaar&#8217; gedicht, dan is Gerbrandy de eerste die zich afvraagt of dit niet een constructie is van hem, de lezer &#8211; het onontkoombare uitvloeisel van de drift om aan alles betekenis te willen geven. Geconfronteerd met deze verlammende paradox zet hij zichzelf het mes op de keel: voor een dichter die zich tegen betekenis wil verzetten, is er geen andere uitweg dan te stoppen met schrijven. Voor de lezer geldt dan hetzelfde: als hij het opgeeft betekenis aan een tekst toe te kennen, doet hij er goed aan te stoppen met lezen.
Live verslag
Gerbrandy&#8217;s De gong en de rookberg is een invitatie aan de lezer hem te volgen in zijn close reading van de gedichten. Zijn toon, een gedempt parlando, en de tegenwoordige tijd scheppen een sfeer van vertrouwelijkheid en maken je tot getuige van zijn ontdekkingen. Hij weet toespelingen te ontraadselen, bronnen te vinden en verborgen verbanden te traceren. En als hij er niet uitkomt, zegt hij het ook. Zo besluit hij een interpretatie van een van Hamelinks gedichten met: &#8216;Ik vrees dat dit slechts een aanzet is, maar dat ik ook niet verder kan komen dan dit.&#8217; Dat alles maakt De gong en de rookberg tot het fascinerende live verslag van de geleidelijke ontdekking van structuur, klank en betekenis in de bestudeerde gedichten en, ruimer, van het lezen van poëzie. En voor wie dit nog niet genoeg mocht zijn: het is als proefschrift ook een gedegen en persoonlijke uiteenzetting met literair-wetenschappelijke opvattingen over poëzie.
Voor Gerbrandy is tekst dode materie die wacht op animatie door de lezer. Ik denk liever aan klei waar de lezer, God gelijk, leven in kan blazen. Zijn lezen is de wil te voltooien, een vorm van medeplichtigheid in de zin van Whitman: &#8216;Come to us on equal terms&#8217;. De lezer verklaart de dichter &#8216;the words which express what they understand not&#8217;, volgens Shelley zelfs de typering van het dichterschap. Dat Gerbrandy die ideale lezer is, de schepper van licht in duisternis, moge duidelijk zijn.
**** 1/2 Piet Gerbrandy, ‘De gong en de rookberg. Intrigerende materie van H.H. ter Balkt en Jacques Hamelink’, Historische Uitgeverij, 512 p., € 38,75

Gerelateerd